Казақстан республикасының бюджеттік жүйесіндегі бюджетаралық қатынастарға талдау

Қазіргі уақытта міндеттерді бөлу уақыты – дербес механизм, мұның күрделілігі сондай, мемлекеттік үкіметтің деңгейлері арасындағы қаржылық қаражатты «активті» қаржылық түзетулер – тік бөлу және көлденең бөлумен қатар дамып келеді.  Осыған байланысты «қаржылық түзетулердің» негізгі проблемасын мемлекеттік үкімет деңгейлері арасындағы қаржы қаражатын «пассивтік» түзету және алғашқы қайта бөлу сатысында, қаржыны қайта бөлудің зиянды процесіне жеткізбей, мүмкіндігінше қаржы проблемаларын барынша тиімді шешу ретінде тұжырымдауға болады.

Осы мақсатқа жетуге жергілікті үкіметті қоса алғанда мемлекеттің барлық үш деңгейінің жеке қаржылық өкілеттіктерінің болуы сияқты «тік түзетулер» механизмінің маңызды ерекшелігі   мүмкіндік туғызды. Салық түсімдерін  бөлу жеке-жеке жүйе бойынша жүзеге асырылады, соған сәйкес федералдық, жергілікті (коммуналдық), сондай-ақ «салықтық одақ» деп аталатын салықтар бар, оған қазынаға түсуі боцынша маңызды болып келетін салықтар кіреді (табыс, корпорация пайдасына, кәсіпшілік және қосымша құн салығы).

Дербес салық көздерінің болуы ережедегідей, барлық жүктелген міндеттерді қаржыландыруды қамтамасыз етпейді; болған сәйкессіздіктердің орнын толтыру үшін қаражатты екінші рет қайта бөлу механизмін – «көлденең» қаржылық түзетулер жүйесін енгізу қажет. «Көлденең түзетулер» қажет, өйткені объективтік, тарихи, географиялық және әлеуметтік-экономикалық айырмалар жекелеген аймақтар арасында ғана емес, сондай-ақ аймақтар ішіндегі жекелеген коммуналар арасында да бар. Осыған байланысты «тік түзетулер» екі деңгейде жүзеге асырылады.

Классикалық әдебиеттерде  шынында, салық-бюджеттік өкілеттіктер, жауапкершіліктер мен реттеу функцияларын  бөлуде елдердің бір-бірінен едәуір айырмашылықтары бары туралы қарастырылмайды. Осындай күшті айырмашылықтардың болуына байланысты шамамен екі маңызды мәселелер туындайды.

Біріншіден, әртүрлі елдердің экономикалық дамуының бірдей емес нәтижесі бюджетаралық қатынастардың айырмашылығымен қандай дәрежеде байланысты?

Екіншіден, салық-бюджеттік қатынастардың сипаттық ерекшеліктері салық-бюджеттік жүйені жасау мен жүзеге асыру кезінде ескерілуі тиіс институттар мен әр елге тән факторлардың айырмашылықтармен қандай дәрежеде туындайды?

Бұл мәселелердің өзектілігі талдау өрісін кеңейту қажеттілігіне әкеліп соғады және күшті осы саладағы классикалық зерттеулердің нәтижелерін дамытуға бағыттайды.

Классикалық және жаңа зерттеулер арасындағы қарама-қайшылықтардың қайнар бұлағына салық-бюджеттік саясатты децентрализациялаудың оңтайлы деңгейіне әсер ететін факторларды анықтау туралы мәселе жатады.  Мұнда бірнеше зерттеулерде  классикалық шығармаларда көрсетілгеннен басқа децентрализациялаудың қосымша басымдылығы көрсетілген, ал басқа жұмыстарда  қосымша қиындықтар да көрсетілген.

90-шы жылдары теориялық және  қолданбалы зерттеулер пайда  болды, онда  нарықтық федерализм (рынокты сақтайтын федерализм) тұжырымдамалары жүйелі түрде жасала бастады. Онда шығарылған салыстырмалы түрдегі жаңа идеялардың көбісі нақтысында дамып жатқан немесе ауыспалы экономикаға жатады, яғни нарық институтары құрылып жатқан және қаржылық тұрақтылық пен экономикалық өсуді қамтамасыз ету бойынша шаралар қабылданып жатқан уақытқа келеді.

