Қазақстан Республикасындағы шетелдік несиелендіру тәжірибесінің қолдануы

   Осындай ірі коммерциялық банктердің арасынан азғана алып банктер-“Бэнк оф Америка”,“Фэрст неишнл сити бэнк оф Нью-Йорк” және осындай бірнешеуі бөлініп шығып,олар өнеркәсіп қаржы топтарын басқарумен шұғылданады немесе оларда басты рөль атқарады.Олар ірі банктердің өзара қосылып,банк холдингін құрады.

      Екіншіден,әр түрлі  несие мекемелері арасында бәсекенің  күшейюі.

Банк монополиясымен несие қатынастарының өркендеуі қарыз капиталы нарығын  да бәсекені өршіте түсті.Бәсеке біртектес және әр түрлі несие мекемелерінің арасында жүреді.Мысалы,комерциялық банктер,немесе сақтандыру компаниялары өзара бәсекеге түседі.Бәсеке нәтижесінде ірі компаниялар ірі мөлшер де несиені оңай алып,кәсіпорындарды өз ықпалында ұстау үшін несиені жеңілдікпен береді.Ондай жеңілдіктер несие алудың жағдайларына (яғни пайдалану мезгіліне,мөлшеріне,қайтарылуына) жасалады.Бірақ банк қызыметіне бұрынғысынша жоғары тарифтер мен проценттік төлем ақысы сақталады.Несие жүйесінің дамуы бәсекенің болуына байланысты болады.Мысалы,коммерциялық банктермен жинақ мекемелерінің арасында жинақты  өздеріне тарту үшін;коммерциялық банктер,қаржы компаниялары,несие одақтарының халыққа тұтыну тауарларына берген қарыздың үлкен бөлігі үшін;ипотека нарығындағы сақтандыру компаниялары,өзара жинақ қарыз-жинақ банктерінің бәсекесі.[3,45б]

    70-80жж.несие мекемелерінің  бәсекесі өрши түсті,оған себеп  болған негізгі факторлар:қаржылық  қызыметтерді шектеуді реттейтін  бірсыпыра заңдарды алып тастау; қаржылық иновацияның қарқынды  өсуі,яғни несие-ақша операцияларының жаңа түрлерінің және есеп айырысу мен қарыз капиталы нарығының құралдарының пайда болуы: электронды есептегіш машиналар мен телекоммуникация құралдарын кең қолдану несие аясында монополистік бақталастың мүмкіншілігін арттырады. Осы процестердің нәтижесінде клиенттерге көрсетілетін қызметтердің көптеген түрлерін ұсынатын амбебап операциялар тенденциясы байқалып көп бағытты несие мекемелері құрыла бастады. Комерциялық банктер бұрын шұғылданбайтын жаңа қызметпен, яғни жылжымайтын мүлікпен операция жүргізу, лизинг, сақтандыру және сол сияқты қызмет түрлерін кең қолдана бастады.

Қазіргі кезде банктер арасындағы бәсеке халықаралық дәрежеге көтерілуде.Өндірістің мемлекетаралық мамандануы мен бірлесуі, сыртқы сауданың дамуы еуровалюта нарығының  өсуі банк ісінің интернациолдануына және банк операцияларының көп бөлігінің мемлекет шекарасынан шығуына әкеп соқтырады. 20- ғасырдың соңғы төртен бір бөлігінде АҚШ, Жапония, ГФР, Франция және басқада бірсыпыра мемлекеттердің ірі банктері халықаралық қаржы концеріндеріне айналып әлемнің әр түрлі елдерінде көптеген несиелік, есеп айырсу, инвестициялық операциялар жүргізеді. Көптеген банктердің халықаралық операциялардан түсіретін табысы жиынтық пайданың 40-70 процентін құрайды. Арналы несие қаржы мекемелерінің дамуы мен олардың жұмыс масштабының ұлғайюы қаржы капиталы нарығындағы банк ісінің кеңеюіне жол ашып, несие жүйесінің құрылымдық өзгерістеріне әкеліп соқтырады. Несие жүйесінде жаңа буындардың пайда болуына байланысты ресурстармен операциялардың жиынтық сомасында коммерциялық банктердің үлесі төмендеді. Мысалы, 20- ғасырдың басында АҚШ-та несие мекемелерінің 7 түрі болса, 80- жылдары олардың түрі 20 дан асты. 1900 жылы активтердің 2/3-ін коммерциялық банктер, ал 1/3-ін сақтандыру және жинақ мекемелері жүргізді. Ал 1987 жылы коммерциялық банктердің бұл көрсеткіштегі үлесі шамамен 40 пайыз болса, жинақ мекемелерінің, инвестициялық, ипотекалык, сақтандыру компанияларының үлесі анағұрлым көтерілді. Осындай өзгерістер басқа өнеркәсібі өркендеген мемлекеттердің де несие жүйесінде байқалады.   [18;78б].

