Мемлекеттик баскарудын теориясы

ҚР-ның қорғаныс министрліг мемлекеттің қорғаныс саясатын жүргізеді, яғни шекараларға қол сұғылмауын, елдің біртұтастығын және мемлекетті ішкі, сыртқы жаулардан қорғауды қамтамасыз етеді. ҚР-ның қарулы күштерін өз құзіреті негізінде басқарады және әскери-техникалық, әскери-экономикалық салада салааралық үйлестірімді жүргізіп отырады. Оның қарамағында мемлекетті әскери-күштермен қамтамасыз ету, әскери-күштерді толық әскери дайындықта ұстап отыру, әскери-күштер қатарына шақыру сияқты барлық сұрақтар қаралып отырады. Бұл ең маңызды минйстрліктердің біреуі, себебі қорғаныс қамтамасыз ету Қазақстан үшін алдыңғы басмдық т.б.                            

Ішкі істер министрлігі азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғауды қамтамасыз етумен, олардың тиіспеушілігін және құқық тәртібін сақтауды бакуылауды ҚР-ның бүкіл аймақтарында жүргізеді. Негізінде, бұл министрлік ҚР-ның барлық азаматтарының зандылықты сақтауын қадағалап отырады. Қарамағында ішкі әскерлер, полицияның жеке құрамы, оның бөлімшелері, арнаулы тағайындау бөлімшелері және түзету мекемелер тарабтары кіреді.

Мемлекеттік кірістер министрлігі қаржы министрлігінен бөліп шығару арқылы құралған. Мемлекеттің фискалдық және кедендік саясатымен байланысты бағдарламаларын құрастыру мен оны іске асыру өкілеттігінің бөлігінен бөлініп шыққан. Мемлекеттік бюджеттің табыс бөлігіне қаржының тиімді түрде түсуіне Президент және Үкімет үлкен мән береді. Сондықтан бұл министрліктің жеке мемлекеттік орган болып бөлініп шығуына айқын дәлел болып табылады. Негізінде, Министрлік толық және уақытылы акша қаражаттарының мемлекеттік бюждетке түсіп отыруымен байланысты барлық сұрақтармен байналысады. Министрліктің қарамағында барлық аймақтық салық комитеттері және кеден органдары болады.

Қаржы министрлігі мемлекеттің ақша-несиелік саясатын әзірлеу мен іске асырумен байланысты барлық мәселелерді шешеді және құнды қағаздар нарығының, капитал нарығының, валюта нарығының қызмет атқаруына байланысты мәселелерді шешеді. Қаржы сферасын толық мемлекеттік реттеуді қамтамасыз ету өкілеттігімен бөлінген.

Әділет министрлігінің басты міндеті болып ҚР-ғы жұмыс істейтін барлық мекемелердің (коммерциялық және мемлекеттік) Конституцияны, заңды және басқа да нормативті-құқықтық актілердің қадағалауын бақылап отыру т.б. Егер ішкі істер министрлігі жайлы сөз қозғайтын болсақ, олардың негізгі міндеті заңды қадағалау және қылмыстық заңды бұзуды алдын алу болатын болса ал Әділет министрлігінің құзырына құқық саласының барлығы кіреді.

Мәдениет, информация және қогамдық келісім министрлігі, баспа Министрлігі мен медениет Департаменттік біріктіру арқылы құрастырылған. Бұл, мемлекеттік мәдениетті дамыту саясатын әзірлеу мен іске асыру, өнер қайраткерлерін қолдау әр түрлі мәдени ұйымдар мен шараларды қаржыландырумен айналысады. Қызметінің басты мақсаты коңституциялық кепілдіктер мен азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету болып табылады. Бұдан басқа, министрлік бұқаралық ақпараттар құралдарының қызметімен байланысты мәселелерді шешеді, олардың қызмет етуі үшін нормативті-құқықтың негізін дайындайды және іске асырады, бұқаралық ақпарат құралдарының сферасында қызмет атқаруға құқық беретін лицензия береді. Қоғамдық келісім мемлекеттің ішіндегі әр түрлі топтар арасындағы келісімді және қоғам ішіндегі     шоғырлануды     нығайтуға     бағытталған     қызмет мағынасын білдірелі.

