Мемлекеттик баскарудын теориясы

Мемлекеттің  құрылу түріне қарай, яғни мемлекеттің белгілі бір бөліктерге бөлінуіне және сонымен қатар оларды басқару үшін биліктің бөлінуіне қарай негізінде мемлекеттің екі түрі бар – унитарлы және федеративті. Кейде конфедеративті мемлекет туралы да айтып жатады, бір-ақ осындай атауды дұрыс деп айту қиын: конфедерация – бұл белгілі бір мақсаттарға жету үшін құрылатын мемлекеттердің одағы. Унитарлы  мемлекеттер территориялық-әкімшілік бірліктеріне бөлініп, мемлекеттік биліктік бірегей вертикалды жүйесімен басқарылады. Олардың ішінде автономиялар қалыптасып, және де дамыған жергілікті өзін-өзі басқарулар бар болу мүмкін. Федерация да өзінше бір-тұтас мемлекет болып табылып автономиялар мен оларды құрайтын бөліктерінен құрылу мүмкін. Бұл мемлекеттік биліктің белгілі бір мөлшерде вертикалды  бөлінуін түсіндіреді.

Мемлекеттердің  іштеріндегі іске асып жатқан саяси режимдеріне қарай ажыратылуы  маңызды мәнге ие болады – мемлекеттік биліктің іс жүзінде іске асуының әдістері мен мазмұны. Мемлекеттің саяси режимі ең маңызды бөлігін ашады: мемлекеттік билікттің адам құқығы мен еркіндігіне қатысы. Мемлекеттік биліктің шын мәнісі ретінде саяси режим болып табылады. Тарихпен анықталған бірнеше саяси режимдердің түрлері бар:

Деспотиялық, бұған тоталитарлы және автократиялық, авторитарлы режимдер жатады; бұл жерде мемлекеттік еркін жоғары билеушісімен (император, король, дуче, вождь, фюрер, кормчи, және т.б.) іске асып, қанау, тежеу,еркіндігті шектеу сипатына тән.

Либералдық, бұл жерде мемлекеттік билік адамның құқығы мен еркіндігін жүзеге асыру үшін өз мүмкіндіктерін жұмсайды;яғни билік еркіндікке қызметін көрсетеді; өкінішке орай бұл режим шындықтан гөрі жай саяси лозунгке жақын болып қалады.

Демократиялық-құқықтық, оның мәні демократиялық қалыптастандырылған халықтың жалпы еркі (билік күші) тек материалды процессуалды заңмен шектелген болып табылады. Қазіргі таңда көптеген мемлекеттер дәл осындай саяси режиміне ұмтылу үшін бағытталған.

Әр мемлекеттің  тарихында мемлекеттік ұйым әр-түрліформаларға ие. Белгілі бір мемлекеттің құрылымының мәнін және басқаруын түсіну үшін типологиялық мемлекет түрлері жайында нақты білімдер керек.

Бұл жағдайларда  экономикалық реформаларды жүргізу  үшін басқарудың ролінің маңызы  арта түседі.

Әлеуметтік  саланы басқару(білім беру, денсаулық  сақтау, ғылым, мәдениет, спорт, әлеметтік  қамтамасыздандыру) объективті негізде  топтастырылып, бірегей кешенді  құрайды. Бұл сала халыққа рухани  құндылықтарды құруында және  таратуында, адамды тәрбиелеуінде, әлеуметтік-мәдени және басқа да қызметтерінде көрінеді. Бұның барлығы әлеуметтік салаларды басқаруын ерекше ұйымдастыру үшін, және әлеуметтік тұрғыда обьектілерді дамыту бойынша әр-түрлі әдістер мен басқару ісінің түрлерін қолдануы әсерін тигізеді.

Саяси-әкімшілік саласындағы басқару ұлттық қауіпсіздікті қанағаттандыруымен, ішкі-саяси тұрақтылық пен қоғамның консолидациясымен, және сыртқы-саяси сұрақтарды шешуімен байланысты. Осы саланың мазмұнына қарулы күштерді, ұлттық қауіпсіздікті, ішкі істерді, юстицияны және прокуратура мен сыртқы істерді басқару ерекшеліктері кіреді.

