Мемлкет және құқық туралы түсінік

Оқиғалар – адам еркіне байланысты емес өмір жағдайы. Әрекеттер – адамның еркіне байланысты пайда болатын заңды айғақтар. Әрекеттер құқыққа сай (заңды әрекет) және құқыққа қарсы  (заңсыз әрекет) болып бөлінеді. Заңды әрекет –заңның талаптарына сәйкес келетін, субъектілірдің құқықтарын бұзбайтын мінез- құлық. Заңсыз әрекет- заң талаптарын бұзатын, субъективтік құқықтарға нұқсан келтіретін әрекет.

Құқық бұзушылық – құқыққа қарсы, қоғамға қауіпті, кінәлі, жазаланатын әрекет немесе әрекетсіздік.

Құқық бұзушылықтың түрлері: теріс қылық және қылмыс. Теріс қылық әкімшілік, азаматтық және тәртіптік болып бөлінеді. Қылмыс теріс қылықтан шектен тыс қауіптілігімен ерекшеленеді. Сондықтан қатаң жазаланады.

Қазақстан Республикасының Конституциялық құқығының негіздері 

 

1. Конституциялық құқық және  оның әдіс - тәсілдері мен жүйесі.

2. ҚР-ның конституциялық қоғамдық  құрылымы.

3.Адам және азаматтың конституциялық  құқықтары, бостандықтары, міндеттері. Азаматтық.

4. Қазақстан Республикасының  сайлау  жүйесі 

 

1. Конституциялық құқық  және оның әдіс- тәсілдері мен  жүйесі.

Конституциялық құқық – Қазақстан мемлекеті мен қоғамының құрылысын, мемлекеттік билікті ұйымдастыруды, азамат пен мемлекет арасындағы қатнастарды реттейтін құқық саласы.

Конституциялық құқық нормаларымен мемлекет пен қоғам өмірінің саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени салалары реттеледі. Конституциялық құқық Қазақстан Республикасының құқық жүйесінің жетекші саласының бірі болып табылады. Конституция деген (термин) ұғым латынның constututio деген сөзінен шыққан, жарлық,  жарғы деген мағынаны білдіріді.  Ең алғашқы  конституция 1787 жылы АҚШ-та сонан соң  1789 жылы Францияда қабылданды. Конституция қоғам мен мемлекетте ең жоғарғы заңдық күші бар  негізгі заң болып табылады. Конституциялық құқықтың қайнар көздеріне ҚР Конституциясы, ҚР конституциялық заңдары, ҚР заңдары, ҚР президентінің заңдық күші бар жарлықтары, Парламент пен үкімет шығарған заңдық актілер, ҚР басқа мемлекеттермен жасалған келісімдері, жалпыға танымал халқаралық нормативтік актілер, ҚР конституциялық кеңесінің актілері, жергілікті мемлекеттік басқару органдарының актілері жатады.

    Конституциялық құқық  төрт түрлі әдіспен реттеледі. Олар: міндеттеу, тыйым салу, рұқсат ету және тану. Конституция дегеніміз мемлекет пен азаматтардың, азаматтардың өзара қатнастарын реттейтін, мемлекеттік органдар жүйесі, қоғамдық құрылыс пен мемлекттік құрылымды бекітетін жоғарғы заңдық күші бар нормативтік акт. Конституция  мемлекеттің негізгі заңы ретінде мынандай қызметтер атқарады: 

1) құқықтың басты қайнар көзі  ретінде заңдық қызмет атқарады.;

2)идеологиялық қызметі. Қоғамдағы  ең жоғарғы құндылық адам өмірі, құқықтыры мен бостандықтарын дәріптейді;

3) мемлекетік билікті жүзеге асырудың  құқықтық  негізін анықтайды;

4) экономикалық қызметі. Конституция елдегі меншіктің формалары мен меншіктік қатнастарды  анықтайды; 

Конституцияның басқа нормативті құқықтық актілерден бірнеше қасиеттерімен ерекшеленеді:

1) конституцияның үстемдігі; Ол ең жорарғы заңдық күші бар, нормативті акті. конституцияның үстемдігін сол конституцияның өзі бекітеді.

