Мемлекеттик баскарудын теориясы

МАЗМҰНЫ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

КІРІСПЕ

 

Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Президентінің «Қазақстан-2030» Стратегиясында қазіргі заманғы мемлекеттік қызмет пен мемлекеттік басқару белгіленген. 1991 жылдың 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жарияланып, өз территориясында толыққанды билігі бар демократиялық мемлекет ретінде жаңа өмірмен бастады. Сол уақыттан бері 15 жыл ішінде Қазақстан өз мемлекеттілігін қалыптастыруда улкен жұмыстар жасады: көптеген халық-аралық ұйымдарға мүше болды, жүзден аса мемлекетке өз егемендігін танытты, экономикасын микродеңгейде тұрақтандырып нарықтық механизмдерге көшіруде.

Нарықтық экономикасына  өту экономикалық тұрақтыландыруды, мемлекеттің тікелей әсерінсіз  кәсіпорындардың шаруашылық өміріне  араласудың реформалардың тереңдетуді, қаржы жүйесін тұрақты дамытуды және мемлекетпен кәсіпорындардың іс-әрекет ету шеңберін нақты айқындау үшін мемлекеттік басқаруын және реттеуін талап етеді.

Сонымен қатар осы  тақырыптың өзектілігінің негізі бұл  қазіргі кезде көптеген елдер  үшін мемлекеттік басқару үрдісінің тиімділігін артттыру  ең негізгі мәселе болып, көпшілік тарапынан осы жағдайға көп көңіл аударумен түсіндіріледі.

Мемлекеттік басқарудың тиімді жүйесін құру мақсатында біртұтастық  пен басқарушылық талаптарының бұлжымай орындалуы жағдайында мемлекеттік  биліктің түрлі деңгейлері арасындағы қызметтер аясын, функциялары мен жауапкершіліктерін нақты ажыратуды қамтамасыз ететін заңдарды одан әрі жетілдіріп, сонымен бірге жергілікті мемлекеттік басқарудың тиімді жұмыс істеуі үшін жағдайлар тұрғызу басты мақсат.

Жұмыстың мақсаты –  мемлекеттік басқаруды функциолаудың  механизмін, Қазақстан Республикасының  әлеуметтік-экономикалық мәселелерін  шешудегі ролін анықтау.

Елімізде нарықтық қатынастардың  қалыптасуы экономиканы басқару  жүйесінің өзгеруіне әсер етті. Әсіресе, мемлекеттік басқарудың орталықтандырылған жүйесінен біртіндеп орталықтандырмай басқару жүйесіне ауысу процесінің басталуы уақыт талабына сай екенін өмір көрсетіп отыр. Сондықтан да қазір мемлекеттік басқаруды тиімді ету жолдарын қарастыруда еліміздің аймақтарына біртіндеп өкілеттіктерді беру арқылы жергілікті мәселелердің тиімдіәрі уақытында шешімін табуға, халықтың мүддесінің толығымен сақталуының негізгі жолдары іздестірілуде.

Мемлекеттік басқарудың тиімді болуы үшін оның барлық функцияларын басқару деңгейлері арасында нақты бөлу тек қана уақытты талап етіп қоймай, сонымен бірге, ел мүддесіне залал келтіретіндей қателіктер жіберіп алмау үшін шетелдердің тәжірбиелеріне талдау жүргізу, кейбір елдерде болған кемшіліктерде болдырмау, бюджет жүйесіне өзгерістер енгізу, өкілеттіктерді айқын ажырату, салықтарды бөлу,  бюджетаралық қатынастарды дұрыс шешу, ең маңыздысы мемлекеттік мүдденің халық мүддесімен астарласып жатуына аса сақтықты талап ететін мәселе.

Мемлекеттік басқаруды  орталықсыздандырудың түпкі мақсаты экономика мен қоғамның дамуын көздейтіні әлем тәжірбиесінен белгілі. Біздің елімізде облыстық деңгейдегі билік орындары орынсыз өсіп, аудандық және селолық деңгейдегі билік орындары қусарып бара жатыр. Ал керісінше, дамыған унитарлы мемлекеттердің ең күшті буындары қала, аудан мен село болып табылады.

Қойылған мақсатқа жету үшін келесі мәселелерді шешеу қажет:

• Ең алдымен мемлекеттік басқарудың мәнін ашып, оның типтеріне  сипаттама беру.
• Қазақстан Республикасының билік және басқару түрлеріне, құрылымдарына және қызметтеріне сипаттама беру.
• Қазақстанның нарықтық экономикада мемлекеттік басқарумен қамтамасыз етілуі және негізгі эконоикалық және әлеуметтік басқару бағдарламалары проблемаларын анықтау және олады шешу жолдары.

