Қазақстан Республикасындағы шетелдік несиелендіру тәжірибесінің қолдануы

      Жәй пайыздарды есептеудің техникасын қарастыратын болсақ,жай пайыздар-бұл қарыздық:берешек (депозит)сомасына есептелген пайыздар.Жәй пайыздарды есептеу үшін төмендегідей формула қолданылады:

  I=i.p.n/360.100%,                      (2).

      Мұнда:

                  I - жылдық пайыздық мөлшерлеме

                  p - берешек (депозит)қалдығы;

                  I -  қарыздың(салымының) барлық мерзімі үшін есептелген                      пайыз сомасы.

                  n-пайыз есептелетін кезеңдегі күндер саны.

Күрделі пайыздарды есептеу техникасы. Күрделі пайыздар – бұл қарыздық берешек (депозит) сомасына ғана емес есептелген пайыздан келетін табыс сомасына да есептелген пайыздар.

   Несиелер және депозиттер  бойынша пайыздық төлемдер сомасын  есептеу үшін келесідей формула  пайдаланылады:  

 

 І = P[( 1+ i /1200)n- 1],

мұнда:

і – пайыздардың жылдық мөлшерлемесі;

Р – қарыздың (салымның) алғашқы сомасы;

І – қарыздың (салымның) барлық мерзімі үшін есептелген пайыз сомасы;

n – қарыздың (салымның) ай мерзімдеріндегі (ай үлестеріндегі) ұзақтығы.

   Егер несиелеу мерзімі  бойынша қарыздық берешектің бөлігі ұзартылған қарыз есебіне жатқызылса, онда ұзартылған қарыздық берешекке есептелген пайыз сомасын анықтау үшін төмендегідей формула қолданылады:

 

 І g = Q [(1+ i g / 1200) t 1- ( 1+ i g / 1200) t 2 ],

мұнда:

І g – ұзартылған берешек бойынша есептелген пайыз сомасы;

Q – ұзартылған берешек сомасы;

i g – ұзартылған берешек бойынша пайыздық мөлшерлеме (айып-пұлдық);

t 1 – несиелеудің басталуынан ұзартылған берешек бойынша пайыз есептелген күнге дейінгі уақыт кезеңі;

t 2 – несиелеу басталған күннен ұзартылған қарыздар пайда болған күніне дейінгі уақыт кезеңі.

  Пайыздарды есептеген кезде айдағы күндер саны шарт түрде  30 күн, ал жылдағы күндер саны 360 күн қабылданады. 31 күндік айларда 31 күн есепке алынбай, ал ақпанда соңғы санға дейінгі қалдық 30 күнге жетпесе, сонша қайталанады.[19,198б]

   Күрделі пайыздарды есептеу қажеттілігі түрлі себептерден болуы мүмкін. Ұлттық банк үшін әр түрлі тізімдерге бір пайыздық мөлшерлеме бойынша беріліп аукциондық несиелерді қайта қаржыландыру кезінде екі деңгейдегі банктердің әр түрлі тиімді табыс алуын болжап бағудың маңызы зор. Бұл үшін Ұлттық банк тәжрибесі күрделі пайыз әдісі бойынша пайыздар есептеуді енгізгенге дейін 1,3 және 9 айлық несиелер бойынша бірнеше әр түрлі ресми қайта қаржыландыру мөлшерлемелерін белгілеуге мәжбүр болды. Күрделі пайызға өтумен байланысты қайта қаржыландырудың бірегей мөлшерлеме белгіленетін болды.

   Нарықтық қатынастарды құрудың  қазіргі уақыттағы сатысының  өзгешелігі банктердің типіне  және көлеміне, орналасқан жеріне, клиентурасына және шын мәніндегі өзіндік табиғаты бар басқа да міндетттемелеріне байланысты.

   Екінші жағынан, банктік  мекемелер жүргізетін пайздық  саясаттық ерекшеліктері сол  және басқа да банктен тәуелсіз  сипаты бар бір қатар жалпы  факторлардың индивидуальдық көрінісінің салдары болып табылады. Жалпы жағдайда несие үшін пайыздық мөлшерлеменің қалыптасуының бастапқы негізі тартылған ресурстар үшін төлемнің орташа  деңгейі болады. Нарық жағдайында орташа ресурстар үшін төлем мөлшерлемесінің екі шектік мәні бар: ең төменгі және ең жоғарғы. Бұл мәніне төмен және жоғары кезде ресурстарды сатып алу – сату мәмлесі жасалмауы мүмкін, өйткені оның шарттары тараптардың біреуін қанағаттандырмайды. Факторлар өз шекарасын қоса алғандағы, көрсетілген шектеулі мәндердің шеңберлерінде әрекет етеді.

