Мемлекеттик баскарудын теориясы

    Қарама-қарсы  идеологиялық позицияларда тұрған  мемлекет пен экономика арасында  байланыс барын адамдар бұрыннан байқаған. Орыс ғалымы монархияны жақтаушы ғасырдың басында «Нағыз тұрақты экономика өндіруші күштерді жетілдіру идеясы арқылы алға жүреді. Бұл эконмикалық жүйе елге эконмикалық еркіндік береді, барлық күштердің бітімділігі, өндеуші және өндеп алушы, гармоникалық бірін-бірі толықтырушы және елдің экономикалық қажеттіліктерін қанағаттандырады. Бұл жүйе ішкі мағынасы бойынша мемлекеттің бостандық идеясы мақсаты мен мағынасына сәйкес келеді». Бірақ, ғасыр аяғында да, көптеген дәлелдеулермен тәжірбиелерге қарамастан, кез-келген индустриалды елде нарықтық экономика, әсіресе өтпелі кезеңде өзін-өзі функционалдап, мемлекеттің ықпалысыз оның құрылымы мен механизміне мемлекеттің араласпау керектігін айтқан адамдар болған. Екі тәсіл араласады: әр бір адамға экономикалық анықтама беру және нормативтік кешендер құру, бұдан экономикалық қажеттіліктер, ойлар мақсаттар, ережелер, нормативтер, стимулдар, санкциялар, әрбір қадам мен қозғалыс жақсылап ойландыратын еді,рационалдық тәсілмен шешіліп отыратын еді, әлеуметтік эффект әкеліп отыратын еді, қатынастарды гармоникаландыратын еді адам-қоғам-табиғат.

     Адамның  тіршілік ететін ортасында дағдарыс, қайтадан қайталанбайтын табиғи  ресурстардың біткендігінен болады, бұл жағдай адамдардың рухани  деградациясын қоғамдық және жеке жаңа экономикалық парадигмаларға итермелейді, ал бұны мемлекет көмегінсіз менгеру мүмкін емес. Мемлекеттің тотальдігін шешетін және нарықтың анархиясын шешетін қарым-қатынас механизмін іздеп қолдану керек, соның нәтижесінде біз оптимиздік қоғамдық өсуді құратын едік.

     Мемлекеттің  тағы бір айта кететін функциясы,  ол бостандықпен егемендікті  қолдап, өз еліндегі халықтардың  тарихи тірлігін халықаралық  қоғамдастықтың кқлемінде сақтап  қалу. Адам өз халқында (ұлтында) басқа ұлттармен қарым-қатынаста пайда болады. Бірақ кейде, ғасырлар бойы ұлттық ойлармен, халықтар тағдырын анықтайтын геосаясаттық жағдайлар ұмытылып қалады. Бұхара-ақпараттардың космосаясатының арқасында, ұлттық идеялар, рухани құндылықтар жойылып, бір тәсілмен батыстандыру болып жатыр, оның барлығы бір адамдардың қолында және оладың арам ойлары жүзеге асырылып жатқандығы байқалады.

    АҚШ-тың 200 жылдық  тарихын зерттеп, басқа елдердің  тарихымен салыстыру нәтижесінде  А.Шлезингер бір универсалдық  ойға келді: «Raisons d` etat ( бұны мемлекеттің құрылуы деп аударуға болады), ал капитализм өсуінің динамикасы Американы бүткіл Дүние Жүзіне ықпал етуге әкеп соқтырды...Одан кейін: “Саясаттық және стратегиялық мотивтер, идеологиялық  жүйеге қарамастан, ұлттық қуат және ұлттық қауіпсіздік өзінше өмір сүру қабілетіне ие болады.” Қандайда болмасын территория және оның көрші жатқан елдер тарихи ұрыстардың нәтижесі яғни, көбінесе ұрыс-шайқастарда шешілген. Геосаясатты жақсарту және территорияны бөлу, бүгінгі таңда да, үлкен материалдық шығындарға кейде қан-төгіске әкеліп соғады. Осы себептен, мемлекет өзінің сыртқы саясат функциясын  стратегиялық параметрлерде басқа елдермен достық пен қарым-қатынас орнатып, бейбіт өмірді қолдайтын халықаралық ұйымдарға кіруі бүгінгі таңда өте қажет.

  Мемлекеттік басқарудың функционалдық құрылымын ұйымдастырушы мемлекеттік басқарудың құрылымдық-функционалдық принциптерінің арасынан келесілерді атауға болады.

1.Құқықтық нормаларды  шығару арқылы қызметтерді тіркеу  және диффересациялау мемлекеттік  биліктің және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының құзіреттеріне басқарушылық қызметтерді бекіту.