Бұл мәселені қарастыру  экономиканы мемлекеттік реттеу, басқару қажеттілігі туралы білімді кеңейтіп, оның қазіргі уақытта өте өзекті проблема екенін анықтайды.

Осы жұмыстың зерттеу  концепциясы бұл әлеуметтік-экономикалық жүйесінің трансформациясы және нарық жағдайында өмір сүру кезінде  пайда болатын эконгомиканы мемлекеттік басқару мен реттеудің теориясы мен практикасын шет елдер тәжірбиесі және Қазақстан ерекшеліктері негізінде зерттеу.

Екінші бөлімде ең алдымен Қазақстан Республикасындағы  басқару түрлері, яғни министрліктер, агенттіктер және құрылымы, қызметтері туралы түсініктер берілген.

Үшінші бөлімде Қазақстан  Республикасының нарықтық экономикада  мемлекеттік басқарумен қамтамасыз етілуі туралы, билік жүйесінің және мемлекеттік басқару жүйесінің  ең маңызды проблемалары және негізгі  экономикалық басқару бағдарламалары, әлеуметтік басқару бағдарламалары қарастырылған.

ХХ ғасырда басқару  теориясы құрылуы мен дамуын атақты батыс және соцалистік лагерь елдері ғылымдары: И.Ансофф, М.Альберт, А.Аузан, А. Акчурин, К.Бердалиев, Г.Будылкин, О.Виханский, Д.Гвишиани, П.Друкер, И.Завадский, С.Колеснев, П.Керженцов, О.Козлова, В.Козбаненеко. М.Кенжегузин, Д.Карнеги, К.Кубаев, Л.Качалина, Р.Каренцев, Г.Лоза, М.Мэйо, А.Маслоу, М.Мескон, Б.Мильнер, А.Наумов, Г.Слизенгер, Ф.Хедоури, И.Ушачев, Р.Уоутерман, А.Файоль, Л.Якокка және тағы басқалардың еңбектері басқару теориясы дамуына үлкен үлес қосты.

 

 

 

 

1. МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1Мемлекеттік басқарудың мәні  мен типтері

 

 

 Басқарудың қандай түрі болмасын қоғамның пайда болған кезінен бастап, бар. Қоғам дамыған сайын, басқару түсінігі және оған деген қажеттілік өсе бастайды. Әлеуметтік басқару саласының елге танымал ғалымы В.Г. Афанасьев белгілегендей, қоғамның қалыптасуымен бірге, басқару факторының екі типі пайда болды-обьективтік ( тәуелсіз) және субьективтік ( тәуелді ). Осы екі тип қоғамдық жүйеге әсер етуші басқару механизмдері болып табылады. Адамдарға бейболмыс, оның күшіне қоғамдық дамудың обьективті заңдылықтары қолданылмаған кезде, стихиялық регуляторлар жұмыс істейді. Мысалы, нарықтық қатынастардың даму заңдылықтары, бір біріне қарама-қарсы күштермен салалардың арасында қақтығыс орын алған кезінде, сатып алумен сату ж.т.б. Осындай заңдылықтардың негізінде, тауар өндіру және еңбек бөлінісінін басқаратын күш ретінде шығатын, құн заңы жатыр. Және керісінше осы заңдылықтарды біле бастап, басқару қоғамдық өмірді құрудың жаңа сапалы типін иемденеді немесе, экономикалық өсудің тенденциялары және қоғамдық өмірдің басқа да салалары есептеледі. Басқаша айтқанда, басқару түсінігімен спецификалық әлеуметтік сала ретінде біз, бастамасын, адам ақыл-ойын және мүддесін байланыстырамыз.

    Әлеуметтік  басқару өзінің мәнімен, мақсатымен, мазмұнымен, нәтижесімен, субьектісімен,  обьектісімен және өзін көрсету  формаларымен сипатталады. Қоғам  тарихи өсудің қандай сатысында тұрмасын, басқару онымен үнемі бірге жүреді, оны құрайтын негізгі бөлігі болып табылады. Өзінің спецификасы бойынша, басқару кадрларының еңбегі адамның өмір сүру жан-жақтылығы, ал санасын басқару мақсаттылығы болып, табылады.

