Коммерциялық банктердегі несиелеу үрдістері мен банк қызметінің тиімділігін жоғарылатуды жетілдіру

Мемлекеттік бағдарлама шеңберінде салынған барлық обектілер тұрғын үй құрылыс жинақтарының жүйесі арқылы сатылатын болады. Бұл халықтың басым санаттарына жылдық дан аспайтын пайыздық ставка бойынша алдын ала тұрғын үй қарыздарын ұсынуға және тұрғын үй сатып алу үшін бастапқы салымның жинақталуына байланысты қиындықтарды болдырмауға мүмкіндік береді.

Үлескерлердің құқықтарын қорғауды арттыру мақсатында Үкімет үлестік құрылыс мәселелері бойынша заңнамаға өзгерістер енгізетін болады.

Экономиканы отандық қаржы институттары тарапынан қаржыландырудың қысқаруы жағдайында шағын және орта бизнеске көмек көрсету жалғасатын болады. Мемлекеттік қолдау олардың салалық тиістілігіне қарамастан, шағын және орта бизнестің барлық субъектілеріне көрсетілетін болады.

Біріншіден, осы мақсаттарға «Самұрық – Қазына» қоры 2012 жылы қосымша 1 млрд. АҚШ доллары (120 млрд теңге) бөледі. Бөлінетін қаражат шеңберінде 70% ағымдағы жобаларды қайта қаржыландыруға және 30% жаңа жобаларды іске асыруға бағытталатын болады.

Екінші деңгейдегі банктер шағын және орта бизнеске кредит беру бойынша барлық бағдарламалардың операторлары болады. «Самұрық – Қазына» қоры бөлетін қаражат шеңберінде бір жобаны қаржыландыруға арналған лимит 3-тен 5 млн. АҚШ. долларына дейін өседі.

 Үкімет «Самұрық –  Қазына» қорымен бірлесіп шағын  және орта бизнес үшін сыйақы  ставкасын дағдарысқа дейінгі  деңгейге дейін(14%-дан аспайтын) тұрақтандыру  бойынша шара қабылдайды, сондай-ақ  тиімді ставканы тағайындай отырып, шағын және орта бизнесті қолдау  бойынша қабылданған барлық бағдарламалар  қайта қаралатын болады.

«Даму» кәсіпкерлікті дамыту қоры шағын және орта бизнеске берілетін кредиттерге кепілдік беру тетігін енгізетін болады.

Екіншіден, «Самұрық – Қазына» қоры ауылдық жерде шағын кредит берудің, оның ішінде ауылдық кәсіпкерлерге кредит берудің бағдарламасын әзірлейді.

Үшіншіден, шағын және орта бизнес субъектілерін тұрақты тапсырыстармен қамтамасыз ету мақсатында олардың «Мемлекеттік сатып алу туралы» жаңа заңның қолданылуы шеңберінде мемлекеттік холдингтер мен ұлттық компаниялардың мемлекеттік тапсырыстарына қол жеткізуіне жағдай жасалады.

Жер қойнауын пайдаланумен және сервистік компаниялармен қазақстандық қатысуды ұлғайту бойынша жұмыс күшейтілетін болады.

Төртіншіден, Үкімет кәсіпкерлікті дамыту үшін әкімшілік кедергілерді төмендету және рұқсат беру.

 Агроөнеркәсіптік кешенді  дамуға ерекше назар аударылатын  болды.Агроөнеркәсіп секторын экономиканы  тұрақтандыру мен сауықтыру бағыттарының  бірі ретінде белгілеуге мүмкіндік  беретін негізгі факторлар мыналар:

1. Агроөнеркәсіптік кешен  жұмыспен халықтың жалпы санының  ын  шоғырландырады. Сондықтан ол  халықты жұмыспен қамту деңгейін  қолдауға бағытталған шаралардың  орталық буыны б.т.