  Ауыл шаруашылық министрлігінің негізгі қызметінің аясына мемлекеттің ауыл, орман, аңшылық және балық шаруашылығы, су және жер қорларын басқару жайындағы саясатын әзірлеу және іске асыру Қызметінің негізгі мақсаты ҚР-ғы аграрлық-өнеркәсіптік кешен және ауыл шаруашылығын тұрақты дамыту саясатын қалыптастыру және жүргізу т.б. Ол кейбір стратегиялық маңызды ауыл шаруашылық өнімдердің (дәнді дақылдар т.б.) айналасын қадағалап отырады, аграрлық кешеннің қызмет етуі үшін керек ауыл шаруашылық заттарына және техника құралдарына басқа органдарымен бірге мемлекеттік тапсырыс жасайды. ҚР-ның Еңбек жене әлеуметтік қорғау министрлігі халықтың жұмыспен қамтылуы, кесіпорындарға керекті еңбек қорларымен қамтамасыз ету саласында мемлекеттік саясатты әзірлеу мен іске асырумен айналысады. Сол үшін мемлекеттік еңбек биржалары құрылды. Сонымен, министрлік мемлекет қызметінің еңбек нарығын реттеу жене халықты әлеуметгік қорғау аясына кіретін барлық мселелерді қарастырады.

Энергетика, индустрия  және сауда министрлігі. Басты мақсаты  қоршаған орта мен қоғамның арасындағы  қатынасты үйлестіру т.б. Табиғи ресурстарға пайдалы қазбалар ғана емес және де сирек кездесетін жануарлар мен өсімдіктер, қорықтар да осы мағынаға кіреді. Басқа да тиесілі органдармен бірігіп экологиялық саясат жүргізеді.                                

    Экономика министрлігі мемлекеттің экономикалық, аймақтық саясатын әзірлеп, іске асырады. Қаржы және мемлекеттік кірістер министрліктерімен бірге нарықтық процестерді мемлекеттік реттеуді қамтамасыз етумен туындайтын мәселелерді шешеді. Әр тоқсан Сайын, барлық министрліктер, Экономика министрлігінің алдында Үкімет бағдарламасын іске асыру шаралары жайында есеп береді.

Білім және ғылым министрлігінің қарамағында жоғарғы, орта және бастапқы білім беру  жүйесін жан-жақты қамтамасыз етумен байланысты мәселелерді шешеді. Бұған қоса, Министрлік іргелі ғылымдар саласындағы зерттеушілік қызметтер мен инновациялық бағдарламаларын іске асырады.

    Көлік және коммуникация министрлігі мемлекеттің көлік және коммуникацияны дамыту саласында мемлекеттік саясатты әзірлеп, іске асырады. Оның қызметінің мақсаты экономика және қоғамның өсіп келе жатқан көлік және ақпараттық қажетсінулерін қанағаттандыру үшін жағдайлар жасау т.б. Бұдан басқа, көлік-коммуникациялық кешені өнеркәсібінің мемлекеттік акция пакетін басқарады. ҚР-ның көлік-коммуникациялық кешені республика аймағында орналасқан занды және жеке тұлғалардан тұрады, олар көліктік жене көлікгік-экспедициялық қызметті пайдалану, жөндеу және техникалық қызмет көрсету құралдары, құрылыс, информациялық байланысты пайдалану, автомобильдік жолдар, су, ауа, темір жолдар және әуе қозғалыстарын бақылап отыру мен қызмет көрсетуді жүзеге асырып отырады.

Жалпылап айтсақ, министрліктер  мемлекеттің нақты бір саладағы қызметін атқаратын құралы т.б. Олардың құрылымы өкілеттілікті жоғарғы деңгейден төменгіге бөлу жүйесіне сәйкес келеді, нәтижесінде мемлекеттік басқару тиімділігінің жоғарылауына, өсуіне көмектеседі.

Егер әрбір бөлімшенің өзінің айқын белгілі бір көлемде уәкілеттігі болса, онда олардың алдына қойылған мәселелерді жақсылап шешуге мүмкіншіліктері болады. Құрылымдық бөлімшеде мамандану қанша нақты болса, қызметкерлер өз міндеттерін сонша білікті түрде орындайды. Егер де министрліктердің атқарып жатқан мемлекеттік басқаруларын көтеру тиімділігі туралы айтатын болсақ, егеменді мемлекетіміздегі әкімшілік реформалар туралы сөз қозғамау дұрыс болмас деп ойлаймын.