   Қарыз пайыздық мөлшерлемесі  мазмұнұның жалпы сызбасы келесі  түрде көрсетілуі мүмкін. Жалпы  жағдайда банк берген несие  үшін пайыздық мөлшерлеме тартылған  ресурстар үшін төлем мөлшерлемесі  мен пайыздық маржаның қосындысынан тұрады. Соңғысы, өз кезегінде, бірнеше бөліктерден тұруы мүмкін: қалпты маржадан, яғни банктің қызмет етуімен байланысты шығындарды жабуы және банктің қалыпты пайда алуын қамтамассыз ететін маржадан. Қалыпты маржа сенімділігі жоғары дәрежелі несиелерге: неғұрлым жоғары болған сайын банктік қарыздың қайтарылатынынына сенімділігі төмен болатын тәуекел үшін үстемелерге: нарықтың жағдайларына (сұраныс-ұсыныс), үстемелер (кемітулер) мен ондағы сатушының жағдайына қарай (монополия- бәсекелестік) бағдар ұстайды.[11,278б]

   Үстемелер (кеміту) шамасына  әсер ететін негізгі факторларға  мыналар жатуы мүмкін: клиенттің  төлем қабілеттілігі, жобның тәуелділік  дәрежесі, клиентің сипаттамасы, салық  салу мөлшерлемесінің мөлшері, несиеге  сұраныс жағдайы, қарызды ұсыну  мерзімі, қосымша несиелік ресурстарға деген қол жетушілік, инфляция деңгейі.    

      Пайыздық мөлшерлемелердің  қолдану сферасына және оның  деңгейін реттеу тәсіліне байланысты  ресми пайыздық(есептік)мөлшерлеме:банк- аралық және базалық болып  ажыратылады.

     Ресми пайыздық мөлшерлемені басқа да банктерге,бірінші кезекте коммерциялық банктерге берілетін несиелер бойынша орталық банктер белгілейді.Бұл операциялар ұзақ уақыт бойы коммерциялық вексельдерді қайта есептеу түрінде жүзеге асырылды,айтылған мөлшерлеменің екінші атауы осымен түсіндіріледі.Оның деңгейін өзгерте отырып,Орталық банк коммерциялық банктердің тиімділігіне,олардың несиелік мүмкіндіктерін жоғарлата немесе төмендете отырып әсер етеді.Есептік саясат нарықтық қатынастары дамыған елдерде экономиканы ақша-несиелік жағынан реттеудің дәстүрлі әдістерінің қатарына жатқызады.Оның келесі міндеті несиені қымбаттату жолымен елде инфляцияның күшеюіне кедергі жасау болып табылады.Мұндағы есеп айырысу қарапайым коммерциялық банктер ресми мөлшерлемелерінің өсуі жағдайында клиенттер үшін пайыздық мөлшерлемені жоғарылатады,осылайша,ақшаға деген сұраныс төмендейді.

     Қазіргі уақытта банкаралық  мәліметтердің дамуына байланысты  коммерциялық банктер қажет болған  жағдайда несиені эммиссиялық  институттан емес,банк-корреспонденттен ала алады,қарыз алушы үшін мұндай мәміле арзан да болады.Бұл ресми пайыздық мөлшерлеме деңгейінің банк аралық пайыздық мөлшерлеме деңгейінен жоғары болуына әкеліп соғады.

      Банкаралық пайыздық  мөлшерлеменің,мысалы ретінде ЛИБОР-Лондондық банкаралық мөлшерлемелерді айтуға болады,ол евровалюталық нарықта депозиттік,несиелік операцияларда және еврооблигациялық займдарда,сонымен қатар ПИБОР-париждік банкаралық мөлшерлеме кең түрде қолданылады.ПИБОР сегіз ірі париждік банктік мөлшерлемелері мәндерінің арифметикалық ортасы ретінде анықталады.Бұдан көрі анағұрлым белгілі ЛИБОР банкаралық мөлшерлеме жекелеген халықаралық несиелік мәмілелердің құнын есептеу барысында базалық ретінде қолданылады.Бұл жағдайда ЛИБОР базалық мөлшерлемелерге,әдетте,мәміле түріне,қарыз алушының қарыздық жағдайына қарай ақша нарығындағы конъюктураға байланысты маржа қосылады.[13,58б]

