Мемлекеттик баскарудын теориясы

Қартайған жастағы денсаулықты  сақтау бағытында геронтологиялық  кабинеттің, соғыс және еңьек ардагерлер поликлиникасының, дәрігерлік күтім  ауруханаларының, хоспис, қарт және мүгедектер Ұйінің материялды базасы мен қызмет байланыстарын жетілдіру, пансионаттар, зейнеткерлер территориалды орталығы ұйымдастырылды.

Халықтың психологиялық денсаулығы саласында жастардың мінез-жыныстың тәрбиелеу бағдарламаларын жасау, және салалық бағдарлама “Психологиялық денсаулық” жасап және жүзеге асыру қажет.

Кепеңсіз жағдайдан зақым және улану салдарынан жоғалтуды азайту үшін, зақымданған аурулар үшін қалпына  келтіру емдер жұмыстары ұйымдастырылды.

Жұқпалы ауруларды бақылау  стандарттары жасалынды және “Таза қолдар” атты қалалық конкурстар ұйымдастырылды.

Салауатты өмір сүру жүргізу бағытында  ВОЗ “Сау қала”, “Сау мектептер”, “жанұя денсаулығы” сияқты жобалар  жасалынды. Әртүрлі тематикалық  акциялар, фестивальдар, жарыстар, дөңгелек столдер, ғылыми-тәжірибелі конференциялар мен теле бағдарламаларды ұйымдастыру жүріп жатыр. Келешекте валеология бойынша мұғалімдерді дайындық курстары ұйымдастырылатын болады.

Болжанып отырған кезеңнің соңында  кепілденген дәрігерлік көмектің көлемі 2 есе көбейеді. Денсаулық сақтау саласы дамиды және толығымен сақталып қалады. Халықтың денсаулығы мен медико-демографиялық жағдайларының көрсеткіштері тұрақталып, жақсара бастайды деп болжануда.

2002 жылы халықты дәрігерлік көмек  көрсетудің сапасын көтеру  үшін барлық негізгі күш-жігер осыған бағытталуда.

Жергілікті бюджеттен медициналық  құрал-жабдықтарға 4 млн. теңге шығындалды, халықтың жеңілдік категориясы үшшін  дәрі-дәрмек алуға 86 млн. теңге шығындалды /22/.

Тауарларды, жұмыстар мен қызмет көрсетуді  сатып алу қатаң түрде тендерлік негізде жүргізілді. Есепке алынған нашақорлар саны 14%-ға өсті, жастар арасында нашақорлықпен күресу қатаңдады.

2003 жылға жасалған жоспардың  негізгі мақсаты – кедейшілік  масштабын қысқарту, қайыршылықты  түбімен жоюға бағытталған, халықтың әлеуметтік қамтамасыз етудің тиімді әрекет ететін жүйесін құру. Стратегиялық тапсырмалар:

- халықтың әлеуметтік-әлсіз топтарының  жұмыс бастылығын қамтамасыз  ету;

- жасырын еңбек миграциясын  аттап өту, ішкі еңбек нарығын  қорғауды қамтамасыз ету;

- кедейлік деңгейін біртіндеп,  өмір сүру минимум мөлшеріне  дейін жеткізу;

- халықтың әлсіз топтарын әлеуметтік  қамтамасыз ету;

- әлеуметтік сақтандыру жүйесін  енгізу

2002 жылы кедейлік пен жұмыссыздықпен  күресу бойынша республикалық  және қалалық бағдарламалар  жасауда шаралар қабылданды /27/.

2003 жылдың 1 қаңтар бойынша адрестік  әлеуметтік көмек 18664 азаматқа  – 198,8 млн. теғге көлемінде  көмек көрсетілді. Қаланың зейнеткерлеріне  берілген арнайы қалалық жәрдемақының  соммасы 576,9 млн. теңгені құрады. Толық көлемде  мұқтаж азаматтарға әлеуметтік көмек және тұрғын-үй қызметіне ақшадай өтемдер төленіп отыр.

2002 жылдың басынан демалысқа  және емделуге жіберілді: “Ардагер”  пансионатына – 204 Ұлы Отан  Соғыс ардагерлері мен қатысушылары, “Ақ-қайын” санаториясына – 589 және “Жеке батыр” – 6 адам.