2) құрылтайлық сипаты, конституция  мемлекеттік құрылыс пен мемлекттік  биліктің формасын бекітеді;

3) конституция тура және тікелей  әрекетімен сипатталады, оның нормалары  заң шығарушы, атқарушы және сот  билігінің органдары үшін міндетті  болып табылады;

4) конституцияны қабылдау мен  өзгертудің ерекше тәртібінің  болуы; конституцияны қабылдау, оған  толықтырулар мен өзгертулер  енгізу тек конституцияда бекітілген  ерекше жолмен, оған құзіреті  бар органның еркімен жүзеге  асады;

5) конституцияны құқықтық қорғау; яғни конституциялық заңдылықты  сақтау

Конституцияның негізгі қағидаттары(принциптері):

1.Экономикалық қағидат

2) Демократиялық қағидат

3) Билікті бөлу қағидаты

4) Қазақстандық патриотизм қағидаты

Қазақстан Республикасының қазіргі конституциясы бесінші ата заң болып табылады.(1926ж., 1937ж., 1978ж., 1193ж., 1995ж.) Қазіргі  қолданыстағы конституция 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдум арқылы қабылданған және оған 2007 жылы  маусымда өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. Конституция  кіріспеден  (преамбуладан),негізгі мәтіннен, қорытынды және өтпелі ережелерден тұрады. Кіріспеде Ата Заңды қабылдаудың себептері мен  мақсаты  айтылады. I-бөлім «Жалпы ережелер» деп аталып, Қазақстан республикасының конституциялық құрылымына жалпы сипаттама береді. II бөлім «Адам және азамат» деп аталады. Ол Қазақстан Республикасындағы тұлғаның конституциялық мәртебесін айқындайды. « Президент» деп аталатын III бөлім мемлекет басшысының мәртебесін ашады. IV –VIII бөлімдерде мемлекеттік органдардың (Парламент,Үкімет, соттар т.б.) мәртебесі, қызметі туралы айтылады. «Қорытынды және өтпелі ережелер» деп аталатын  IX бөлім жаңа Конституцияны күшіне енгізу нормаларын бекітеді. Бұрынғы конституцияның қай кезден бастап жойылғанын нақтылайды.

2.Қазақстан Республикасының  конституциялық қоғамдық құрылымы.

Конституциялық құрылыс деп қоғам мен мемлекеттің  саяси және әлеуметтік- экономикалық ұйымын, ондағы жеке адамдардың конституция нормаларымен бекітілген қоғамдық қатнастарының жиынтығын айтамыз.

ҚР қоғамдық конституциялық құрылымы конституцияның жалпы бөлімінде айқындалған Демократиялық  мемлекетте мемлекеттік құрылым үш принцип негізінде  қалыптасады. Олар:

1) халықтың билігі, биліктің үш  тармаққа бөліну принципі; 2) заң  үстемдігі;

3) азаматтың құқықтары мен бостандықтарының  мемлекет мүдделерінен басымдығы;

 Қазақстан Республикасының  қоғамдық құрылымының конституциялық  негіздері төмендігідей :

1.ҚР территориясы біртұтастығы;  Конституцияның 2-бабында егемендік  Републикасының барлық аумағына  қатысты екендігі, ҚР территориясы  біртұтастығы  атап көрсетілген

2.Республикалық басқару формасы; Конституция бойынша елде республикалық  билік формасы бекітілген. Мемлекеттегі жоғарғы органдар сайлау арқылы қалыптасқан парламент қатысуымен құрылады. ҚР президенттік республика деп жарияланған. Ол президенттің мемлекеттік биліктегі бірқатар белсенділігінмен қатар парламенттік республикаға тән үкімет басшысының болуы президенттің парламентті тарату құқығы және заңдарды қалыддау құқығының болуымен сипатталады.

3.Халық билігі; Конституция 1-бабаында  ҚР демократиялық мемлекет деп атап көрсетілген. ҚР халық конституцияны қабылдауға референдумға қатыса алады, мемлекет басшысы президентті парламент сайлап белгіленген уақыт өткен соң оларды қайта сайлауға құқықы бар. Мемлекет ұлтына, жынысына нәсіліне, дініне қарамастан азшылықтың мүддесі ескеріліп құқықтырын қорғауды жүзеге асырады. Азаматтарға сөз бостандығы, ар-ождан бостандығы, ұлты мен тілін таңдау, ұйымдар құру, мемлекеттік қызметке тең дәрежеде қатысуға мүмкіндік береді.