     Ақша нарығында несиелер  бойынша базалық мөлшерлеме АҚШ-та  қолданылатындай бірінші класты  қарыз алушыларға”ПРАЙМ  РЕЙТ”  жүйесі бойынша ресми немесе банкаралық мөлшерлемелерге қарағанда анағұрлым жоғарғы денгейде,бірақ шағын және орта фирмаларға берілетін несиелер бойынша мөлшерлемелерге қарағанда біршама төмен деңгейде бөлінеді.Қарыз пайыздың нормасын белгілеген кезде негізгі анықтаушы жағдай-қарыз алушының сенімділігі,оның қаржылық жағдайы.Қарыз алушы сенімді болған сайын базалық мөлшерлемелерге қосылатын қосылым да төмен болады және бұған керсінше.Несиелік операциялар бойынша бзалық мөлшерлеме әр түрлі анықтамаларда қандай да бір денгейде көрсетілгенмен іс жүзінде әрбір банк өз мөлшерлемесін белгілей алады,яғни қазіргі уақытта несиелік солыстырмалы түрде тәуелсіз пайыздық саясат жүргізеді,бірақ базалық мөлшерлеме олар үшін белгілі бағыт ретінде болады.Банк-клиент қатынасында пайыздық мөлшерлеме тек қарыздар бойынша ғана емес,депозиттік операциялар бойынша да қолданылады.Коммерциялық банктердің депозиттік операциялары боынша пайыздық мөлшерлеменің динамикасын анықтаушы негізгі фактор ретінде несиеге сұраныстың оны ұсыну мен салыстырғандағы жоғарлау тенденциясы болып табылады.

      Қазақстан Республикасында несие  жетімсіздігі құбылысының дамуы,әсіресе1994жылдың  бірінші жартысында айқын байқалды,бұған  белгілі бір дәрежеде мемлекеттік  рестриктифтік ақша-несиклік саясаты  жағдай жасады.Бірақ,депозиттер бойынша пайыздық мөлшерлемелерде көрінетін жеткілікті түрде жалпы сипаттағы факторларға,сонымен қатар ресурстарды тарту мерзімі несиеге деген сұра.ныс жағдайы несиелік ресурстар нарығындағы жағдайлар,(төлем шамасы,ұсыныстың болуы) клиенттердің мінез құлқы(құрылтайшылар,үлескерлер,сала кәсіпорындары т.б.) оның сенімділігі,салық саясаты және инфляциялық тенденциялардың қатысы бар.Орталық банктің саясаты да осындай факторлардың бірі ретінде болады,бірақ пайыздық мөлшерлемелердің динамикасында көбіне тікелей емес,несиелік нарықтың жағдайлары арқылы көрінеді,сондықтан оның мөлшерлеме шамасына әсер етуі тек жанама түрде болуы мүмкін.[15,92б]

     Ақыр соңында, мемлекеттік  қазыналық міндеттемелер(МҚМ) бойынша  пайыздық мөлшерлеме ажыратылады. Мемлекеттік қазыналық міндеттемелерді сатып алушы несиелік операцялардың ерекше формасы ретінде қарастыруға болады, онда қарыз алушы болып бағалы қағаздардың  эмитенті – Қаржы министірлігі, ал кредитор болып олардың сатып алушылары болып табылады. Сондықтан МҚМ бойынша жылдық табыстылықты келесі формула бойынша анықтауға болады:

 

Т = ( НК. ДБ / ДБ). (365. 100/ Т),          (5)

мұнда:

 

Т – жылдық табыстылық, % ;

НҚ – МҚМ – нің номиналдық құны;

ДБ – МҚМ – нің дисконтталған бағасы;

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

II-Тарау: Несиелік саясат  және несиелік тетіктің даму.

 

2.1.Банктердің несиелік саясаты және даму стратегиясы.

 

        Қазіргі банктер  несиелік стратегиясын іс жүзінде  қолданатын және  болашақта пайдаланатын  банктік өнімдер,операциялар,жаңа  нарықтар,аймақтарды анықтау негізінде құралады.Бұл жерде бәсекелестер алдында іс әрекет үстемдігі бар және жаңа салаларда банк тұрақты алдыңғы қатарда орын алу үшін ұзақ мерзімді стратегиялық мақсаттарды жүзеге асыру арқылы қол жеткізеді.Бұл шаралар банк бар мүмкіндігін тиімді тәсілмен пайдалану үшін және банктің болуы мүмкін қауіптерінен қорғану үшін жүргізіледі.