Қоғам- экономикалық, саяси және әлеуметтік факторлардың  бір-бірімен қарым-қатынасқа түсетін  күрделі әлеуметтік организм  болып табылады. Бұл жағдайларында  басқару қоғамның сақталуын, дұрыстығын, ұйымдастырылуын қамтамасыздандырып, маңызды әлеуметтік институт ретінде көрінеді.

Сонымен қатар, мен басқарудың әлеуметтік институты  ретінде маңызды белгілерін қарастырдым: а) басқару қоғамға керек функция  болып табылып, жалпы сипатқа  ие және адамдардың ұжымдық қызметті жүргізіп отырған жерінде орын алады; б) басқару адамдардың басқарушылық шешімдерді қабылдау мен іс жүзінде асырумен байланысты мақсатты бағытталған қызметі болып табылады; в) басқарушылық әсер тигізу басқырудың өзегі болып табылып, қоғамдық жүйесіне және оның құрамдық бөліктеріне, адамдардың мінез-құлқыларына жан-жақты әсерін тигізеді; ұйымдастырушылық пен реттеушілік ерекшелігінің мақсаттылығына ие; г) билік ету басқарудың негізгі белгісі және ол обьектілерге басқарушылық әсерін, адамдардың мінез-құлқыларын іске асыру жағдайына керек етеді; д) әлеуметтік басқару жүйесінің және оның құрама бөліктерінің, адамдар ұжымдарының (ассоциацялар) құрылуын мен функциялдануын қамтамасыздандыратын басқарудың ұйымдастырушылық (әкімшілік) дайын болуы.

Әлеуметтік  басқарудың маңызды белгілерін  есепке ала отырып келесі анықтамаларды  қалыптастыруға болады:жаңа берілген  жағдайына қоғамда іске асатын  әлеуметтік нормативтердің негізінде  келтіру мақсатында әлеуметтік  жүйенің және оның құрама бөліктеріне,адамдар ұжымдарына (ассоциациялар) әсер ететін және сол үшін арнайы құрылған әкімшілік аппаратының (басқару субъекті) билік етуі мен ұйымдастырып реттеуі басқару болып табылады.

Мемлекеттік  басқаруының негізгі белгілері. Қоғам үрдістеріне (процесіне) ұйымдастырушылық және реттеушілік әсері мемлекеттік басқарудың бағытталған жүйесіне ерекше тән. Бұл мемлекеттің әлеуметтік басқарудың жүргізуші субъктісі ретіндегі белгілі бір территориясында бүкіл халықты қамтитын, қоғамдағы саяси биліктің жан-жақты ұйымдастыруымен байланысты көрінеді. Әлеуметтік басқарудың еш бір субъектісі осындай ерекшелікке ие болмайды.

Мемлекеттік  басқаруды толық түсіну үшін  оның маңызды ерекшеліктерін  анализдеуімен байланысты. Ал мемлекеттік  басқаруының мән-мағынасы мен  спецификалық ерекшеліктерін  ашу үшін – оның қоғамдағы объективті керектігін көрсететін ерешеліктерін көрсетуін білдіреді.

Мемлекеттік  басқарудың әлеуметтік-саяси табиғаты  оның бірнеше мағыналық ерекшеліктерінде  көрінеді. Біріншіден, бұл мемлекетте  негізделген мықты билік ету күші болып табылады. Кез-келген билік басқару арқылы байқалады (еңбек ету ұжымдарында, қоғамдық бірлестіктерінде, және т.б.).Мемлекеттік билік – бұл қоғам ішіндегі басқарудың ерекше атрибуты. Материалдық, қаржылық, ұйымдастырушылық және басқа да ресурстарымен иемденіп, мемлекет әлеуметтік жүйе үрдісін басқарғанда, керек кезінде мәжбүрлік легетимдік құралдарын қолдануға құқысы бар.