2. Бір органның құзіреттерінің  шеңьеріндегі бір реттік басқарушылық  қызметтерінің олардың ішкі жүйелерінің  немесе бүтіндей мемлекеттік  басқарудың ұйымдық құрылымының  шеңберіндегі басқа органдарының басқарушылық қызметтерімен сайысымдылығы.

3.Шоғырландыру-белгілі  органға тиісті басқарушылық  қызметтерді жүктеу және қажетті  ресурстардың берілуі. Шоғырландыру  нәтижесінде мемлекеттік-басқарудан  шығатын әрекеттерді, басқарылатын обьектілерді реттеуге, ұйымдастыруға кеңінен бағыттауға болады.

4.Комбинациялау-яғни  әр-түрлі басқарушылық қызметтердің  қосарланушылық және параллелизмдігін  болдыру үшін бағытталады.

5.Жеткілікті әр-түрлік-саны  және мазмұны бойынша басқару  жүйесінің сол немесе басқа компоненттерінің басқарушылық қызметтерінің басқарушылық қажеттіліктеріне сәйкес болу қажеттігін талап етеді.

6.Басқарылатын компоненттердің  ең алдымен басқарылатын обьектілердің  нақтылы қажеттіліктеріне, сұраныстарына  басқарушылық әрекеттердің сәйкестігі.

Мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымының құрылысына қатысты мемлекеттік басқарудың құрылымдық-ұйымдық принциптерінің арасынан мыналарды бөлуге болады:

1.Мемлекеттік-басқарушылық  процестерінің әсерлігін, келісімдігін  және бүтіндігін қамтамасыз етуші мемлекеттік билік жүйесінің біртұтастығы.

2.Аймақтарға, өндіріс  және қызмет көрсету салаларына, қоғамдық тіршілік қызметінің  сферасына ұйымдық құрылымдарының  байланыстығын болдырушы аймақтық-салалық  принципі.

3.Мемлекеттік басқару  жүйесіндегі жергілікті өзін-өзі басқарумен мемлекеттік билік органдарының түрлі деңгейлік ұйымдық өзара әрекестіктерін көрсететін ұйымдық байланыстардың әр алуандығы.

4.Жергілікті өзін-өзі  басқару және мемлекеттік билік  органдары қызметінің реттілігінен  және ұйымдық құрылыс ерекшеліктерінен туындайтын алқастықтың және дара басшылықтың ұштастырылуы.

5.Мемлекеттік басқарудыың  ұйымдық құрылымында басқарушылық  өзара әрекеттердің және бағыныштылықтардың  көлемін және мазмұнын ашушы  сызықтық функционалдығы.

    Мемлекеттің басқарушылық қызметін ұйымдастырушы және кең қолданыс тапқан құрылымдық-іс жүргізу принциптеріне келесі принциптер жатады.

1.Мемлекеттік билік  органдарының және өзін-өзі басқару  органдарының қызметтеріне және  ұйымына басқарушылық қызмет  элементтерінің (әдістердің, формаларының және кезеңдерінің) сәйкестігі.

2.Басқарушылық қызметтінің  және оның нәтижелері үшін  жеке жауапкершіліктің нақтылануы.

3.Оңтайлы және тиімді  басқарушылық қызметке ынталандыру.

Мемлекеттік басқару  субьектісінің ұйымдастырылуы және қызмет етуі неғұрлым осы айтылған принциптер жүйесінің талаптарына сәйкес болса соғұрлым мемлекеттік басқарудың нәтижелігі арта түседі. 

1.3.Мемлекеттік басқарудың жүйелік және ұйымдық құрылымының маңызды сипаттамалары.

ХХғ. соғыстармен революцияларға, глобальдік және локальдік масштабтағы трагедияларға қарамастан, адам және қоғам өміріндегі мемлекеттің ролі мен орнын нақты анықтап, ашқан жоқ. Бүгінгі күнге дейін либералдармен этатистердің арасындағы дискуссиялар басылған жоқ, мемлекет зорлық машинасы, қысым көрсету құралы дейтін біржақты трактовкалар сақталды. Кейде мемлекетті сол мемлекеттің ішіндегі билік етіп отырған күштер немесе жеке тұлғалардың меншігі ретінде қарастырады. Мемлекетті әр-бір адамға көмек көрсетуге жақсылық беруге міндетті ұйым, деп те айтатын жазулар аз емес. Бірақ көптеген қиындықтарға және формалармен механизмдерге қарамастан,мемлекет органдарымен құрылатын заң шығару жүйесі көпшілікті қанағаттандырады, өйткені оның мазмұны көпшілік ойын, рухани құндылықтарын, идеяларын, қажеттіліктерін бір жаққа қосқан.