2002 жылдан бастап, барлық Ұлы  Отан Соғыс мүгедектері мен  қатысушыларына қалалық қоғамдық  көмектерде жол ақы тегін, ол  зейнеткерлерге жасына қарай  жол ақына жеңілдіктер берілген. Тұрмысы нашар жанұялардың тұрмыстық  жағдайларына зерттеулер жүргізілді. 2003 ж. 1 қаңтарына 140 мың зецнеткерлер тексерілді.

Алматы қалалық Маслихатының кезекті  сессиясында 2002 ж. 19 желтоқсанда “2003-2005 жылдарға кедейлікпен күрес және төмендету бойынша қалалық бағдарлама бекітілді.

Жұмыс бастылық қызметіне жұмысқа тұрғызу бойынша 11,2 мың адам өтінішпен барды, яғни бұл өткен жылмен салыстырғанда 2%-ға көп. 9,6мың жұмыссыздарға жұмысқа тұрғызуда көмек көрсетілді, яғни бұл жылдық тапсырмадан 107,5%-ды құрайды.

Қайта дайындық және мамандық дәрижесін көтеру курсында оқитындардың 2,5 мыңы оқуды аяқтады немесе жылдық тапсырмадан 100% құрады.

2003 ж. 1 қаңтар бойынша қоғамдық  жұмыстарға 8,2 мың жұмыссыздар (тапсырмадан  143%) орнатылды.

Ағымдағы жылдың басына қаланың  экономикасында 11785 жаңа жұмыс орындары ашылды.

2003 жылдың жоспарының негізгі  мақсаты болып, кедейлікпен күресу  және төмендету, жұмыссыздарды  қысқарту бойынша толық көлемде  республикалық және қалалық бағдарламаны  жасау.

Негізгі тапсырмалары:

- келешекте адрестік көмек алушылардың  мәліметтері бойынша тиімді база құру;

- қалалық вакансия жәрменкелерін  өткізу;

- мүгедектерді кресло-коляска,  есту, ортопедиялық және басқа  да арнайы құралдармен қамтамасыз  ету;

- шетел жұмыс күшін әкелуді  реттеу;

- төлейтін қоғамдық жұмыстарға  жұмыссыз азаматтарды шақыру (6мың адам шамасында), жұмыс босты халықты профоқу курстарына мамандық дәрижесін көтеруге және қайта көтеруге қамтамасыз ету (2,5 мың адам);

- 7,5 мың жұмыссыздарды жұмысқа  тұрғызуда жағдай жасау;

- қоғамдық көліктерде ҰОС қатысушылары  мен мүгедектеріне тегін жол ақымен қамтамасыз ету.

  ӘЛЕУМЕТТІК СФЕРА САЛАЛАРЫН  ИНВЕСТИЦИЯЛАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН  ПРОБЛЕМАЛАРЫ.

Экономикалық әдебиеттерде әлеуметтік  сфера ұғымы халықтың қажеттіліктерін  қанағаттандыру бойынша жалпы мақсатты функцияны атқаратын, технологиялық байланыс жүйесімен және салалық басқару органдармен реттелуімен байланысты салалар мен ұйымдар жиынтығы. Халықтың әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыру 2 каналдан тұрады: тауарды тұтыну және қызметті тұтыну. Бұның әрқайсысы принципиалды мағынаға ие және олар өндіріс және бөлу технологиясы бойынша ажыратылады. Бұл деген әлеуметтік сфераның құрамына өз қызметі барысында тұтынушыларға қандай да бір қызмет көрсету арқылы тікелей байланысқа түсетін мекемелер мен ұйымдық-құқық құрылымы кіреді /28/.

Әлеуметтік сфера – халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыратын, яғни оларға әртүрлі тұтыну қызметтерін тікелей көрсететін мекемелер, кәсіпорындар және ұйымдар кешені.

Әлеуметтік сфеоада инвестициялық  процесстін мақсаты нақты инвестициялық  жабада әлеуметтік сфера салаларының даму тапсырмаларын нақты құрастырылған және тұрақты шешімі әлеуметтік сферада инвестициялық процесстін мақсатына жетудің басты критериясы болып, халықтың көрсетілген қызмет түрінде қажеттіліктерін қанағаттандыру деңгейінің өзгеруі болып табылады. Яғни бұл қызметтің мазмұнына сәйкес, көрсеткіштер жүйесімен мөлшерлі өзгеруі мүмкін, ол локальды критерияларға процесстің нәтижесіне инвесторлардың талаптарын орындау кіреді.