Уэйнгаст 16 пікірі бойынша нарықтық федерализмді құру үшін төмендегі бес шарт орындалуы қажет:

1)  шектеулі өкілеттіктері бар  өкімет органдарының иерархиялық  жүйесінің болуы;

2) субфедералдық үкіметтерге өз  аумақтары, сондай-ақ заң саласы  шегінде жеткілікті өкілеттіктері  бөліп берілген;

3) федералдық өкімет аумақтар  арасында тауарларды, қызметтерде  және өндіріс факторларын еркін  ауыстыруды қамтамасыз етеді;

4) кірістерін бөлу шектелген  өкіметтің барлық деңгейлері  үшін қатаң бюджеттік шектеулердің  болуы;

5) институтционалдық кепілдіктердің  болуы, бұл өкімет деңгейлері  арасында өкілеттіктерді шектеу  ұзақ мерзімді сипатта болады;

Бұл мәтіндегі федералдық үкіметтің халық табысын немесе субфедералдық деңгейдегі бюджетті конфискелеуден қорғауды үйлестіру, еркін сауда және өндіріс факторларын жұмылдыру, сондай-ақ бюджеттік шектеулер  келесі жағдайларды жасайды, онда өкіметтің аймақтық және жергілікті органдардың кәсіпкерлік және инвестиция үшін оңтайлы жағдайлар жасауға белсенді түрде бәсекелесуге ынтасы болады.

Осыған байланысты, маңызды мәселеге қаржылық көмек саясаты қандай дәрежеде «жұмсақ» болып келетінін, яғни табыстардың кенеттен азайып кетуінің немесе ойда болмайтын шығындардың орнын толтыру мақсатында түзетілетінін анықтау жатады. Ол субұлттық бюджеттерді бюджеттік шектеудің «жұмсақтығы» туралы мәселеге және аумақтық бюджеттің қарызын орталық үкімет есебінен төлеу проблемасына  тығыз байланысты.  Алайда, Қазақстан Республикасындағы бюджеттік жұмыстардың тәжірибесі  бюджетаралық қатынастардың принциптері нақты дәлелдеуді ала алмайтынын, қайта үлкен дәрежеде ресми түрде мәлімденетінін көрсетті. 

Өкіметтің бара алмаған белгілі жағдайлары 1998 жылы Қазақстанда қалың жұртшылықтың қатысуымен  жергілікті өзін өзі басқару институттарын құру туралы мәселелер бойынша жүргізілген талқылаудың нәтижесінде туындаған жетекші проблемалардың біреуі болды.  Ең алдымен, олар елде  барлық әкімшілік-аумақтық жүйені түбегейлі түрде қайта құру қажеттілігіне және жергілікті жерлерде өкіметтік өкілеттіктерді нақты ұзарту қажеттілігіне байланысты болады.

Сарапшылар мемлекеттік басқару жүйесін қайта құру бойынша  өкіметтің кейінгі мүдделерінің не нәрсеге байланыстылығының негізгі принциптерін әртүрлі бағалайды.

Ресей және Қытай институтының сарапшысы Б.Барлыбаев мемлекеттік өкіметті децентрализациялау туралы мәселенің өзектілігі бірнеше негіздерге ие. Ең алдымен,  бұл  әртүрлі қозғалыстармен, оның ішінде оппозициялармен ұсынылған  қоғамдық пікірлердің  кейінгі кездері жандандырылуына байланысты.

Дүниежүзінде децентрализациялау мен жергілікті басқарудың орасан көп әртүрлі модельдері бар.  Қазақстанға  мемлекеттік басқарудың болмысы мен дәстүрін ескеретін децентрализациялаудың өз стратегиясы қажет.

Өкіметтің кез келген деңгейінің  тиімді жұмысы үшін   басты шарттарға мыналар жатады:

- нақты белгіленген өкілеттіктер  мен  функциялар;

- тұрақты кіріс көздері бар  дербес бюджеттің болуы;

- меншікке ие болу.

Децентрализация іс жүзінде  көпшілік бағыттар бойынша децентрализациялаудың кейбір дәрежесін талап етеді, яғни қандай да бір табыс көздерін және осы  табыстың көлеміне және оны бөлуге әсер ете алатын өкілеттіктерді немесе осы өкілеттіктер қалай пайдаланатындығына қатысты қандай да бір жауапкершілікті аймақтар пайдасына аз шамада қайта бөлу.