    Адамдардың коллективтік және бірігіп іс-әрекет ететін жерде, басқару орын алады. Басқарудың кең сипаты обьективті адамдардың алдына қойылған мақсаттарды шешуде, координациялау қажеттіліктерінен туындайды. Басқару қоғамның бірігу сатысына және денгейіне қарамастан, біріккен іс-әрекет істеу процессінде өте қажет функциясы болып табылады. К.Маркс жазғандай:-“Жекеленген жұмыстар мен өзіндік қозғалыс органдарымен салыстырғанда бүткіл өндірістік организмінің қозғалысынан орын алатын процесстер арасында келісімділік орнататын, кез-келген тікелей қоғамдық немесе біріккен еңбек үлкен немесе кіші мөлшерде басқаруды қажет етеді. Көпшіліктен өзге скрипач өзін-өзі басқара алады, ал оркестр дирижорды қажет етеді”. Басқаша айтқанда, кез-келген коллективтік еңбекті функционалдаудың негізгі шарты басқару болып табылады, бұл тәртібті орнатумен, ұймдастырумен, жұмысшылар арасында еңбекті бөлумен, адамның коллективтегі орнымен функциясын анықтаумен, бәріне ортақ мақсатты анықтаумен байланысты.

     Басқарудың  формасы, түрі және мәні қандай болатындығы қоғамның денгейінен, санасынан байланысты. Тарихи кезеңдерде көптеген өзгерістерге ұшырады: басқарудың империялық тәжірбиесінен бастап, салт-дәстүр, ұрпақтан-ұрпаққа берілетін, алғашқы қауымдық қоғам, қазіргі қоғамдағы ғылыми негіздегі қоғамдық процесстерді саналық басқаруға дейін. Өзінің жетілуінің әр сатысында қоғамның өзі мақсатын, принциптерін, мазмұнымен басқару шекаралаын таңдаған; басқарудың мәні тікелей әлеуметтік-саяси құрылым және қоғамда бар болған экономиклық қатынастар ықпалымен құрылған.

   Қазіргі кезеңде  адам цивилизациясын басқару  ерекше күрделі сипатталады, оның  орбитасына миллиондаған адамдар  өздерінің қажеттіліктерімен, мақсаттарымен, мүдделерімен кіреді. Нәтижесінде, басқару бүткіл қоғамның жағдайына, әл-аухаттылығына және әр адамның өмір сүру деңгейіне әсер етеді.  Басқа жағынан, басқарудың өзі өзара байланысты және өзара іс-әрекет жасайтын күрделі жүйені және басқару жүйесінің қоғаммен жан-жақты өзара байланысын көрсетеді. Бұның бәрінен біз, басқарудың интеллектуалдық және тәжірбиелік сфералардағы өте жауапты және күрделі сала екендігін түсінеміз.

   Оқу әдебиеттерімен  басқару ғылымында басқарудың  мәні “ықпал ету” түсінігі  арқылы ашылады. Бұл жерде басқарудың  негізгі белгісі көрсетілген-  бұл қоғамдық қатынастарға және адамдардың санасымен жүріс-тұрысына белсенді ықпал ету. Кең мағынада былай айтуға болады, мысалы: белгілі-бір субьект кез-келген обьектке әсер ету жолымен, оған өзгерістер еңгізуге, жетілу жолдарын көрсетуге тырысады. Басқаша айтқанда, егер де әсер етуші басқару жоқ болса, яғни белгілі-бір мақсаттарға жету үшін обьектке ықпал ететін күш жоқ болса, онда басқарудың өзіде жоқ болады.

   Басқарудың түсінігімен  мәнін анықтау үшін, оның басқару  ықпалымен спецификалық жақтарын  ашып алу қажет. Басқаруда негізгі және потенциалды күш ретінде адамның рухымен білімі роль атқарады. “Субьект-обьект” өзара әрекет формуласында, субьект белсенді жақ болып табылады. Басқарудың әсері “технология” белгілі. Тәжірбиелі түрде жүзеге аспай тұрып, басқару әсері адамның санасында қалыптасуы керек және оның ішінде нақты да, түсінікті қойылған мақсат болуы керек. Басынан бастап басқару субьектісі мына сұрақтарға жауап беруі керек, басқару әсерінің қажеті қандай және оның мақсаты, ол қандай жетістіктерге алып келеді.

   Басқару саласы, басқарудың қоғамдағы функцияларын  жүзеге асыратын адамдарға қойатын талаптары жоғары, професионалды дайындықты талап етеді. Тиімді басқару үшін, қоғамды ғылыми басқару және мемлекеттік басқару салаларында өте жоғары білім болуы қажет. Сонымен қатар, егер де білімді басқару тәжірибесінде қолданылмаса, оны  басқару кадрларының білімі мен өнеріне аудармаса, онда білімнің қажеті керек жоқ. Басқа сөзбен, басқару білім негізінде қаланған, белгілі бір мақсаттарға ұмытылған,  шешімдерді жасаумен қабылдаумен, оларды жүзеге асыруды ұйымдастырумен, әлеуметтік процесстерді бақылаумен, қорытындылаумен байланысты күрделі сала.

