Мемлекеттің ақша-несие саясаты

Кері РЕПО операциялары бойынша сыйақы қойылымдары – жылдық пайыздық қойылымдар, Ұлттық Банктің ресми қайта қаржыландыру қойылымы деңгейінде белгіленеді және мемлекеттік бағалы қағаздармен операциялар жүргізуде қолданылады.

 «Овернайт» заемдары  бойынша сыйақы қойылымы Ұлттық Банктің екінші деңгейлі банктерге, олардың Ұлттық Банктегі корреспондеттік шоттары бойынша есеп айырысуы дебет сальдосымен аяқталған жағдайда, бір түнге беретін заемдары бойынша қолданылады.

 Ресми қайта қаржыландыру  қойылымы орталық банктің нарықтық  сыйақы қойылымдарына жанама түрде ықпал ететін ақша-несиелік реттеу құралдарының бірі болып табылады. «Қайта қаржыландыру» термині орталық банктен несие мекемелерінің ақша қаражаттарын алуы деген мағынаны білдіреді. Орталық банк коммерциялық банктерге несие бере отырып, сонымен қатар олардың портфеліндегі бағалы қағаздарды (көбінесе вексельдерді) қайта есепке алады.

Ұлттық Банктің банктік  заемдар беру ережесі «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы»  Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес әзірленді және Ұлттық Банкінің банктің заемдарының түрлерін және беру тәртібін, олар бойынша қамтамасыз етуді қабылдау рәсімін айқындайды.

Ұлттық Банктің қайта  есептеуге қатысты вексельдер сапасына қоятын талаптары заңменен бекітіледі. Есептеуге өтімділік мерзімі  алты айдан көп емес вексельдер, алдыңғы қатарлы эмитенттерінің вексельдері, іс жүзіндегі вексельдер, төлеу орны Қазақстан Республикасының территориясындағы банкілер болып көрсетілген вексельдер қабылданды.

Бұл әдіс орталық банктің  банктік жүйесінде бағалы қағаздарды сатып алу-сату операцияларын жүргізуді білдіреді. Коммерциялық банктерден бағалы қағаздарды сатып алу коммерциялық банктердің қаражаттарын ұлғайтып, оларға несие беру қабілеттілігін жоғарылатады және орталық банк бұл операцияларды өте жиі пайдаланады. Орталық банк коммерциялық банктерге бағалы қағаздарды нарықтық бағаларменен сатуға, содан соң 4-8 аптадан кейін қайта сатып алуға ұсыныс жасайды, коммерциялық банктер бұл операциядан пайыздық төлемдер ала алады.

Ақша-несиелік реттеудің  өзге әдістерінен ретінде ашық нарықтағы операциялардың алдыңғы ең басты айырмашылығы – өте жұмсақ реттеуді қолдануы, өйткені бағалы қағаздарды сатып алу көлемі, сонымен қатар қолданатын пайыздық мөлшері орталық банк саясатының бағытына қарай өзгеруі мүмкін.

Ашық нарықта бағалы қағаздарменен операциялар Ұлттық Банктің ақша-несие саясатының аз дамыған құралы ретінде танылады, бұл елімізде бағалы қағаздар нарығының дамымауымен байланысты болып отыр. Ұлттық Банктің қазіргі кездегі мақсаты – инвесторлардың мемлекеттік бағалы қағаздарға деген сенімін жоғарылату болып табылады.

Орталық банк экономикалық ақша-несие реттеуде әдістермен қатар әкімшілік әдістерді де қолданады. Несие көлемін шектеу әдісі берілген несие сомасын көлемді шектеу болып табылады, бұл банктердің ісіне тікелей әсер етеді. Мұндай несиелік шектеулер қарыз алушы мекемелерді теңсіздік жағдайға әкеп соқтырады, Банктер, ең алдымен, өзінің ірі фирмаларына несие беріп, кіші және орта мекемелерді несиесіз қалдырса, елдегі бизнес іскерлігінің төмендеуі байқалады [18].

Еліміздің экономикалық дамуындағы табыстары біршама дәрежеде Ұлттық Банктің қаржы секторын дамыту, атап айтқанда, бағаны тұрақтандыруға бағытталған ақша-несие саясаты қызметімен байланысты десек, жүргізіліп отырған ақша-несие саясаты бір жола қатаң белгіленген тетік болып табылмайды, ол тұрақты түрде әркез жетілдіріліп отыруы қажет.

