Қазақстан Республикасындағы шетелдік несиелендіру тәжірибесінің қолдануы

Ұқыптылыққа қатысты фирма жабдықтаушыларынан алынған мәліметтер бола

ды.Үшінші тарауға соңғы баланс пен фирманың сату көлемі мен табыстылығы

жөніндегі ақпарат жатады. Төртінші тарау дипозиттік шоттағы қалдық мөлшері

мен ссуда бойынша төлемдерді көрсетеді. Бесінші тарауда фирма басшылары мен иелер туралы мәліметтер болады.Соңғы тарауда фирманың қызмет түрі,

оның клиентурасы мен өндірістік қуаттарды толығымен сипатталады.

    Аталған есептіліктерден  басқа,``Дан энд Брэдстрит``құжаттардың  бірнеше тү

рін жариялайды.Ең қажеттісі ``Кілтті қаржылық мақалалар туралы есептілікте``фирма жайлы толық ақпаратты алуға болады.[29,177 б]

    ``Дан энд Брэдстриттен``басқа тағы бірнеше несиелік бюролар бар.``Дан энд

Брэдстрит``барлығын кең түрде қамтыса,қалғандары бір сала немесе жеке қызыметтерімен шектеледі.Кей кезде банктер өз ақпараттарын несиелік арыз берушілермен қарым-қатынас жасаған басқа банктердің мәліметтерімен салыс-

тырады.Олар сонымен қатар,осы фирманың түрлі жабдықтаушылары мен сатып алушылардан мәліметтерді тексере алады.Жабдықтаушылар оның шот

тарды төлеуі,берілген жеңілдіктер,коммерциялық несиенің максималды неме

се минималды сомасы,туралы ақпарат беруі мүмкін.Фирма сатып алушылары

мен байланыс оның өнімінің сапасы,қызмет ету көлемі,сенімділігі,оның тауары

на қатысты жарнамалар саны жөнінде ақпарат алуға мүмкіндік береді.Фирма

контрагенттері немесе басқа банктермен ақпаратты осылайша тексеру несие алуға арыз берген фирма беделі мен мүмкіндіктерін,және оның басқаратын қыз

меткерлерін анықтауға мүмкіндік береді.

    Мәліметтер алудың тағы  бір қайнар көзі-несиені басқарудың  ұлттық бірлес

тігі қарамағындағы несиелік ақпаратпен өзара алмасу қызыметі,яғни бүкіл ел бойынша фирманың жабдықтаушылардан алған несиелер жайлы мәліметтермен қамтамасыз ететін ұйым болып табылады.Ұйым мушелері мынадай сұраққа жауап алады:фирма қалайша ұқыпты төлейді.Алайда ақпаратта тек дәйектер ғана болады,ал талдау,түсініктеме болмайды.Ірі фирмалар жөнінде басқа ақпарат көзі-ал коммерциялық журналдар,газеттер,мемлекеттік есептілік,тағы басқа.Кейбір банктер тіпті аталмыш фирманың бәсекелестерімен байланысады.

Мұндай ақпаратты абайлап қолданған жөн.[13, 345 б]

     Шаруашылық ұйымдардың несиеқабілеттілігін бағалаудың негізі ақпарат

көзі-ол түсініктеме жазуы бар баланстары.Балансты талдау кәсіпорын қандай қаражаттарды иеленеді және қандай көлемде несие осы қаражаттарды қамтамасыз ететіндігін анықтауға мүмкіндік береді.Алайда банк клиенттерінің несиеқабілеттілігі туралы негізделген және жан-жақты қорытынды жасау үшін баланыстық мәліметтер жеткіліксіз болып табылады.Бұл көрсеткіштер құрамынан шығады.

Баланысты талдау тек несиеқабілеттілік туралы ғана мәлімет береді,ал несиқаб

ілеттілік дәрежесі туралы қорытынды жасау ушін кәсіпорынның дамуын бағалайтын сандық көрсеткіштерді есептеу қажет.Сондықтан,несиеқабілеттілік

көрсеткіштерін есептеуге қажетті мәліметтер көзі ретінде мыналарды пайдаланған жөн:

-Жедел есептеу мәліметтер;

-бизнес-жоспар;

-банкте жинақталатын мәліметтер;

-статистикалық органдар мәліметтері;

-жабдықтаушылардың ақпараты

 

-арнайы бағдарламалар бойынша  зерттеу мәліметтері өңдеу нәтижелерін

-шаруашылқ ұйымдардың несиеқабілеттілігін  бағалау бойынша мамандандыр

ылған бюролардың мәліметтері.

       Дамыған шетелдердің  банктері клиенттердің несиеқабілеттілігін  бағалау үшін көптеген көрсеткіштердің  күрделі жүйесін қолданады.Бұл  жүйе клиент есептілігінің қалдық  және айналым көрсеткіштеріне  негізделуі мүмкін.