     Капиталын иемденуіне  қарай банктер және несие-қаржы  мекемелері мемлекеттік және  жеке болып екіге бөлінеді. Бірсыпыра  елдерде банкнота шығаратын ерекше  құқығы бар орталық банктер, сондай-ақ  почта-жинақ жүиесі және кейбір арнаулы несие-қаржы институттары (мысалы американдық федеранды жер банкі, АҚШ-тың экспорт-импорт банкі) мемлекеттік несие мекемесі болып саналады. Ал кейбір елдерде  (мысалы, Италияда, Францияда және .т.б.)  ірі комерциялық банктер де  мемлекеттік болып саналады.

     Несие жүйесінде мемлекеттік  сектордың көбеюі ел экономикасын  мемлекеттік реттеудің ұлғаюына  байланысты. Мысалы, екінші дүниежүзілік  соғыстан кейінгі кездері отарлау  жүйесінің құлауы нәтижесінде  азат етілген елдерде құрылған  ұлттық несие жүйелерінде мемлекеттік несие институттарының пайда болуына мүмкіндік туғызды. Бұл елдерде шетел банктерін мемлекет меншігіне айналдыру жүргізілді. Сондай-ақ әлемде мемлекетаралық валюта-несие және қаржы институттары да құрылуда: Халықаралық валюта қоры, Халықаралық қайта құру және даму банкі, аймақтық Даму банктері және тағы сол сияқты.[3,165б]

     Дегенмен,экономикаға  несие-қаржылық,ақша-есеп және тағы  басқа.қызмет түрлерін көрсететін  негізінен жеке несие мекемелері. Қазіргі несие жүйесі күрделі,әрі  көп буынды құрылым. Егер несие мекемелерінің клиенттерге көрсететін қызымет түрлерін негізге алғанда несие жүйесі үш элементтен құрылады:орталық банк;комерциялық банктер және маманданған несие-қаржы институттары.Шаруашылық буындарына көрсететін қаржы-несиелік қызметтерінің санына,мөлшеріне және олардың көлеміне,сондай-ақ мамандануына қарай несие жүйесінің өзнгі-банк жүйесі,ал несие институттарының жұмысын үйлестіретін бірыңғай орган-Орталық банк болып саналады. Қазақстан Республикасының қазіргі банк жүйесінің құрылуы 1990 жылы желтоқсанда ҚазКСР-ның Жоғары Кеңесі қабылдаған "Банктер және банк қызметі туралы" Заңына бастау алады. Заңға сәйкес республикада екі деңгейлі банк жүйесі құрылды:жоғары бірінші деңгейдегі банк Мемлекеттік банкі екінші деңгейдегі банк-коммерциялық банктер жүйесі. Банк өзінің жарғысы бар,толық шаруашылық есеп және өзін-өзі қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға.Ол ақша қаражаттарын тарту, орналастыру және басқа банктік операциялар жүргізетін мекеме. Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының тереториясында жинақталған несие ресурстары осы заң шыққан күннен бастап Республика меншігі болып саналады. Мемлекеттік банк республиканың меншігі және оның Орталық банкі болып саналады.

     Орталық  банк-мемлекеттің  банк жүйесінің бірінші денгейдегі басты банкі,басты эмиссиялық банк. Ол банктердің банкісі. Ол заңды және жеке тұлғалармен операция жүргізбейді,оның клиенттері комерциялық банктер мен басқа несие институттары,сонымен қатар үкімет мекемелері.[24,66б]