        Банктің несие  стратегиясы банк қызметтеріндегі  нарық сұранысын анықтау үшін  және жаңа қызметті жылжытумен  оны кеңінен қамтуға әзірлейтін  ұзақ мерзімді бағдарламаларға негізделген. Банк нарық сыйымдылығын анықтап,банк қызметтерін толық қамтуға әзірлейтін ұзақ мерзімді бағдарламаларға негізделген.

        Банк нарық  сыйымдылығын анықтап,банк қызметтерін  толық қамту және барынша пайда  түсіру мақсатымен біртекті топтарды қалыптастырады.Оның негізінде несие қызметтері нарығындағы банк іс-әрекет тактикасын қалыптастырады.[19,175б]

         Банк тактикасы  банк қызметтеріндегі күнделікті  қолданылатын тәсіл мен әдістерді  білдіреді,яғни басқа да осы  мезеттегі мақсатты қажеттіліктерге жауап беретін және өркениетті болашақта бектілген стратегиялық міндеттерге қол жеткізу жолы болатын операцияларын ұлғайтады.Осы мақсатпен банктің несие қызметінің қалаушы негіздері мен міндеттерін,олардың іске асырылуының әдістері және құралдарын,сондай-ақ несие процесінің ұйымдастыру тәртіптері мен принцептерін анықтайтын несие саясатын әзірлейді.Несие саясаты,оның қызметінің жалпы стратегиясына сәйкес несие процестерін реттеитін құжаттар жүиесінің қажетті шарты бола тұрып,банктің несие жұиысын ұйымдастыру негізін құрайды. Несие саясаты несие қызыметінің негізгі бағытын анықтайды.

Оларды өз кезегінде несие саясатын қабылдаған бағыттарын жүзеге асыру жүйесі кезегінде несие саясатын қабылдаған бағыттарын жүзеге асыру жүйесі ретінде айтуға болады.Несие саясатында келесі негізгі мезеттері қалыптасуы тиіс;

-несие қызметін ұйымдастыру

-несие қоржынын басқару

-несиелендіруді бақылау 

-құзырлы өкілеттілерді бөлу  принциптері

-несиелерді таңдаудың жалпы  критериелері

-жеке бағытта несиелеу бойынша шектеулер

-несиелер мен ағымдағы жұмыс  жүргізу принциптері (несиелік келісім  шарттарын жасау)

-несие бойынша шығындардан қорғану  резервтерін құру.

Осылайша,қабылданған шешімдердің іске асу нәтижесі болып барлық әкімшілік деңгейдегі қабылданған негізгі стратегиялық әрекеттерін айқындайтын тұжырымдамалары басқару принциптері мен тәсілдер жүйесі болып табылады.[19,177 б]

           Банк  құрылымдары балама ұйымдастырудың  негізінде стратегия мен қаржы  жағдайына сәйкес белгілі нарықта  неғұрлым тиімді несие саясатын қол

данады.Коммерциялық банктердің несие саясаты нарықтық қатнастар жағдайы

нда несие беру тәжірибесін жетілдіру,банк ссудаларының қайтарылуын қамтамасыз ету,банктердің тәуекел шығындарын жоюы мақсатын жасалады.

Коммерциялық банктер несие саясатының жалпы қағидаларын (меморандум) әзірлеп-жасайды,оның басты мақсатын және несие берудің негізгі бағыттарын қалыптастырады.Банктер тәуекелге жол бермеуге,сапалы несие қоржынын қалыптастыруға мүдделік танытады.

         Несие саясаты  несие беру және ресімдеу,оны басқаруға жауап беретін стандарттар мен параметрлерді анықтайды.Ақылды несие саясаты несие қатынастарын дамытуға арналған несие стратегиясы мен тактикасын жасаудағы директорлар кеңесі мен несие бөлімі қызметкерлерінің дұрыс әрекетін атап көрсетеді.Банктің айқын несие саясаты несие тәуекелдерін дұрыс басқаруда негізгі бағыт сілтеуші болып саналады.

           Коммерциялық  банктер ішкі несие саясатын  жасау кезінде несие белсен

ді болуға тиісті,өйткені несие операциялары банктердің негізгі қызметі болып қатысады.

           Несие  саясатын анықтау кезінде несие  стратегиясын клиенттердің құра

мы ретінде, сол сияқты оларға берілетін ссудалардың (көрсетілетін қызметтер

дің) спектрі ретінде ұйымдастыру көзделеді.Банктің несие саясатының мақсаты

құқықтық реттеудің белгілі бір элементтерін,қаржыларды алу мүмкіндігін,рұқ