       Несиеқабілеттілікті бағалауға қажетті шет елдерінің көрсеткіштер жүиесі:

1.Өткізуден түскен пайда

2.Жалпы комерциялық табыс 

3.Қосылған құн

4.Жалпы пайданылған табыс

5.Жалпы пайдаланылған нәтиже

6.Өзін-өзі қаржыландыруға қолданылуы  мүмкін пайда

7.Таза пайда.

 

       Баланс және  есептіліктің басқа формалары,біріншіден  қалдық көрсеткіште

рінің қатынасын бағалау үшін,екіншіден,айналым көрсеткіштері негізінде неси

еқабілеттілік коэффиценттерін есептеу үшін қолданылуы мүмкін.Талдау құралы ретінде мыналар қолданылады:

-ұзақ мерзімді қарыз бен  меншік қаражаттар қатынасы

-тұрақты меншік ресурстары  мен активтер сомасы арасындағы  қатынас ретіндегі пропорциялар

-өндірістің өсу қарқынымен  салыстарғандағы өсу динамикасы,тағы  басқалар.

      Фирма есептілігінің  мәліметтері бір текті кәсіпорын балансының негізінде құралатын жиынтық баланс мәліметтерімен салыстырылады.Баланс мәліметтерін талдаудың негізгі бағыттарын бірі-банктік тәуекелді анықтау болып табылады.

       Ақша жағдайының  көрсеткіштері кәсіпорынның даму  деңгеиі,оның            рентабелділігі,айналым қаражаттарына деген қажеттілік сапасының есебімен бағаланады.Соңғысы қоймадағы шикізат пен дайын өнімнің қалдықтарының айналым жылдамдылығының көрсеткіштер негізінде қарастырылады.

        Коммерциялық  банк клиенттің несиеқабілеттілігін бағалау әдістемесі ретінде Credit Lione әдістемесін келтіруге болады.Бұл әдістеме әрбіреуі 4балға

бағаланатын 5 коэффициентке құрылған бағалау жүйесін түсіндіреді,соңында балдарда жалпы сома шығады.Балдар сомасы клиент несиеқабілеттілік деңгеиін анықтайды.

        Сонымен қатар  Франция банкіндегі картатека  мәліметтері де есепке алынады.Бірінші  жағдайда кәсіпорын 10 топқа бөлінеді,баланс  активінің көлеміне байланысты  әрбір топқа А-дан К-ға деиінгі  әріптер белгіленеді.Екніші тарау  сенімді білдіретін несиелік катеровканың бағам тарауы болып табылады.

Бұл бағам қаржылық жағдай мен рентабельділікті қарастыруға және басшы,кап

итал ұстаушыларының бағалауына (клиент тығыз коммерциялық байланысқа түсетін адам) негізделеді.Несиелік бағам кәсіпорынды 7 топқа бөледі,және әрбіреуіне 0-ден 6-ға дейін шифрлар беріледі.[12,184 б]

         Үшінші  тарау төлемқабілеттілігі бойынша  кәсіпорындарды жіктейді.

Франция банк төлемеу жағдайларының барлығын өзіне белгілеп,осыған байланысты коммерциялық банк клиенттерін 3 топқа бөледі,олардың әрбіреуіне 7,8 немесе  9 шифрлары беріледі,7 шифры төлеудегі дер кезділікті,жыл бойындағы ақша қаражаттарына қатысты нақты қиындықтардың болмауын білдіреді.

8 шифры кәсіпорын төлемқабілеттілігіне  қауіп төндірмейтін,ақша қаражаттары

мен байланысты уақытша қиыншылықтар болғанда беріледі.9 шифры кәсіпор

ын төлемқабілеттілігінің нашар жағдайын білдіреді.

      Картотеканың 4-ші  тарауы барлық клиенттерді 2 топқа  бөледі:вексельдер

және құнды қағаздары.Франция банкінде болмауы мүмкін кәсіпорындар.

      Қарыз алушы несиеқабілеттілігінің  кластарын анықтау негізінде  көрсеткі

штердің критершілі деңгейі мен олардың рейтингтері жатыр.

      Орташа шама деңгейіндегі  коэффиценттер мен көрсеткіштер  қарыз алушыны 2 класқа жатқызуға,ортадан  жоғары-1класқа және ортадан төмен 3 класқа жатқызуға негіз болады.Мысал ретінде мемлекеттік және акционерлік кәсіпорындар үшін школаның келесі үлгісін келтіруге болады.

     9-Кесте 

              Қарыз алушы сенімділігін анықтаудың  рейтингтік шкаласы.