 

1.3 Шет елдердегі бюджетаралық қатынастар саясаты

 

Барлық елдерде бюджет пен мемлекеттік органдарды қаржыландыруға қажетті қаражаттарды шоғырландыру үшін ғана қажет емес,  сондай-ақ мемлекетте тұрақтылықты қолдауға аймақтар арасындағы табыстарды ішінара  қайта бөлу үшін де қажет.

Мемлекетің ауқымы мен өзіндік ерекшелігі елде көп деңгейлі басқару жүйесін құруды қажет етеді. Экономикалық Ынтымақтастық  және Даму ¦йымының қалыпты бюджет әдістемесіне сәйкес басұарудың үш деңгейі бар: орталық, аймақтық (Америка Құрама штаттарында штаттар, Швейцарияда кандондар, Канадада провинциялар, Жапонияда префектуралар және т.б.) және анағұрлым ұсақ әкімшілік-аумақтық құрылымдар біріккен жергілікті органдар. Әрбір басқару деңгейінің өз бюджеті болады және олар өздерінің бюджеттік өкілеттілігінің шеңберінде әрекет етеді. Нақты тұжырымдалған нормаларға негізделген әр түрлі билік деігейлері бюджетінің дербес қызмет етуі және олардың өзара қатынасы бюджетаралық қатынастар  негізін құрайды.

Барлық деңгейлер бюджетінің өзара әрекет етуі және барлық елдегі бюджет жүйесінің біртұтастығы  бюджет жүйесі деңгейлері арасындағы салықтардың қайта бөлінуі есебінен қамтамасыз етіледі. Жекелеген бюджет деңгейлері  арасындағы салықтарды бөлуге тәсілдер әр түрлі болып келеді.

Бюджеттік реттеу салдарынан әр түрлі бюджет жүйесі деңгейінің өзара әрекеттері жүзеге асады.

Бюджеттік реттеудің әдістері болып: бюджет жүйесіне енетін жекелеген бюджет түрлері арасындағы шығыстарды бөлу; жекелеген бюджет түрлерінің бекітілген  табыстарын белгілеу; бюджетаралық дотация; бюджетаралық несиелендіру.

Бюджеттік реттеудің әлемдік тәжірибесінде көптеген елдер теңестіруші қорларды пайдаланады. Әдетте, олар орталық бюджетке қосылады, бірақ та кейбір елдерде, мысалы Данияда аумақтық биліктермен жеке  құрылады.

Мемлекеттік қызмет көрсетулерді тұтынуды теңестірудің классикалық мысалы болып бөлудің жапондық формуласы  болуы мүмкін. Мамандардың ойынша, күрделігі бойынша оның ұқсастығы жоқ. Орталық бюджеттен аумақтық биліктермен (префектурамен, жергілікті биліктермен) алатын жеңілдетілген теңестыруші трансферт мынаған тең:

Т = қ – t

Мұнда, Т – теңестіруші трансферт,

    Қ- базистік қаржы қажеттіктері,

    t- базистік қаржылық  табыстар.

Бұл жерде базистік қаржы қажеттіктері, сондай-ақ базистік қаржылық табыстар базалық кезеңге аумақ бюджетінің нақты орындалуымен ешқандай ортақтығы жоқ.

Көптеген елдер теңестіру формуласын пайдалануда нақты бюджет шығыстарын көрсетуден бас тартады. ¤йткені, ол қаржы қажеттіктерінің көлемімен сәйкес келмейді. Сондай-ақ, теңестіруші трансферттер аумақтық билік құзыреті шегіндегә шешімдерді қабылдау үдерісіне араласпауы, әр түрлі деңгей бюджетінің дербес қызмет етуінің  бұзылуы ұстанымпазды маңызыды болып саналады. Мақсатты және сондай-ақ теңестірүші трансферттер әдетте осы қаражаттардың шығындалуын орталықтың бақылауын күшейтумен жүргізіледі.

Әлемдік тәжірибе көрсеткендей бюджеттік жүйенің барлық деңгейлерінің ұзақ мерзімді баланстануын және дербестігін жоғары бюджеттерден субвенция, субсидия, трансферттер және қаражат бөлудің басқа формаларын бөлу көмегімен төменгі деңгейдегі бюджеттерге қаржылық көмек көрсету негізінде емес, ең бірінші салықтық бөлулер әдістерімен қамтамасыз ету қажет.