       Мемлекеттің мазмұны тағы да, өзінің мақсаттары мен функцияларын жүзеге асыру үшін, өз аппаратын көпшіліктің ойларымен қажеттіліктерін анықтай алатын, прфессионалды адамдармен қамтамасыз етумен көрінеді. Бұл аппарат жанжақты және құрылымы бойынша өте күрделі болады. Оның бір жағы заң шығару қызметін атқарады- заңдарды жүзеге асырады және азаматтарды құқықтық қорғайды, яғни мемлекеттік басқарудың функционалдық түсінігімен тікелей байланысты, ал екіншісі ішкі тәртібті және сыртқы тұрақтылықты, мемлекеттік қауіпсіздікті, оның халықаралық ұйымдармен қарым-қатынасын қолдайды.

       Аппараттың көрінісі, оның қоғаммен байланысы немесе қоғамнан тыс болғандығы, иерархиялық құрылымының көлемі, персоналының сапасы және тағы басқа параметрлер қоғаммен мемлекеттік басқарудың негізгі мағынасын білдіреді.

       Қоғам ретінде мемлекет, бірмезгілде қоғамның өзін-өзі басқару құрылысы және механизмі болып шығады. Көптеген уақыт бойы елді патшалық және тоталитарлық басқарудан кейін, мемлекеттің қоғамнан алыстығын, қоғамнан жоғары жақта екендігі, тіпті аспаннан өзінің ұлы заңдарын жерге жібереді деп адамдардың санасына кіріп кеткен. Мемлекетті құдайдың патшалығы ретінде адамдарға жеткізген жағдайлар да болды. Осындай мемлекеттер адамдарды қате жолмен апарды.

       Бірақ қалай айтқанда да, мемлекет ол, қоғаммен құрылған және қоғамдық проблемаларды шешетін құқықтық институт және ол жерде қызмет ететін адамдардың барлығы қоғаммен тәрбиеленіп, қоғаммен сол қызметтерге сайланады. Мемлекет “қоғам” атынан жүреді және оның қажеттіліктеріне, ойларына, мақсаттарына жұмыс істеуі тиіс. Яғни, мемлекеттік-құқықтық институттар, тікелей қоғамдық институттар болып табылады. Мемлекет қоғамға қажетті институттарды пайдалануы керек немесе қолдануы керек және мүмкіндігіше көп азаматтарды құрамына функционалдау керек. Бұл пікірден мемлекеттің қоғамға деген ашықтығы және азаматтарды өзінің жұмыс істеу процессіне тартуы ең бастысы мемлекеттің демократиялық және қоғамдық құқықтық ретінде жетілгенін сипаттайды.

      Мемлекет өзін Дүние Жүзілік аренада, басқа елдермен қарым-қатынаста қоғаммен адамдардың біртұтасы ретінде көрсетеді. Мемлекет арқылы дипломатикалық қатынастар орнатылады, халықаралық келісімшарттар орындалады, аймақтық және Дүние Жүзілік организациялармен ұйымдар құрылады, адамдардың бостандықтары мен құқықтары унифицирланып қорғалынады. Ашық ұйымдардың құрылуы интеграциялық халықаралық қатынастарды күшейтеді, бұдан мемлекеттердің халықаралық қатынастарды реттеудегі және Дүние Жүзілік тәртібті күшейтудегі ролін арттырады.

     Осындай тәсілмен мемлекет өзінің ішіндегі көпқоғамдақ және сонымен қатар қоғамның жағдайы мен дамуына үлкен ықпал ететін күрделі ұйым болады. Мемлекетпен қоғам арасында тікелей және жанама байланыс бар, олар бір-бірімен ақпаратпен ауысып отырады. Қысқаша айтқанда, мемлекет қоғамды ашық және легитимдік түрде билейтін күш.

     Адамдардың тарихи драмасы және қазіргі заманы билеуші күш және қоғам арасындағы қарым-қатынаспен, билеуші күштің қоғамнан қаншалықты алыстығынан, оған қарсы ма, немесе керісінше оны қорғап жүреді ме, бұл билеуші күш өзімен нені бейнелейді, қоғамды қандай мақсаттармен құндылықтарға апаратындығы арқылы анықталады.Бұл күрделі сұрақтар теориялық және тәжірбиелік саясатқа ортақ ізденуге итермелейді, бірақ қайткенде де, бұл сұрақтарға жәй жауаптар жоқ.