4.Заң үстемдігі, мемлекеттің құқықтық  сипаты; Мемлекет заң үстедігі, биліктің  үш тармаққа бөлінуі, мемлекет пен азаматтардың заң алдында өзара жауапкершілігіне негізделген мемлекет құру;

5.Мемлекеттің зайырлылық сипаты; Діни ұйымдар мемлекеттен бөлінген  бір діннен екіншіге көшуге, қалаған діндіге сенуге құқық берілген, бірақ мемлекеттік  міндетті дін жоқ . Діни негізде саяси партиялар құруға,тыйым салынған;

6.Мемлекеттің әлеуметтік сипаты; ҚР мемлекет халыққа қызмет етеді,әлеуметтік салада білім беру, денсаулық сақтау,ғылым мен мәдениетті дамытуға, тұрмысы төмендерге әлеуметтік қамқорлық көрсетуді жүзеге асырады.

7.Унитарлық сипаты;  ҚР унитарлы мемлекет екендігі, онда дербестігі бар территориялардың жоқтығы мен мемлекеттің біртұтастығынан көрінеді.

8.Саяси және идеологиялық  плюрализм;  Республикада идеолгиялық плюрализм (әртүрлілік) танылады саяси және  идеолгиялық плюрализм саяси  партиялар құру және саяси  өмірге араласудың барлық түрлерінің  болуымен анықталады.

9.Экономикалық плюрализм Республикада  мемлекеттік және жеке  тең  дәрежеде танылып қорғалуымен  сипатталады.(констит.5 бап)

10.Адам және азаматтың құқықтыры мен бостандықтарының қоғамдағы ең жоғарғы құндылық болуы. Азаматты құрметтеу, оны қорғау мемлекеттің негізгі атрибуты міндеті болып табылады

( констит.6 бап) .

11.Адам және азаматтың құқықтыры  мен бостандықтарының қоғамдағы  ең жоғарғы құндылық болуы;.

3.Қазақстан Республикасындағы  адам және азаматтың конституциялық  құқықтары, бостандықтары  және міндеттері. Гуманизм - құқықтық мемлекетке тән негізгі құндылық. конституциясының 1- бабының 1- тармағында : « Адам, және адамның өмірі, құұқықтары мен бостандықтары мемлекеттің ең қымбат қазынасы» делінген. Ал конституцияның « Адам және азамат деп аталатын II  бөлімінде 12 баптың 1-тармағында ҚР адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі» делінген. 

1. Адамның жеке құқықтары мен  бостандықтары Бұл құқықтыр мен  бостандықтар адам туылғаннан  бастап беріледі және олар  адамның азаматтығына байланысты  емес, табиғи құқықтарымен байланысты.

2.Саяси құқықтары. Бұл құқықтар  мен бостандықтар  адамның мемлекеттік  билікті жүзеге асыруға қатысуына  байланысты

3.Әлеуметтік- экономикалық құқықтары  мен бостандықтары:  Демократиялық  мемлекетте азаматтардлың құқықтары  мен бостандықтары жарияланып  қана қоймай оларға кепілдіктер  беріледі. Кепілдіктер экономикалық  саяси әлеуметтік заңдық кепілдіктер  болып бөлінеді.. Кепілдік қамтамасыз  ету деген мағынаны білдіреді

Азамат- өз отанының ұлы (немесе қызы) деген ұғымды білдіреді. Мысалы заң кепілдігіне әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы корғау, білікті заң көмегін алу құқықтары, кінәсіздік презумпциясын жатқызуға болады.  ҚР азаматтарының  конституциялық  міндеттері:

1)     ҚР  конституциясы мен заңдарын сақтауға, басқа адмдардың құқықтарын, бостандықтарын, ар-намысы мен қадір-қасиетін құрметтеуге;

2)     өз отаны ҚР қорғауға;

3)     салықтар мен алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеуге;

4)     тарихи және мәдени мұралар мен ескерткіштерді қорғауға міндетті;

5)     табиғатты сақтап табиғи байлықтарды ұқыпты қарауға;

6)     орта білім алуға міндетті;

Азаматтық дегеніміз – азаматтың мемлекетпен өзара құқықтық саяси байланысы. Азаматтық Қазақстан Республикасының 1991жылы 20 желтоқсанда қабылданған «Азаматтық туралы» заңымен реттеледі. Заң бойынша азаматтық үш элементтен тұрады:

1)адамның мемлекетпен байланысының  тұрақты болуы;

2)адамның мемлекетпен байланысының  саяси құқықтық сипатта болуы;

3)мемлекет пен азаматтың арасындағы  өзара құқық пен міндеттердің  белгіленуі;

Қазақстан Республикасының  азаматтығы мынандай төрт жағдайда беріледі:

1) туу бойынша;

2)Қазақстан Республикасы азаматтығына  қабылдануы нәтижесінде

3) Қазақстан Республикасы халқаралық  шарттарында қарастырылған негіздер  бойынша

4) Қазақстан Республикасы азаматтығы  туралы заңда қарастырылған немесе  өзге де негіздер бойынша

Азаматтықтан айыру:

1)басқа мемлекетте әскери қызметке, қауіпсіздік қызметіне, полиция, юстиция  органдарына басқа да мемлекеттік  басқару органдарына қызметке  орналасуы салдарынан;

2)азаматтықты жалған мәліметтер  немесе жалған құжаттар арқылы  алса;

3)Қазақстан Республикасының мемлекет  аралық шарттарында көзделген  негіздер бойынша;

4)Қазақстан Республикасынан тыс  жерде тұрған азамат үш жылға  шейін консулдық тіркелмесе;

Азаматтық мәселелері бойынша шешім қабылдау Қазақстан Республикасының Президентінің өкілеттілігіне жатады.

4.Қазақстан Республикасындағы  сайлау жүйесі 

Сайлау құқығы конституциялық құқықтың құрамдас бөлігі болып табылады. ҚР сайлау құқығының қайнар көздеріне ҚР конституңциясы, Қазақстан Республикасының «Сайлау туралы» конституциялық заңы (28.09.1995.қаб. 21.06..2007ж. өзгертіген, толықтырылған) және ҚР «Жергілікті өкілдік және атқарушы органдар туралы» (10.12.1993 ж.) заңы жатады. Қазақстан Республикасының президентін, парламент төменгі палатасы мәжіліс депутаттарын, сенат депутаттарын және жергілікті өкілдік органдар маслихаттар депутаттарын сайлау жалпыға бірдей сайлау құқығы негізінде жүзеге асырылады.

Сайлау жүйесі дегеніміз өкілетті органдарға және басқарудың әртүрлі сатыларына елде қалыптасқан заңға сәйкес азаматтардың өзі қалаған өкілдеріне дауыс беруін ұйымдастыру және өткізу жүйесі. Сайлау құқығы екі мағынада қолданылады. Объективті және субъективті Объективті сайлау құқығы – мемлекеттік органдардың сайлауды ұйымдастыруы мен өткізу тәртібін реттейтін құқық саласы. Субъективті сайлау құқығы – азаматтардың сайлау және сайлану құқығы.Субъективті сайлау құқығының 2 екі түрге бөлінеді:

1) белсенді сайлау құқығы-азаматтардың  сайлау құқығын білдіреді;

2) бәсең сайлау құқығы азаматтардың  сайлану құқығын білдіреді;

Сайлау президенттік, парламенттік, жергілікті басқару органдарына сайлау болып жіктеледі. Қазақстан Республикасында сайлауды ұйымдастыру мен өткізудің негізгі принциптері: 1) сайлаудың жалпыға бірдейлік принципі  сайлау мен сайлану құқығына қойылатын талаптар мен шектеулер ҚР конституциясымен анықталады; 2)Сайлауға қатысуға теңдік принципі ;  әрбір сайлаушы бір дауысқа ие бола алады; 3) Тікелей сайлау құқығын жүзеге асыру принципі; ҚР президенті, мәжіліс және маслихаттар депутаттарын халық тікелей дауыс беру арқылы сайлайды. Ал сенат депутаттарын сайлау жанама сайлау негіізінде жүзеге асады. 4) жасырын дауыс беру принципі; бұл принцип ҚР аумағында өткізлетін сайлаудың барлық түрлерінде сақталып қамтамасыз етіледі.  Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жердегі ҚР азаматтарының сайлауға қатысуы жүзеге асырылады. 5) сайлау бостандығы принципі сайлау құқығын еркін жүзеге