Әлеуметтік сферада инвестициялық  процесс – бұл қаржы ресурстарының  іс-әрекеті, концентрация, бөлу және қайта бөлу процессі, әлеуметтік маңызды объектілерін құруына, олардың жөндеуіне, модернизациясына және басқа да әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейін көтеру формаларымен байланысты кешендік әсер ету үшін және оларды иелену болып табылады.

 

Кесте  1

1996-2001 жж. Алматы  қаласының инвестициялық қызметі  (млн. теңге).

 

	2000	2001	2002	2003	2004	2005
1	2	3	4	5	6	7
Негізгі капиталға инвестиция көлемі	-	-	26839	50208	53909,3	73369,2
Орташа  және ірі кәсіпорындар бойынша капиталдық құрылысқа инвестиция	14030	11569	9499	10097	11213	22227,3
Шетел инвестицияларды негізінде капиталды  құрылыс көлемі	-	3168,1	2164,7	3712,7	1499,4	1556,1

 

 

Инвестициялық қызметті белсендіру мақсатында акиматпен  келесі шаруалар жүргізілуде:

2000-2005 ж. Алматы қаласының инвестициялық саясатының стратегиясы әзірленген және белсенді жүзеге асыруды;

бағала  қағаздар рыногын даму шегінде 400 млн. теңге соммасына муниципалды  облигациялар иммисиясы жүзеге асырылуда;

іскерлік  ақпараттық рыногы қалыптасуда, басымдылықты инвестициялық жобалардың жинағы потенциялы инвесторлар арасында тарайды, шығарылуыда және жаңартылуыда;

қаланың инвестициялық мүмкіншіліктерін көрсету  үшін семинар, конференция, көрме жүргізілуде, ақпараттық жүйе қолдануда;

Макродеңгейде инвестициялық процесстің басты қызметі болып, аймақтың әлеуметтік сфера салаларын дамыту үшін қажетті, керек мерзімде және керек көлемде қаржы ресурстарын иелену жолымен мемлекеттін әлеуметтік саясатын жасауда жағдай жасау.

Макродеңгейдегі инвестициялық процессті қамтамасыз ететін қызметтері болып, жеке мемлекеттік әлеуметтік бағдарламалар арасында ресурстарды бөлу бойынша іс-әрекетін айтамыз. Беретін қызметтің жасалануы, әлеуметтік сфераның дамуына қаржыландыру үшін пайдалана алатын инвестициялық потенциалдың жиынтығынан бөлінуін айтады.

Әлеуметтік сферада инвестициялық  процесстің функциалды иерархиясының  микродеңгейіне әлеуметтік бағыттағы  нақты инвестициялық жобаларды  жасау шараларын құруды қамтамасыз ететін, құрастыратын іс-әрекеттер  кіреді /29/.

Қаржыландыру қызметі инвестициялық процессті қолдау деңгейінде ең маңыздылардың бірі. Себебі оның қатысушылардың арасындағы ақша қатысының бүкіл жиынтығын құрайды. Сондықтан осы қызметтің қатысуы арқылы әлеуметтік сферадағы объектілерді нақты жоба бойынша қаржыландыратын әрбір инвестордың қатысу деңгейі мен формасы анықталады.

Инвестициялық процессті реттеу (кең  мағынада – басқару) жүйесін құрастыратын оның құралдары болып табылады: барлық бекітілген уақытша және көлемді  сипаттаманы қадағалау кезінде  жалпы мақсатына жету: көзқарасында оның жоспарлы шараларын қамтамасыз ететін процесстерге әсер ету тәсілдері. Инвестициялық процессті реттеу жүйесінің қатары негізінде келесідей оның құралды қамтамасыз ету принциптері болу керек.

Нақтылық принципті, реттеудің  қолданатын құралдары берілген инвестициялық жобаның жоспарлы көрсеткіштері мен мазмұнына нақты сәйкес болу қажет: әрбір жобаны тиімді жасау үшін жеке оригиналды құралдар наборы пайдалану қажет.

Адекваттың принципі, оның ағымындағы салалық.

Жалпы экономикалық, функционалды және құрылымды-ұйымдастық шараларының барлық ерекшеліктерін нақты есебін реттеу құралдар наборын анықтауда қажет.

Барлық реттеу құралдары Қазақстан  Республикасының әлеуметтік-экономикалық өмірдің жалпы процессінде көрсетіледі. Бірақ олар мемлекеттің әлеуметтік сферасында ағым процессіне және бұл маңызды құрайтын ұлттық шаруашылықтың инвестициялық қызметіне жеткіліксіз деңгейде әсер етуде.