Германия тәжірибесіне көңіл аударуға болады. Мұнда жерлердің жанбасылық салықтық кірістерін теңестыру процесі, жерлердегі тұрғындар санына байланысты қосылған құнга салық бөлігін жерлер арасында бірыңғай формула бойынша таратудан басталады (жерлердегі бір тұрғынға есебімен). Бұл белгеле деңгейде сол немесе басқа жерлердің ерекшеліктерін ескеруге мүмкіндік  береді. Нәтижесінде, әрбір жерде бөлінген қосылған құн сомасы мен сәйкес аумақтарда жиналатын немесе таратуға жатқызылатын салықтың жалпы көлемі арасындағы қатынасты қарастырса, онда алынған  проценттік үлестер барлық жерлер үшін бірдей емес, дифференциалды болады. [7,12]

Жоспарлы директивалық қаржы саясаты экономиканы басқарудың әкімшілік-әкімшілік жүйесімен жүретін елдер қолданады. Мемлекеттік меншікке негізделген мемлекетті басқарудың жоспарлы жүйесі экономикалық, әлеуметтік өмірдің, сонымен қатар қаржылық саланың барлығын тікелей директивалық түрде басқарып отырады.

Бұл жағдайларда қаржы саясатының мақсаты – мемлекеттік жоспарға сәйкес қаржылық ресурстардың мемлекетке жинақталуын жоғары деңгейде қамтамасыз ету.

Әлемдік тәжірибеде жиналатын салықтарды бөлу проблемаларын шешудің үш жолын ұсынады: 1) салықтарды алу бойынша өкілеттілікті шектеу және оларды белгеле билік деңгейіне бекіту; 2) салық салу базасын бірігіп пайдалану; 3) салықтарды үлестік бөлу.

Салықтарды және салықтық өкілеттіктерді шектеу мәні, мемлекеттегі биліктің әрбір деңгейі өзінің салықтарын жинауға және тағайындауға толық құқық  және жауапкершілік алатындығына негізделеді. Бұл кезде билік деңгейлеріне тиісті салықтарды алуға жәнепайдалануға ғана емес, сонымен қатар салықтар мөлшерлерін бекітуге және салық салу базасын анықтауға құқылы болады.

 

 

 

 

 

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БЮДЖЕТТІК ЖҮЙЕСІНДЕГІ БЮДЖЕТАРАЛЫҚ  ҚАТЫНАСТАРҒА ТАЛДАУ

 

 

2.1 Қазақстан Республикасының  бюджеттік жүйесі мен бюджеттік  құрылымы

 

Бюджеттік жүйе экономикалық қатынастар мен заңды нормаларға негізделген жекелеген дербес бюджеттер жиынтығы болып келеді.

Бюджеттік құрылыс - бұл бюджеттік жүйені құру принциптері, олардың звеноларының өз ара байланысының ұйымдастыру формасы. 

Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесінің құрамына мыналар кіреді: республикалық бюджет; жергілікті бюджеттер: облыстық, қалалық, аудандық, қаладағы аудандар (1 сур.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 1 - Қазақстан Республикасының бюджеттік жүйесі

 

Бюджеттік жүйе құрылысы негізіне  бюджеттердің тұтастығы, дербестігі және теңгерімдігі  принциптері енгізілген.

Тұтастық принципі бірыңғай құқықтық базамен, бірыңғай ақша жүйесімен, бірыңғай бюджеттік жіктеулерді және құжаттарды қолданумен, республиканың мемлекеттік  бюджетінің жнағын жасау үшін бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне қажетті ақпаратты ұсынумен қамтамасыз етіледі. Бюджеттк жүйенің тұтастығы  реттейтін табыс көздерін пайдалану арқылы жүзеге асырылатын барлық деңгейлердегі бюджеттің өз ара әрекет етуіне,  мақсатты және аймақтық бюджеттік қорларды құруға, оларды ішін -ара қайта бөлуге негізделген. Бюджеттік жүйенің тұтастығы салық саясатын қоса алғанда бірыңғай әлеуметтік-экономикалық саясат арқылы жүзеге асырылады.