  Егемендігімізді алған кезде Қазақстанда 43 министрлік болған болатын. Нәтижесінде, бүгінгімізге дейін жүргізіліп келген әкімшілік реформалар министрліктерді қысқартуға бағытталды. Реформалар бір-біріне қызмет сферасы ұқсас министрліктерді қосу немесе мүлдем жауып тастау арқылы жүргізіледі. Әйтсе де бұл реформалар мемлекеттік басқару тиімділігін арттыруға бағытталды. Біріншіден, Кеңес үкіметінен мирас қалған пайдасыз аппаратты қысқарту нәтижесінде оларды ұстап отыру шығыстары елеулі азайды. Екіншіден,  әр саланы басқаруда болған бюрократиялық машина жәймендеп әлсіреді.

Агенттіктер: құрылымы және қызметтері. Қазақстан Республикасындағы Агенттіктер үкімет құрамына кірмейтін орталық атқарушы органдар болып табылады. 1999 жылға дейін Агенттіктер Үкімет құрамында болып келді және де олардың басшылары Үкімет мүшелері болып табылды. 1999 жылы 6 мамырда қабылданған №378 Конституциялық заңға сәйкес агенттіктер Қазақстан Республикасы Президентіне тікелей бағынатын болып бекітілді. Агенттіктер негізінен қысқартылған мемлекеттік комитеттер мен министрліктер базасында құрылып отырды. Агенттіктердің құрылымына келетін болсақ, оның басшысы сәйкес агенттіктің төрағасы болып табылады және ең ірі бөлімі — департамент, одан кіші бөлімі — басқарма болып келеді. Жалпы құрылымы бойынша агенттіктер министрліктер құрылымына ұқсас болып келеді. Агенттіктер мен министрліктердің қаншалыкды ұқсастығана қарамастан олардың бір айтарлықтай ерекшелігі бар. Ол ерекшеліктің мәні келесіде: егер министрліктер тікелей премьер-министрге тәуелді болса, агенттіктер Үкімет құрамына кірмейді, яғни премьер-министрге бағынбайды. Олардың тікелей Президентке бағынатындығы министрліктерге қарағанда жоғарғы дәрежесін емес, олардың шешетін мәселелерінің маңыздылығын және приоритеттілігін көрсетеді. 1999 жылғы 22 қаңтарда қабылданған Қазақстан Республикасы Президентінің №І6 "Қазақстан Республикасы Үкіметінің құрамы туралы" жарлығына сәйкес және оған 1999 жылғы 13 мамырда, 1999 жылғы 3 наурызда енгізілген түзетулерді ескере отырып осы күнге дейінгі агенттіктер келесілер болып табылады:

1.Қазақстан Республикасының  төтенше жағдайлар Агенттігі.

2.Қазақстан Республикасының  статистика Агенттігі.

3.Қазақстан Республикасының  миграция және демография Агенттігі.

4.Қазақстан Республикасының  мемлекеттік құпияларды қорғау                                                                   Агенттігі.

5.Қазақстан Республикасының  денсаулық сақтау істері Агенттігі.

6.Қазақстан Республикасының туризм  және спорт Агенттігі.

7.Қазақстан Республикасының жер  ресурстарын басқару Агенттігі.

8.Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызмет істері Агенттігі.

9.Қазақстан Республикасының табиғи  монополияларды реттеу, бәсекелестікті  қорғау және кіші бизнесті  қолдау Агенттігі.

10.Қазақстан Республикасының инвестиция  Агенттігі.

11.Қазақстан Республикасының мемлекеттік сатып алу Агенттігі.

2000 жылы желтоқсан айында соңғы  екі агенттік қысқарып олардың  қызметтері сәйкес министрліктерге  жүктелді. Қалғандардың жалпы қызметтеріне  тоқталып өтейік. Қазақстан Республикасының  төтенше жағдайлар Агенттігі   табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайларды ескертумен және олардың салдарын жоюмен айналысады. Оның құрамында өз міндеттерін атқаруға дайындық жағдайында болатын арнайы бөлімшелер бар. Статистика Агенттігі қоғам өмірінің түрлі салаларының көрсеткіштерін жинап, зерттеумен айналысады. Ол жиналған көрсеткіштерді бір жүйеге келтіріп, барлық сәйкес мемлекеттік және беймемлекеттік органдарға ақпарат беріп отырады.

Миграция және демография Агенттігі  мемлекеттік миграциялық саясатты жасаумен және оны жүзеге асырумен айналысады, сонымен қатар демографиялық жағдайлар саласындағы бағдарламаларды бақылауды және жүзеге асыруды қолға алады.