  

    

    

                                                                                                                      

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   Жүйедегі рейтінгі мен  мәні экономитпен жеке әрбір  қарыз алушы үшін осы коммерциялық  банктің саясатына,клиенттің ерекшелігіне,оның балансының өтімділігіне,ссудалық нарықтаға жағдайына байланысты анықталады.Мысалы,

Қысқа мерзімді ресурстардың жоғары үлесі,ссуда бойынша уақыты асып кеткен қарыздың болуы,жабдықтаушыларға төлемеу деңгейі өтімділік коефициентінің рөлін жоғарлатады.Банк ресурстарын тұрақты қорларды несиелендіруге тарту,меншік қаражаттар мөлшерінің төмендігі меншік қаражаттарымен қамтамасыз ету көрсеткішінің рейтінгін жоғарлатады.Несиенің экономикалық шекарасын бұзу несиеқабілеттілікті бағалау кезінде бірінші орынға орнын жабу коэффицентінің деңгейін қояды.[25,201 б]

     Несиеқабілеттіліктің  жалпы бағасы балдарда есептеледі.Балдар  әрбір көрсет    

кішті несиеқабілеттілік кластарына жіктегенде рейтингтің сомасын білдіреді.

1 класс 100-150 бал болғанда,2 класс-151-5-250 балда,3 клас-251-300 балда

беріледі

      Балл сомаларын  анықтаудың мысалы келесі кестеде  көрсетілген:

 

  10-Кесте

                   

               Қарыз алушы сенімділік бағалаудың  балдық жүйесі:

                        

 

 

Нұсқа		1		2		3		4		5			6
Көрсеткіштер	Көрсет-ер рей-гі,%	Класс	Балдар	Класс	Балдар	Класс	Балдар	Класс	Балдар	Класс	Балдар	Көр-тер рей-гі,%	Класс		Балдар
Кл	40	I	40	II	80	III	120	III	120	I	40	20	III	60
Кп	30	I	30	II	60	III	90	III	90	II	60	10	III	30
Псс	30	I	30	II	60	III	90	III	60	III	90	70	II	140
Барлығы	х	I	100	II	200	III	300	III	270	II	190	х	II	230

 

 

       Барлық мәнде Iкласқа сәйкес келетін коэффиценттер  мен көрсеткіштер кезінде балдар  саны 100-ге тең,Iiкласс-200,III класс-300-ге  тең болады (нұсқалар 1,2,3).Сондықтан 100-ге жақын аралық шамада(яғни 100-150 балл) I

класс беріледі,200 (яғни 151-250 бал)-II класс,300 (яғни 251-300)-IIIкласс берілуұсынылып отыр.

      4-ші нұсқада Кл  және Кпокр мәні IIIкласты, ал Псс-Iiкласты  беруге мүмкіндік береді.Нәтижесінде қарыз алушы III класқак сәйкес келетін 270 балға ие болды.

       Әрбіреуінің класын  сақтай отырып,көрсеткіштер рейтингінің  өзгеру несие

қабілеттіліктің жалпы класының өзгеруіне әкелуі мүмкін.Мысалы,4 және 6 нұс-

қаларда Кл, Кпокр,Псс бірдей класқа ие,бірақ рейтинг әр түрлі,нәтижесінде 4

нұсқада қарыз алушы IIIкласқа,6 нұсқада-II класқа ие.

        Коммерциялық  банк клиентінің несиеқабілеттілігін  бағалаған кезде тек негізгі  ғана емес,сонымен қатар қосымша  көрсеткіштерді қолдану ұсынылады.

Олардың қатарына қорлардың айналымдылығын,айналым қаражаттарының жалпы сомасындағы өтімді активтер үлесін,өтіп кеткен кезеңге төлемеушілік деңгейін,өндірністік потенциялдың тиімділігін,әріптестердің табыстылығы мен

пайдалылығын,құрылыстың орташа ұзақтығын,табысты тең бөлуді сипаттай

тын көрсеткіштер жатқызылуы мүмкін.[2,116 б]

       Көрсеткіштердің  бірдей деңгейі мен балдар  сомасына көптеген факторлар

дың әсері арқылы жетуге болады.Осылайша,нормаланатын активтер есебінен

 өтімді қаражаттардың жалпы  көлемінің өсуі үнемі ссуданы қайтарудың нақты

 кепілін бермейді.Кең тұтынушылары  жоқ,көлік қиындылықтарымен байланысты  жылдық өнім қалдықтарының өсуі  ссуданы уақытылы қайтаруға кепілдік  бермейді.Кл және Кп-нің өсуі  қарыз міндеттемелерінің азаюымен  түсіндірілуі мүмкін.Еегер,қысқа мерзімді ссудалар бойынша қарыз шикізат жеткізудің тоқтатылуына,үзілуіне байланысты азайса,онда коэффиценттің көбеюін клиенттің каржылық жағдайының нығаюы ретінде бағалауға болмайды.

        Сәйкес коэффиценттер  мен көрсеткіштер деңгейін өзгерткен  факторларды талдау коммерциялық банк клиенттерінің несиеқабілеттілігін бағалаудың міндетті элементі болуы керек. Осы талдаудың негізгі бағыттары ретінде мыналарды атауға болады:

-Өтімді қаражаттардың жалпы  әсер ету және олардың элементтерінің  өтімділік

коэффиценттеріне әсер етуін талдау;