Жоғарыда атап өткендей, мемлекеттік басқарудың субьектісі бүтіндей мемлекет болып табылады. Бірақ-та олардың барлық органдары, кәсіпорындары, ұйымдары және мекемелері міндетті түрде басқаруға қатысады деуге болмайды. Мемлекеттік қызметтердің көп қырлылығы, оның қоғаммен әр-алуан байланыстылығы, әр түрлі мемлекеттік органдар және олардың бөлімшелерінің, қызметкерлерінің мемлекеттік-басқарушылық әрекеттерді жүзеге асыруға және қалыптастыруға түрліше қатысатындығына себеп болады.

Мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымы бұл ерекше мемлекеттік-құқықтық құбылыс. Бұл мемлекеттік-құқықтық құбылыс қоғамдық-саяси табиғатқа, мемлекеттік басқарудың мақсаты  мен мазмұнына байланысты болап  келеді. Мемлекеттік басқарудың ұйымдық  құрылымы белгілі бір құрымнан, ұйымнан және адам ресурстарынан, техникалық және басқа құралдардан тұрады. Сөйтіп, қоғам тарапынан мемлекеттік-басқарушылық әрекеттері (ықпалдары) жүзеге асырылады.

Ғылыми еңбектерде мемлекеттік  органның әр түрлі сипаттамаларын байқауға болады: функционалдық, әлеуметтік, заңдық ұйымдық.

Бұл тақырыпта мемлекеттік  органның ұйымдық қасиеттері және олардың  мемлекеттік басқарудың ұйымдық  құрылымына ықпалы туралы сөз етіледі.

Әдетте, мемлекеттік органды  мемлекеттік меншік негізінде экономикалық қызметін жүзеге асырушы мемлекеттік кәсіпорыннан, әлеуметтік және рухани қызметтер атқаратын мемлекеттік мекемеден, әр түрлі қоғамдық сфералардағы ұйымдық қызметтерін орындаушы мемлекеттік ұйымнан ажырата білуіміз қажет. Біріншісінде, басқарушылық шешімдері мен әрекеттері, ал қалғандарында материалдық, әлеуметтік, рухани қызметтер жасалынады және жүзеге асырылады. Шындығына келгенде демократия жағдайларында мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымы, оның халқы (елдің барлық азаматтары) егеменділікті қорғайтын, елдегі биліктің бірден-бір қайнар көзі болып табылатындай жағдай жасалуы керек.

Мемлекеттік баскарудың ұйымдық құрылымының негізін-биліктің атқарушы органдары құрайды. Сөйтіп, бұлар мейлінше көлемді және күрделі мемлекеттік аппарат бөлігін кұрайды. Бұл органдар өзіне барлық басқарушылық ақпаратты және маңызды мемлекеттік мәжбүрлеу құралдарын жинақтаған. Олардың мұндай болуы адамдардың санасына, мінез-құлқына, қызметіне және коғамдық процесске тікелей басқарушылық әрекетін жасауға мумкіндік береді.

Сондықтан, атқарушы билік басқарушылық ақпараттардың айқындалуын, саралануын және өтуін қамтамасыз етуші, тармақталған тікелей түрдегі сатыластыққа ие болуы кажет.

Кейбіреулер қайткен күнде де жергілікті өзін-өзі басқару органдарын мемлекеттік билік органдарынан ажыратып тастауға тырысады. Сөйтіп, атқарушы сатыластықты "бұзып тастағысы" келеді. Басқарушылық шешімдердің заң жүзінде орыңдалуын қадағалау прокуратураға міндеттелінеді.

Сонымен мемлекеттік  басқарудың ұйымдық құрылымы тек атқарушы биліктің жиынтық оргаңдарын ғана емес, сонымен бірге өзіне ұйымдық байланыстар жүйесін кіргізеді.

Демек, бұл құрылым мемлекеттік-басқарушылық әрекеттерді жүзеге асыруда және қалыптастыруда барлық мемлекеттік билік органдарын және жергілікгі өзін-өзі басқаруды керекті дәрежеде іске қосады.

Элементтердің өзара әрекетін, орнын, нақтылы көрінісін, олардың сатыластық және деңгейлік байланыстылығын, байланыс түрлерін, олардың мүмкіндіктерін мемлекеттік басқарудағы ұйымдық құрылым көптеген объективті және субъективті жағдайлардың және факторлардың ықпалы нәтижесінде алады. Бұл факторлардың әр түрлі мемлекеттерде өздеріне тән ерекшеліктері бар. Сондықтан осындай ерекшеліктерін есепке алмай мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымын түсіну қиынға түседі.