2. Ауыл шаруашылығы өнімдеріне  сұраныс жағымсыз экономикалық  үрдістің әсеріне неғұрлым азырақ  ұшырайды.

3. Агроөнеркәсіптік кешен  елдің азық түлік қауіпсіздігін  қамтамасыз ету жөніндегі міндетті  шешеді.

 Республикалық бюджеттен  агроөнеркәсіп кешенін дамытуға  бөлінетін шығыстар 2010-2012 жылдары шамамен 350 млрд. теңгені құрайды. Агроөнеркәсіптік кешенді қолдауға «Қаз Агро» холдингінен қосымша 1 млрд. АҚШ доллары (120 млрд. теңге ) көлемінде қаражат бөлінеді. Жобалар әлеуметтік - кәсіпкерлік корпарациялармен бірлесіп іске асырылатын болады.

Инвестициялар, ең алдымен, астық секторы, ет және сүт өнімдерін қайта өндеу және жеміс - көкеніс дақылдарын өндеу сияқты қолданыстағы секторларды қолдануға және жаңа экспортқа бағдарланған секторларды дамытуға бағытталатын болалды. Дамыған экспорттық инфрақұрылымдарды бар жылыжай шаруашылықтарының, көкеніс қоймаларының, құс фабрикаларының, тауарлы – сүт фермаларының, бордақылау алаңдары мен қасапханалар желілері құрылатын болады. Қазіргі заманғы ет өндеу кешендерін ұйымдастару, тамшылатып суару технологияларын қолданып жеміс - көкеніс дақылдарын өндіруді және биязы жүнді терең өндеуді дамыту, Қазақстан астығы экспортының инфрақұрылымын дамыту, аграрлық техникалық маркеттерді құру және дамыту, сондай-ақ ауыл шаруашылығы техникасын құрастыру жөніндегі жобалар іске асырылатын болады[33].

Банктік тәжірибеде банктің активі және пассивін басқару бірқатар әдістер арқылы жүзеге асырылады. Ең бастысы «қаражаттардың ортақ қоры» әдісі арқылы басқару. Бұл әдістің негізіне барлық ресурстарды біріктіру идеясы жатыр. Сосын жинақ қаражаттар сай келетін активтердің (ссудалар, үкіметтің бағалы қағаздары, қассалық қолма-қолдылық және т.б.) кейбір түрлерінің арасында бөлінеді. Аталған әдіс отандық банктер тәжірибесінде осы күнге дейін қолданылып келген әдіске жатады. Бұл әдістің кемшілігі мұнда активтердің санттары бойынша қаражаттарды бөлу үшін нақты критерийлер жоқ және бұл әдіс «өтімділік – табыстылық»  дилеммасын шеше алмайды.

Келесісі «конверсиондық әдіс» бұл бос ақша қаражаттарын тарту көздерінің көп түрлілігіне негізделеді. Әрбір қаражат көзі жеке қарастырылады және оларды мерзіміне қарай активтермен сәйкестендіру қажет. «Конверсиондық әдісті» біздің ойымызша, «қор қаражаттарын теңгерімді басқару әдсі» деп атауға болады. Себебі аталған әдіске сәйкес әр түрлі көздерден тартылған қаражаттарды орналастыру үшін пайдаланатын «табыстылық-өтімділіктің» орталары анықталады.

«Қорды басқарудың теңгерімділік» әдісінің алдыңғы «қаражаттардың ортақ қоры» әдісінен артықшылығы, өтімділігі жоғары активтердің үлесін дәлірек анықтауға және қосымша ресурстарды мүмкіндігінше жоғары өтімді активтерге салуға мүмкіндік береді[34].