Мемлекеттік  басқарудың мақсаттық сипаты бар және арнайы сұрақтардың шешуін қамтамасыздандырады. Мемлекеттік басқарудың мақсаты Коституцияның, заңдардың,мемлекет Президентінің жарлықтарын және басқа да нормативті-құқықтық актілердің күнделікті орындалуынан және өмірге келтіруінен тұрады. Мемлекеттік органдар қызметінің неғұрлым нақты мақсаттылығы олардың жарлық құжаттарында немесе заң актілерінде белгіленіп анықталған.

Мемлекеттік  билік қоғамды органдар жүйесінің  көмегімен басқарады.ОЛ органдар  өздерінің құрылымдары бойынша  әр-келкі болып келеді, ал олардың  жиынтығын мемлекеттің механизмі  деп атауы сирек кездеспейді(мемлекеттік  биліктің материалдық көрінісі). Негізгілерінің қатарына заң шығарушы органдары, атқарушы және сот, және деқоғамның дұрыс функционалдауын және әр-түрлі қауіп қатерден сақтануын қамтамасыздандыратын  мемлекеттің басқа да органдары жатады.

Мемлекеттік  басқару бүкіл қоғамның мүддесін көрсетіп, барлық салаларының келісімдерінің дамуының басқаруын камтамасыздандырады. Басқарушылық функцияларының (қызметтерінің) күнделікті орындалу үшін қоғамда мемлекет тарапынан арнайы аппарат құрылады. Мемлекеттік органдарының алдында тұратын сұрақтардың шешілуі, осы органдардың қызметінің мазмұнын анықтайды. Мемлекеттік басқару арқылы мемлекеттің ішкі және сыртқы функциялары(қызметтері) іске асады.Мемлекеттің бұл қызметі көпобразды болып табылып, басқарушылық функциясының үлкен масштабымен және көлемімен ерекшелінеді. Экономикалық-әлеуметтік салаларын және әкімшілік-саяси құрылысын дамытуында жайлы сөз айтылып отыр.

Мемлекеттік  органдар жүйесінің ішінде мәжбүр  етуші органын ерекше бөлуге  болады. Ол орган әскериленген (армия, полиция, ұлттық гвардия, және т.б.) және арнайы мәжбүр етуші мекемелер (сот, түрме, еңбекпен түзеу мекемелері, және т.б.) құрылымдарын қамтиды. Еркіндіктен, мүліктерден және адамдарды өмірден  айыру қоғамдағы мемлекеттік биліктің потенциалды мүмкіндігін көрсетеді.

Мемлекеттік  басқарудың келесі белгісі мемлекеттің  барлық халқына сәйкес территориясына  билігінің таралуы болып табылады. Бұл жерде ең алдымен мемлекеттің  әлеуметтік ролін бөліп көрсетуге  болады. Қоғамның үстінде тұрған  органынан(мысалы, автократиялық, тоталитарлы режим жағдайлары), қоғамды ұйымдастыратын күшке айналуы(қазіргі заманғы өркенниетті мемлекет). Мемлекеттің тарихи пайда болуы, бір жағынан қоғамның әлеуметтік ассиметриясымен, ал басқа жағынан – ²кез-келген қоғам табиғатынан шығатын ²жалпы істерді асыруымен²  байланысты². Қазіргі заманғы мемлекетте осындай міндеттемелер артуда. Бұл көлік және коммуникацияның, табиғат апаттарымен кресуімен, өз территориясын қорғауымен, халықаралық қатынастармен және т.б. байланысты. Осы сұрақтарын шешу үшін мемлекет сәйкес органдарды арнайы осындай ²жалпы істерді² орындау үшін құрайды.

Қазіргі заман  қоғамында мемлекет әлеуметтік қарсылықтарды, қоғамның әр мүшесінің қоғамдық және өзіндік мүддесін қорғауында. Демократиялық қоғамда мемлекеттік басқару биліктің арнайы бұталарына(заң шығарушы, атқарушы, сот) бөлінуінде негізделген. Басқаша айтқанда қазіргі заман қоғамында ²әлеуметтік арбитраж² мемлекеттің және мемлекеттік басқарудың негізгі бір функционалдық белгілеріне айналуда.

Мемлекеттік  басқаруына тікелей әлеуметтік азаматтықтың институты қатысты болып келеді. Адамдардың мемлекеттпен тұрақты-құқықтық байланыстары жайында айтылып отыр. Азаматтықтың институттары арқылы  мемлекетпен оның билігінің әсерінің астындағы адамдардың байланыстары орнатылады. 