     Коммерциялық банктер-банк жүйесінің екінші деңгейдегі банк,олар кез келген мемлекеттің несие жүйесінің негізгі буыны.Коммерциялық банктің негізгі қызметі-кәсіпкерлерге,халыққа жан-жақты несие-қаржылық қызмет көрсету.Келесідей несиелік жүйені құру принцптеріне тоқталатын болсақ несиелік жүиенің ұйымдастырылуы мен жұмыс істеу негізінде белгілі бір принцептер жатыр. Экономиканың жаңа жағдайында,оның нарықтық қатынастарға өту кезеңінде оларды былайша тұжырымдауға болады:елдегі банк ісін ұйымдастыруға мемлекеттік монополия,басқа банктік емес институттармен үйлестіре отыра екі денгейлі банк жүйесін құру,елдегі ақша-несие саясатының бірлігі,несиелік мекемелер торабын барынша дамыту,оларды қызмет көрсету орындарына жақындату,мемлекеттік валюталық монополия, Орталық банктің автономиясы. Коммерциялық банктер өздерінің акционерлер жиналысында қабылданған жарғысы бойынша қызмет істейді.Сонымен бірге республика тереториясында шетел мекемелерімен бірігіп құрылған коммерциялық банктер қызмет істеу мүмкін. Егер банк тің жарғылық капиталын қалыптастырғанда өзіміздің мемлекеттік емес құрылымы,немесе шетел мемлекеттік,ия болмаса мемлекеттік емес құрылымдары қатынасса онда аралас банктердің түрлері деп есептеледі.Аралас банктер мынадай варияанттарда құрылуы мүмкін:мемлекеттік жеке,мемлекеттік кооперативтік,жеке-кооперативтік. Сөйтіп тәуелсіз Қазақстан Республикасының банк жүйесінің қалыптасу мен даму жолдары 1-ші кестеде өрнектелгендей шартты түрде бірнеше кезеңге бөлуге болады.

           Бірінші  кезең,1917 жыл мен 1930 жыл аралығы-патшалық  Ресейден қалған банк жүйесін жаңадан қалыптастыру бұл кезде әр түрлі меншіктегі банктер мен несие мекемелері қатар қызмет істеді.

           Екінші  кезең,1930 жыл мен 1987 жыл аралығы-елде  КСРО Мемлекеттік банкі әмбебап  қызмет атқарад,яғни ол мемлекеттің  Орталық банкі ретінде эмиссиялау және несие беру қызметімен қоса клиенттерге де қызмет көрсетті.

           Үшінші  кезең,1988-1991 жылдар аралығы-елде  мемлекеттік маманданған банктердің  құрылуы,яғни КСРО Мемлекеттік  банкі "банктердің банкісі" ретінде  эмиссиялық,ереже,нұсқау және т.б.нормативтік актілер шығарушылық,бақылау және басқа қызметтермен шұғылданып,ал маманданған банктер экономиканың әр тұрлі салаларына қызмет көрсетті.Сонымен бірге 1990 жыл басында кооперативтік және коммерциялық банктер де құрыла бастады.

            Төртінші кезең,1991 жылдан қазіргі уақытқа дейін нарықтық банк жүйесінің қалыптасу кезеңі яғни тәуелсіз республиканың нарықтық қатынастарға өту жағдайында екі деңгейлі банк жүйесінің пайда болуы және дамуы.[25,97б]

            Қазіргі уақытта экономикасы  нарықтық типпен дамыған мемлекеттердің барлығында дерлік деңгейлі банк жүйесі құрылып,белсенді түрде одан әрі өрістеуде.Оның бірінші деңгейінде эмиссиялық,қадағалау,нұсқау ереже шығару,рұқсат ету және сол сияқты басқа қызметтермен шұғылданатын.Ал екінші деңгейінде клиенттерге қызмет көрсететін коммерциялық банктер орналасқан.

                                                                                                                         1-кесте

          Қазақстанда банк жүесінің қалыптасу және даму кезеңдері

       Банк ісіне  мемлекеттік монополия ұғымы  мемлекеттің банктердің құрылуы  мен жойылуын бақылауға, банктік  операцияларды жүргізу тәртібі  мен ережелерін заң жүзінде  бекітуге ерекше құқығы ретінде  түсіндіріледі. Ұлттық банк Қазақстан  Республикасы аумағында банктерді құруға рұқсат береді және банктер мен олардың филиалдарын тіркеу кітабын жүргізіп отырады. Рұқсат беру кезінде Ұлттық банк жүргізілетін банктік операциялар шеңберін белгілейді.[24,169б]

  Нарықтық экономика ерекшеліктері  банктік емес мекемелермен үйлестіре отырып көп деңгейлі банк жүйесінің, олардың ақша несие және дедалдық қызметінің формалары мен түрлері бойынша  көп түрлілігінің, Орталық     (бірінші деңгей) және басқа банктер (екінші деңгей) арасындағы функцияларды заң жүзінде бөлудің қажеттілігін тудырады. Қазақстан  Республикасының Ұлттық банкі (бұдан әрі Ұлттық банк) Қазақстан Республикасының орталық банкі болып табылады және Қазақстан Республикасы банк жүйесінің жоғары деңгейін құрайды.