Бұл әдістің басты артықшылығы, сондай-ақ банк табыстылығына қол жеткізу болып табылады. Активті және пассивті операциялар арасындағы теңгерімділікті ұстау теориясында банктің өтімділігі жүз пайызды қамтамасыз етілер еді деген көзқарас бар. Соңғы кездері коммерциялық банктердің активтері мен пассивтерін басқаруда бастысы өтімділікті басқаруға басты мән бере бастағаны белгілі. Коммерциялық банктер өтімділікті қолдау мақсатында қаражаттарының бір бөлігін өтімді активтерге орналастырса, екінші бөлігін пайда табу мақсатында табысты активтерге орналастыруға тырысады. Бұл жерде табысты активтерді қайтарудың тәуекелмен байланыстылығын ескерсек, онда оңтайлы шамадан артық өтімді активтерді ұстау өз кезегінде банктің табыстылығын азайтып, банктің құнына теріс әсер етеді.

Біздің ойымызша, тек активтер немесе пассивтер есебінен өтімділікті қолдап отыру, банктің алдына қойған мақсатына қол жеткізуге әрдайым мүмкіндік бермейді. Осы жерде банктердің балансының өтімділігін басқарудың қарапайым үлгісін жасау қажеттігі туындайтыны сөзсіз. Жоғарыдағы қарастырылғын әдістерді негізге ала отырып, біздің ойымзша, баланстың өтімділігін қамтамасыз етудің қарапайым үлгісі 17-шы суреттегідей қатынасты бейнелеуге тиіс.

 

 

 

                                   

                                      Таза өтімді активтер      

 

 

 

 

 

Сурет  17.   Банк балансының өтімділігінің үлгісі[34]

Бұл әдіс бойынша баланстың өтімділігін талдауда барлық активтерді екі топқа бөлеміз: өтімді және өтімсіз. Соған сәйкес банктің пассивтерінде екі топқа бөлу қажет: тұрақты және тұрақссыз. Бұл жерде банктің өтімді активтері мен тұрақсыз пассивтерін өзара салыстыру арқылы таза өтімді  анықтауға болады. Бұл әдістің негізгі мақсаты банктің балансының өтімді активтері мен тұрақсыз пассивтері арасындаға алшақтықты  айқындау болып табылады.

Сонымен қатар, біздің ойымызша бұл ұсынылып отырған «таза өтімді активтердің» үлгісі банк балансының активтері мен пассивтері арасындағы теңгерімсіздікті басқаруға мүмкіндік жасайды[35]. 

Жалпы бүгінгі қазақстандық банктердің өтімділік мәселесі проблемалық активтерді басқарумен байланысты болып отырғаны жасырын емес. Отандық банктік тәжірибеде проблемалық несиелермен жұмыс бөлімі болғанымен жалпы проблемалық активтерді басқарумен айналыстан құрылым жоқ. Сондықтан да біздің ойымызша ондай бөлімше қазіргі кезде аса қажет.

«Проблемалық активтерді басқару бөлімшесі» (ПАБК) бұл кез келген банктің проблемалық активтерін басқарумен тікелей айналысатын өкілетті ұйым болып табылуға тиіс. ПАББ-тің өзінің типтік міндеттеріне байланысты, оның атқаруға тиісті мынадай қызметтерін бөліп қарастыруға болады:

1. бөлімшенің қарауында болатын проблемалық активтер бойынша қарыздарды қайтару жұмыстармен байланысты кешенді шараларды жүзеге асыру;
2. өзге бөлімшелермен бірлесе отырып, проблемалық қарыздарды қайтаруға байланысты жұмыстарды ұйымдастыру және өзінің құзіретіне қарай банктің жоғарғы коллегиялық ұйымдарына арналған сараптамалық қорытынды даярлау;
3. активтердің проблемалық топқа ауысу кезеңінен бастап, олардан нақты нәтиже шыққанша жұмыс жүргізу;
4. проблемалық активтермен жұмыс жасауға қатыстырылатын банктің құрылымдық бөлімшелерінің қызметіне бақылау жасау және есепке алуды ұйымдастыру;
5. бөлімшенің қарауында есепке алынатын қарыздарды қайтаруға байланысты туындайтын зияндардың орнын жабуға арналған резервтермен есеп айырысуды, есептеуді және бақылау қоюды жүзеге асыру. 