1.2Мемлекеттік басқарудың функциялары мен принциптері.

Мемлекеттік қызметті қоғаммен байланыста көруге болады, яғни жеке және қоғамдық өмірді жетілдіру барысында көре аламыз. Мемлекеттің қоғамдағы бұл қызметтері мемлекеттің функциаларымен сипатталады. «Функция» латын сөзінен шыққан functio-міндет қызмет айналасы деген мағынаны білдіреді.Функция мемлекеттік қатынастар арқылы өз қызметін қоғамға кұйады. Бұл жерде мәселе тікелей мемлекеттің қоғамдық  қатынастары туралы жүріп жатыр, өйткені мемлекет қоғаммен қарымқатынаста болмаса, ол өзінің мағынасын жоғалтады, ал оның қоғамдық қасиеті (табиғаты) осы функциялары арқылы ашылады. Мемлекеттің қоғамдық функцияларының анализі бізге мемлекеттің анық қажеттілігін көрсетеді.

Қазіргі кездегі мемлекетің қоғамдық функцияларының бірнеше түрлерін бөліп, көрсетуге болады. Бәрінен бұрын мемлекетің қоғамын сақтау және қорғау функциясы. Оны саясаттық функция депте атауға болады, өйткені кез-келген саясаттың түб-негізі обьективті мағынада қоғамды тыныш және бейбіт өмірмен қамтамасыз ету. Мемлекет осы себептерденде пайда болды, қоғамдағы қарама-қайшылықтарды шешіп, бәрін орталықтандыру.

Бірақ күні бүгінге дейін  кейбір саясат күштері мемлекетті жеке адамдардың өзінің эгоистік жүзеге асыратын механизм деп қарастырады. Сол себептен бұл адамдар билікке келгеннее бастап, күшті қоғамдық рөлге қарап жібереді және өз оппоненттерін басып тастауға тырысады, көбінесе оппозициямен санаспайды. Ал оппозиция конфронтацмя жасап, өз күштерімен мүмкіндіктерін мобилизациялап, билікке өздері келеді немесе жағдайды өз пайдасына бұрып алады. Міне осындай оқиғалар қоғамға кері әсерін тигізіп, оның экономикалық өсуіне кедергі жасайды.

Бәріне белгілі біздің ғасырымыздың бірінші жартысында көп  мемлекеттер дәл осындай қарама-қайшылықтарда  құрылған және әр мемлекеттің конститутциясы ол сол мемлекет ішіндегі әр түрлі ағымдармен қоғамдық топтардың ойларын біріктіріп, олардың арасындағы жанжалдарды бір шешімге келтіреді. Мемлекет қоғамның нәтижесі болып табылады, мемлекет жеке адамдардың пайдасымен ойларын, басқалармен санаспай, қорғап жүзеге асыра алмайды. Мемлекетті қоғамның бір жағы екінші жаққа қысым көрсету құралына айналдыруы, мемлекетті амалсыз әлсіздендіреді және мемлекет пен қоғам арасындағы байланысиы үзіп, ертеме кешпе оны бұзады. Дүние Жүзілік тәжірбие бойынша, қоғамның ең жақсы кездері, мемлекет ішінде бейбіт өмірмен тыныштық, конструктивтік творчество болған кезде ғана болады. Егер мемлекет қоғамды осындай өмірмен қамтамсыз  ете алмаса және қолдамаса, қандай да бір топтар арасындағы қарама-қайшылықтарға, қоғамдағы тыныштықты бұзуға, этникалық немесе азаматтық соғыс жанжалдарына жол берсе, онда ол мемлекеттің өзінің бірінші функцияларын атқармауы, яғни өз міндеттерін орындамауы, мемлекеттің өзін-өзі өтей алмауы. Бұндай жағдайда мемлекеттік басқару туралы айту қиын. Әлеуметтік және мемлекеттің территориясындағы әр адамның немесе жеке тұлғаның құқықтары қорғалуын қамтамасыз ету мемлекеттің ахуалды функциясы деп айтуға болады. Дәл осы себептен адамдар мемлекетті құрып, оны рухани және материалдық түрде қолдайды. 30 жылдары қуғынға ұшыраған орыс саясаткері И.А.Ильин былай айтқан:  «Әр мемлекеттің мақсаты, кез-келген жағдайда әр бір азаматты рухани бостадықпен творчествалық қуатпен қамтамасыз ету, бұл рухани орталықтарды құру еңбектері мемлекеттің және халықтың тірлігін көрсетеді. Ешкім мемлекеттік қоғау жүйесінен және көмекпен қатынастан тыс қалмау керек; сонымен қатар барлығы жұмыс істеп, өз еркімен творчествалық инициативалар жасау керек».