   Қоғамдық процесстерді  басқарудағы мақсаттылық, тәжірбиелік  нәтижелерге жетуге бағытталған.  Кейде арнайы әдебиеттерде “жұмыстың  мақсаты” деген термин қолданылады, бұл тәжірбиелік мақсаттарға бағытталған басқаруды айтамыз.

    Басқару әсерінен  бұрын, қажеттіліктер мен белгі-бір затты өзгетудегі мүдделер, мүмкіндігінше жолдарды іздеу, нақты бір ойларға, мақсаттарға жету құралдары, прообраз мақсатында басқару обьектісінің болашақ жағдайы, нақты шешім қабылдау, белгілі бір ресурстармен қорғалатын (қаржылық, материалдық ) және бастысы-белгілі бір мақсатқа жетудегі субьектінің мүддесі. Басқаша айтқанда, басқару әсері өзіне нақты қойылған мақсатты, оған жету жолдарын, тағы да, тәжірбиелік бағытты, яғни мақсатқа шынайы қозғалу ж.т.б. қосуы керек.

   Басқаруда (басқару  әсерінде) организациялық мәні бар,  яғни ұйымдастырушы мәні бар.  Бұл аспектіде басқару, қоғамдық  өмірді ұйымдастырудағы, адамдардың бірігіп (коллективтік) іс-әрекет жасауын ұйымдастырудағы обьективті қажетті құрал ретінде қарастырады. “Ұйымдастыру” түсінігі органикалық “басқару” түсінігімен тығыз байланысты, одан басқа ол, басқарудың мәнін мәнерлейді. Соңғысы біріккен іс-әрекет процессіндегі қойылған мақсаттарға жету үшін, адамдардың әрекеттерін және қоғамдық қатынастармен байланыстарды ұйымдастыруды сипаттайтын категория болып саналады. Ұйымдастыру бүткіл басқару жұмысын қамтиды, кең саланы қамтиды-кәсіпорын (ұйымдар) жұмысынан бастап, басқарушы және атқарушы органдары және Қазақстан Республикасы Президентінің аппаратына дейін қамтиды. Басқаша айтқанда, ұйымдастыру- басқарудың құрамын көрсетіп қана қоймай, оның динамикалық процессінің негізгі құралы, ядросы, мәні болып табылады. Ұйымдастыру жұмыстарының денгейінен басқару субьектісінің алдына қойылған, мақсаттарға жетудің жолдарымен сапасына ықпалы тиеді.

   Басқару (басқару  әсері) әсерлету күшімен иемденеді.  Құқықтық нормалар, салт-дәстүр, әдет-ғұрып  және әлеуметтік-технологиялық нормативтер адамның қоғамдағы жүріп-тұру тәртібіне әлеуметтік әсерлеу құралдары ретінде жұмыс істейді. Әлеуметтік норма көмегімен ұйымдастырылған адамдар коллективі және олардың алдына қойылған мақсаттар шегінде, басқару процессіндегі әр адамның әрекетін қадағалаумен қамтамасыз етіледі. Әлеуметтік нормалар, әсіресе құқықтық нормалар басқарудың ең негізгі элементтерінің бірі болып табылады және оларға арналған барлық жағдайларда қолданылады. Нормативтік құжаттар өзінің императивтілігмен (оларды бұзғаны үшін, санкция ретінде жауапқа тартылады), ерекшеленеді. Яғни, басқаруда әлеуметтік нормаларды адамдар коллективіне басқару әсері процессінде және қоғамға, адамға нормативті әсерлеу жүйесі шынайы бар екендігін көреміз; басқару қатынастарына қатысушылардың тәжірбиелік әрекетінде жүзеге асады.

   Басқаруда әлеуметтік  институт ретінде, ұйымшылдық-құрылымдық (әкімшілік) жүйесі бар. Тарихи аспектіде белгілі бір мақсатқа бағытталған және адамдардың әрекетін тудыратын саналық басқару, арнайы құрылатын қоғамдық институттар- басқару субьектілері арқылы жүзеге асты. Бұған қоғамда басқару функцияларын атқаратын мемлекеттік органдар және тағы басқа ұйымдар кіреді. Басқару субьектісінің роліне толық әлеуметтік басқару жүйесін және оның әртүрлі сатыларын келісімді функционалаумен қамтамсыз ету, координация және субординация қатынастарын реттеу, ұймдардың коолективтарында моральді-психикалық климат орнату ж.т.б. жатқызуға болады. Әкімшілік жүйені (организациялық) құру мен функциялау, құрылымдық принциптер (линиялық, функциялық, біріккен линия-функциялық) негізінде жасалады.