Банктерде ПАББ жұмысының сызбасын әр түрлі жасауға болатыны белгілі. Біздің ұсынуымызша ПАББ-нің типтік құрылымы және аталған бөлімшенің функциональдық байланыстары  дұрыс.

Оның болуы мүмкін құрамын қарастырамыз.

1. Бөлімшенің жетекшісі  – банктің жұмысында  тәжірибесі  көп, жүйелі ойлауға қабілетті, бас  ұйымдастырушы.

2. Экономикалық білімі  бар маман проблемалық активтерді  есепке алып, есептік құжаттарын  жасайды, резвертерді құрады, ПАББ-нің  жұмысының нәтижелерін жоспарлайды  және болжайды.

3. Бухгалтерлік білімі  бар маман банктің бухгалтерлік  есебін жетік білуге және бөлімшенің  ұсынған проблемалық активтермен  жұмысының сызбасының үлгісін  жасай білуі тиіс. Мұндай маманның  басты артықшылықтары ретінде  оның кәсіпорынның бухгалтерлік  есебін білуі, себебі қарызды  қайтару сызбасын іске асыру  қарыз алушы-кәсіпорынның қызметін  талдайды және есебін жүргізеді.

4. Несие бойынша маман  несиелеу тәжірибесін жетік білуге, банктің нормативтік материалдарын, экономиканың өнеркәсіптік секторының  қызметінің ерекшеліктерін және  күрделі қаржыландыру сызбасын  құра білуге тиіс.

 

                                                                   Банк басқармасы

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет  18.   Проблемалық активтерді басқару бөлімшесінің құрылымы және негізгі функционалдық байланыстарының ұсынылатын үлгісі[34]

5. Салық саласының маман  тек қана банктік емес корпоративтік  секторға салық салу тәжірибесі  мен заңдылықтарын білуге, сондай-ақ  банктің ішкі аудит қызметімен  өзара байланысты болуы тиіс.

6. Арбитраждық білімі  бар заңгер банктің атынан  арбитраждық сотта банктің мүдделерін  қорғай білуі және банктің  заң қызметімен тікелей байланыста  болуы қажет.

7. Қауіпсіздік мәселелері  бойынша маман банктің қауіпсіздік  қызметі мен мемлекеттік билік  ұйымдарының құқық қызметкерлерімен  өзара қарым-қатынаста болуға  тиіс.

8. Филиалдар бойынша маман  банктің құрылымдық бөлімшелерінің  экономикалық-қаржылық жағдайын  жетік білуге, олардың өңірлердегі  қызмет ету ерекшеліктерін, әлсіз  және күшті жақтарынан хабардар  болуы тиіс.

9. Техника саласының маманы есептеуіш техника, бағдарламалау және байланыс құралдары бойынша кез келген мәселелерді білуі қажет[36].

Банктік қызметтен басқа, Банк өзге де қаржылық қызметтер көрсетеді. Қазақстанның құнды қағаздар мен валюта нарығының негізгі қатысушысы бола отырып, ол компанияларға валюталық-конверсиялау операцияларын, ақша нарығындағы операцияларды, құнды қағаздар операцияларын қосқанда, компанияларға ақша ресурстарын басқару жөніндегі қызметін ұсынады.

Клиенттерге несиелер қозғалыссыз мүлік, кепілдемелер, тауар қорлары, құрал-жабдық, мемлекеттік құнды қағаздар, акциялар, депозиттер және басқа да құнды қағаздар кепілдігімен беріледі.

Банк клиенттерді қамтамасыз ету жүйесін дамытуды жалғастыруда, бұл орайда халықаралық тəжірибелер мен қалыптарға сүйенеді, мұның өзі филиалдар жүйесін дамытуға, штатқа, ақпарат жүйесіне, жаңа банктік өнімдерді əзірлеу мен енгізуге қаржы бөлуді талап етеді.