   Әрине, әр адамның  бостандығы қоғамдағы қарым-қатынаспен, бірігуімен жүзеге асырылады. Оны басқаратын отбасы, мораль, құқық, және тағы басқа адамның тіршілік ететін ортасын құратын институттар (салт-дәстүр,дін) жүзеге асырады. Сөзсіз, адамдар әртүрлі болады және әртүрлі мақсаттарға, сонымен қатар жемқорлық пен жаман мақсаттарға жету үшін, бір ғана ортаны пайдаланады. Бұны көрмейтін соқыр идеалист қана. Бұндай жағдайда қоғамды билейтін күш яғни, мемлекет қана бостандықты қорғайтын және сақтайтын тұрақты кепіл бола алады. Ғасырдың аяғында индустриалдық демократиялардың көбісі халықаралық декларациялардың заңдарындағы адамның бостандығы мен құқықтары комплексін қолдады.

    Алайда, осы  елдердің күнделікті тәжірбиесі  бекітілген заң мен адамның  бас-бостандығы және құқықтарының  шын өмірде жүзеге асырылуының  арасында талай-талай дистанциямен айырмашылық бар екендігін көрсетеді. Күні бүгінге дейін, адамдардың өмірі қылмыс қолмен сөніп, оның өміріне қауіп төнеді. Қылмыстық топтар глобалдық проблемаға айналып кетті.        Адамдардың кейбір құқықтары мен бас-бостандықтары бұзылып, тіпті жауап қайтарусыз қалады.

    Мемлекеттің  әлеуметтік функциясы қарастырылған  кезде, оның мазмұны адамдардың  құқықтарымен бас-бостандықтарын  қорғаумен бітеді. Бірақ, ол одан  әлде қайда кең және күрделі: адамдарды жетілдіру мен қайта жандандырудың жағдайларының алуан түрлігі туралы айтылады, жаңа ұрпақтың туылғанынан бастап, оларды тәрбиелеу мен оқыту және ата-бабаларын есте сақтауға дейін; әлеуметтік салт-дәстүр кенін құру; адамдардың творчесталық өсуін жаңғарту; және олардың өнері мен мүмкіндіктерін қолдану; әлеуметтік шындық және тағы басқа принциптерді дүниеге әкелу. Адамның қоғамдағы бостандығы қандай кең болмасын, әрқашан оны мемлекетпен байланыстырып, тұратын жіп сақталуы керек, өйткені ол өмірге тұрақтылықпен сенімділік береді, адамды өз-өзіне сенімді мемлекет азаматына айналдырады.

    ХХғ. Екінші  жартысында еркін экономикалық  нарықпен мемлекет арасындағы  қарым-қатынас өзгерді. Дүние  Жүзілік нарықтың орнауы, үлкен  технология базасындағы бәсекелестіктің  күшейуі, адамдардың потенциалын  жетілдіру қажеттілігі өндіруші күштердің негізгі компоненті ретінде, технотрондық қауіптің өсуі, мүлдем жаңа жағдайлар мемлекеттердің қоғамның экономикалық саласында негізгі роль атқаруына әкеліп соқтырды. Көп жерлерде глобалдық ойларды халықтық мемлекет және халықтық бизнеске айналдыру жақындағандығы байқалады. Қазіргі замандағы мемлекет құрылымдық құқықтан тұратын өзінің экономикалық функциясын төмендетпей керісінше көтермелейді.