 Әлеуметтік саладағы инвестициялық  процессті реттейтін қаржы құралдарына  бір жағынан ресурстарды тиімді  пайдалануды қамтамасыз ететін, шараларды қадағалау бойынша, екінші жағынан – оларды тиімді тарту бойынша оның сипаты мен динамикасына әсер ету тәсілдері кіреді. Бұл құралдар тобы басты мақсатпен, инвестициялық процесске мемлекеттік емес ақша құралдарынтартуға бағытталған,яғни олардың пайдалану спецификасын анықтайтын: инвестициялық процесстердіжасаудағы белгілі мерзімдегі таңдау мен кепілділік.

Мемлекеттік қаржылай салымы әлеуметтік сфераның инвестициялық процесстің аспектісіне субендия және дотация  түрінде қатаң түрде шектелуі пайдаланды, себебі олардың табиғаты үлкен көлемде тиімсіз пайдаланудың потенциалынан тұрады.

Бүгінгі күні білім мекемелері мемлекеттік  бюджет есебімен қаржыландырады, сыртқы қарыздар, демеуші және қайырымдылықкөмектерге гранттар кәсіпкерлік қызметтен және ақылы қызмет көрсетуден түскен қаржылар.

Саланың негізгі қаржы көзі болып  табылатын мемлекеттік бюджеттен  білім саласына қаржы бөлініптұрады 1998 жылы саланы қаржыландыру көлемі ұлттық валютаның девольвация әсерінен мемлекеттік бюджеттен білім  саласына шығыны барлығы 1,9% құрады.

Қаржы ресурстарының жетіспеушілігі сәйкесінше білімінің сапасына және білім мекемелерінің, әсіресе мектепке дейінгі мекемелердің саны қысқартылды. Мысалы, (1995-1998 ж.) 3 жылда республика бойынша олардың саны 2 есе азайды.

Білім мекемелерін мемлекеттік  қаржыландыру 2 тәсілмен жүзеге асады:

1. сметалық қаржыландыру
2. орталықтандырылған бухгалтерия әдісі, яғни орталықтандырылған бухгалтерия есебіне құралдарды аудару

Саланы қаржыландыру жүйесінде  еңбір маңызды сұрақтардың бірі болып, қаржы органынан білім ұйымдарына дейін қаржыландыру кестесін қайта орталықтандыру. Облыстық орталық пен қалаларда білім мекемелері тікелей қаржыландырудың жеке есебі болу керек.

Ал ауылды жерлердегі мекемелер, қаржы  инфроқұрылымының дамығандығына байланысты ол орталықтандырылған бухгалтерия әдісімен қаржыландылады.

 

 

 

Сурет 3. 1999-2003 жж. Білім беру саласын бюджеттік қаржыландыру динамикасы (млн. теңге)

 

 

2000 ж. қаңтар айында қабылданған  “Білім туралы” заңға сәйкес 1999 ж. 7 сәуірінен бастап, білім мекемелерін қаржыландырудың жаңа әдісіне көшті, яғни бір оытынның есебінен нормативті әдісі арқылы /18/.

Әлеуметтік-мәдениет шараларын қаржыландыру проблемаларын айта кетіп, Қазақстан  Республикасының зейнетақы жүйесін  қарастырайық.

Біздің елдің қазіргі экономикалық жағдайы екі деңгейде көрсетілген  – мемлекеттік және жеке жинақ  қорларынан тұратын зейнетақы жүйесінің  келешекте дамуы бойынша күдер туады. Жұмыссыздар санының көбеуі зейнетақы қорына түсу салымдары жылдамдығының төмендеуіне әкелді. Дегенмен, Үкіметпен ұсынылған зейнетақы қорының моделінің болашағы бар және бүгінгі күні ішкі инвестициялау проблемеларын шешудің оптималды варианты болып табылады.

Себебі реформаның жаңа элемнті  мемлекеттік зейнетақы жүйесіне мемлекеттік емес жинақ қорын енгізсек, онда зейнетақы жүйесінде олар динамикалық дамуда. Егер реформаның бастапқы этапында, яғни 1998 ж. 1-ші кварталыда зейнетақы активінде мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының (МЖЗҚ) жеке үлесі 4,6% құраса, онда 1999 ж. 1 қаңтарында таза зейнетақы активтері мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры 23,72%-ға өсті.