  Банк ісінің әлемдік тәжрибесі  көрсетіп отырғандай, барлық елдердегі несиелік  институттардың ішінен елдің бүкіл несиелік жүйесін басқаруда басты роль атқаратын орталық банктер бөлініп шығатын болды. Ал олардың басшылық ролі мемлекет берген кең ауқымды өкілеттерге байланысты. Банктердің банк функцияларын, ақша- несие эмиссиясын жүзеге асыруына байланысты орталық банктер коммерциялық банктердің, яғни екінші деңгейлі банктердің қызметіне әкімшілік бақылау мен нақты экокномикалық ықпал ету құқығы несиелік мекемелер міндетті түрде қолдануы тиіс норма шығару құқығы бар.

     Несие жүйесін құрудың  маңызды принципі-несиелі мекемелер  торабының барынша дамуы мен  оларда барлық ақша операцияларының  шоғырлануы.Бүкіл ақша  айналымының  несие жүйесінде жинақталуы несиелік  ресурстарды шоғырландыруға және  оларды елді халық шаруашылығына ұтымды бағыттауға мүмкіндік береді.Біздің еліміз бен шет елдердегі несие жүйесінің автаномдылығының елеулі дәрежесі-экономиканың қалыпты дамуын қамтамасыз ету мақсатында ақша-несие және валюталық тұрақтылықты сақтау міндеттеріне қатысты болып келеді.

      Қазақстан Республикасы  Ұлттық банкінің біршама тәуелсіздігінің  негізгі жағдайы бюджетке қатысты  мәселенің шешімі болып табылады.Мемлекеттік  қаржылар және банктік жүйелерді  заңмен шектеу,яғни үкіметтің  Ұлттық банк қаражаттарын пайдалануға шек қоюдың пренципалдық мәні бар.[19,56б]

     Әлемдегі несие жүйесі  дамуының қазіргі тенденциясын  қарастыратын болсақ бүгінгі  таңдағы несие жүйесі соңғы  жылдары біршама өзгеріске ұшырады.Банк  жүйесінің барлық компоненттері  жалпы әлемдік экономикадағы құрылымдық қайта құруда жүріп жатқан өзгерістерге байланысты жаңғыртылуда.Ғылыми техникалық ревалюцияның дамуы себепші болған өндірістің шоғырлануымен орталықтандыруын талап етті,соған сәйкес банктер өз операцияларын несиелік ресурстарды жағына қарай түрлендіре бастады,яғни қазіргі банк жүйесінің экономика дамуының,өзгермелі жағдайына бейімделу қатар жүреді;банк жүйесінің құрылымдылық қайта құрылуы көз алдымызда;белгілі бір мамандандырудың сақталуымен қатар,банк қызыметінің шоғырлануы мен әмбебаптануы орын алады:банктік емес несиелік мекемелердің динамизімі байқалады.Банктердің жеке типтерінің арасында банктер мен банктік емес мекемелер арасындағы өзгешеліктердің немесе бөгеулердің жедел жойылуы-соңғы жылдары несие жүйесінің құрылымдық қайта құру тенденциясының маңыздысының бірі.Ірі әмбебап банк өз клиенттері үшін дипозитті шоттарды жүргізу,қолма-қолсыз есеп айырысу,жинақтарды қабылдау,әр түрлі несиелер беру,бағалы қағаздар сатып алу,мүлікті сенімхат бойынша басқару және басқада көптеген банктік және,<<банк төңірегінде>>қызметтер көрсету бойынша операциялардың көптеген түрлерін (кейбір бағалаулар бойынша 200 шамасында) жүзеге асырады.Несиелік мекемелер қызметінің осындай көп мақсатты сипаты қазіргі қаржылық капитал талаптарында мейлінше толық сай келеді.Несиелік мекемелердің әмбебаптануы екі бағыт бойынша көрінеді.Біріншісі-дәстүрлі емес банктік операциялардың кеңеюі арқылы.Коммерциялық банктер сақтандыру,бизнесіне,факторингке, ақпараттық-кеңес беру бизнеске және тағы басқа кіруге тырысады.Олар қаржылық қызмет көрсетудің бұрын тіпті қатыспаған сферасында қозғалмайтын мүліктік мәмілелерге,бухгалтерлік және компютерлік қызмет көрсетуге,лизингтік істерге қатыса отырып несиелік мекемелердің басқа да топтарымен тікелей кон фронтацияға баруда.[3,63б]