Мемлекеттік құпияны қорғау Агенттігі  мемлекеттік құпия сақталынуы қажет  обьектілердегі құпиялық режимін сақтап отырады. Денсаулық сақтау істері Агенттігі бұрынғы денсаулық сақтау министрлігінің қызметтерін атқарады.

Туризм және спорт Агенттігі  мемлекеттің туризм және спорт саласындағы  барлық бағдарламаларын жүзеге асырып отырады.

Жер ресурстарын басқару Агенттігі  жерді, оның пайдалы қазбаларын қолдануға байланысты қызмет түрлерін лицензиялаумен айналысады және ұлттық шетелдік ұйымдарға жер ресурстарын жалға беру сұрақтарын шешеді.

Мемлекеттік қызмет Агенттігі  мемлекеттік қызметкерлерді кезеңді  түрде аттестациялаумен айналысады және мемлекеттік мекемелерді кадрлармен жабдықтауға байланысты конкурстарды жариялап отырады.

Табиғи монополияларды реттеу, бәсекелестікті қорғау және кіші бизнесті қолдау Агенттігі сәйкес монополиялардың  қызметтерін реттеп, осы саладағы мемлекеттік саясатты жүзеге асырады және нарықтық шаруашылықты дамытуға үлкен әсерін тигізетін бәсекелестікті, кіші бизнестің дамуын қолға алады.

Қазіргі кезеңде елдерде  мемлекеттік механизмнің құрылуы  мен қызмет етуінің негізгі іргетасы ролін биліктің үш тармаққа бөліну принципі атқаруда. Қазақстан Республикасында да, қабылданған Конституцияға сәйкес билік атқарымдық, заң шығарушылық, сот билігі болып үшке бөлінеді және олардың тежемелік әрі тепе-теңдік жүйесін пайдалану арқылы, өзара іс-қимыл жасау принципіне сәйкес жүзеге асырылады. Алдыңғы бөлімде айтылып кеткендей, тікелей мемлекеттік басқарумен атқарымдық билік органдары айналысады. Ал заң шығарушылық және сот билігі органдары осы тікелей мемлекеттік басқарудың нәтижелі түрде жүзеге асырылуын қамтамасыз ете отырып, мемлекеттік басқарудың ұйымдық құрылымының элементтерін құрайды.

Сонымен, барлық агенттіктер  мемлекетіміздің қазіргі тарихи даму кезеңіндегі ең маңызды, приоритетті  мәселелерді шешіп отырады екен. Сондықтан да олар мемлекет басшысына  тікелей тәуелді болып келеді.

2.2 Алматы қаласындағы әлеуметтік процестерді басқару.

Алматы қаласы республиканың интеллектуалды және білім орталығы ретінде ролін  атқарады. Халықтың 70% жоғарғы, орта жалпы  және орта арнайы білімі бар. Қаланың  территориясында 144 мектепке дейінгі ұйымдар, 190-нан астам мектептер, 73 жоғарғы оқу орындары бар. Жоғарғы, орта және жалпы білім беретін мектептерінде қала бойынша 300.0 мың адамнан астамы білім алып жатыр, яғни қаланың бүкіл халқының 1/3 бөлігі.

Қала әкімнің шешімдері бойынша орта мамнды оқу орындарында кадрлерды дайындауға, мемлекеттік білім мекемелерінде кадрларды қайта дайындауға, орта білім жүйесін мәліметтендіруді жергілікті бюджет есебінен қаржыландыру туралы мемлекеттік заказ тәртібі бекітілді.

Халықаралық тәжірибені пайдалана отырып, инновациялық бағыттар бойынша тәжірбиелер жүргізіліп жатыр. Білімнің барлық деңгейлері мен қатарлары бойынша жаңа варияциялық білім бағдарламаларын енгізіп үзіліссіз білім кешендерін құру, оқу-құрал базасын жақсарту, сондай-ақ жалпы білім мектептері, лицей және гимназияларды комьютерлендіру жұмыстары жүзеге асырылып жатыр.

Халықаралық баколаврият бағдарламасы бойынша, республикада бірінші Халықаралық  лингвистикалық гимназия, екінші Қазақстан-рессейлік  гимназия, Қазақстандық-Түрік балалар лицейі және Америка-Қазақстандық мектептер жұмыс істеуде, яғни бұл деген әлемдік білім кеңістігіне кірудің оң үлгісі болып табылады /18/.