2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ АҚША-НЕСИЕ САЯСАТЫ

2.1 Мемлекеттің ақша-несие саясатын  талдау 

Қаржылық тұрақтылық дегеніміз – қаржы жүйесінің  өзінің тікелей міндеттерінің, атап айтқанда, инвестициялық жобаларды табысты қаржыландыруды және ресурстарды пайдаланудың күрт өзгерістерін тиімді реттеп отыруды толық орындау екендігі белгілі. Қаржылық тұрақтылықтың құрамдас бөліктері ақша тұрақтылығы, нарық агенттерінің қаржы мекемелеріне және нарыққа сенімінің болуы, нақты немесе қаржы активтері бағасының күрт ауытқуының жоқтығы болып табылады. Осы тұрғыда қарағанда теңгені енгізген уақыттан бері қаржылық тұрақсыздық кезеңдері болып 1993 жылғы қараша – 1999 жыл – 2007 жылғы тамыздан бастап бүгінгі күнге дейінгі аралықтар саналады.

Осы кезеңдердің әрқайсысындағы ақша-несие саясатын сипаттайық.

1993 жылғы қараша –  1995 жыл аралығындағы кезеңде –  гиперинфляцияны ауыздықтау жұмыстары  атқарылды. Теңгені енгізу сәтінде  Қазақстанның экономикасы өте ауыр жағдайда болды: 1993 жылы инфляция 22,65%  құрады, ал 1991-1995 жылдары тұтастай алғанда өндіріс 50%-ға жуық құлдырады. Кеңес Одағының ыдырауынан және шаруашылық аралық байланыстардың үзілуінен туындаған өндірістің құлдырауын тоқтату мақсатында Ұлттық Банк іс жүзінде коммерциялық банктердің функциясын орындады – кәсіпорындарға тікелей несиелер берді, мемлекеттік бюджет тапшылығын тікелей қаржыландыруды жүзеге асырды. Осындай жағдайларда Қазақстан Республикасының Үкіметі және Ұлттық Банк үшін бірінші кезектегі міндеттер инфляцияның төмендету және өндірістің құлдырауын тоқтату болды.

Осы міндеттерді шешу үшін қатаң макроэкономикалық саясат жүргізу бағдарға алынды, яғни, бюджет тапшылығын айтарлықтай қысқарту және несиелік экспансияны шектеу қолға алынды. 1994 жылғы жеңілдікті несиелер беру және кәсіпорындардың несие үшін Ұлттық Банкке тікелей өтініштерін қарау тәжірибесі тоқтатылды. Үкіметке бюджет тапшылығын жабуға арналған несиелер беріле бастады. 1995 жылы Үкіметтің шешімі бойынша Ұлттық Банктің экономикаға несиелер берілуі тоқтатылды. Банктерді қайта қаржыландыру тетігі айтарлықтай өзгерді: несиелік ресурстарды Ұлттық Банк несиелік аукциондар арқылы және ломбардтық негізде орналыстыра бастады. 1995 жылы Ұлттық Банк туралы заң қабылданды, оған сәйкес Ұлттық Банктің тәуелсіздігі заң жүзінде айқындалды, ұлттық валютаның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсаты алға қойылды.

 Ұлттық Банк экономиканы  несиелеу функцияларын екінші  деңгейдегі банктерге беріп және  өз өкілеттігі шегінде тәуелсіздік  алғаннан кейін нарық қағидаларына, тиімді банктік қадағалауға негізделген қазіргі заманғы банк жүйесін құру бойынша жұмысты жалғастырды. Ұлттық Банктің маңызды міндеті инфляцияны төмендетуге бағытталған ақша-несие саясатын дамыту болды. Бұл кезеңде қайта қаржыландыру қойылымымен және ең төменгі резервтік талаптар нормативімен қатар, ішкі валюта нарығында сатып алу және сату операциялары, ломбардтық несиелер, Ұлттық Банктің қысқа мерзімді ноталары сияқты жаңа құралдар енгізілді.

 Баға тұрақтылығына  қол жеткізумен қатар елімізде жас ұлттық валютаның қалыптасу міндеттері де шешілді. Теңге бастапқыда ағымдағы операциялар бойынша айырбасталатын валюта ретінде енгізілді. Капитал операциялары бойынша теңгенің айырбасталымдылығына келетін болсақ, теңге енгізілген кезден бастап капиталдың резиденттерден резидент еместердің пайдасына көшуін көздейтін валюта операциялары лицензиялауға жатқызылды, бұл ретте капитал ағыны статистикалық есепке алу мақсатында ғана тіркелді. Бұған шетел валютасы ұсынысының ішкі көздерінің айтарлықтай тапшылығы себепші болды. Ішкі нарықта шетел валютасы ұсыныстарын ұлғайту мақсатында уақытша шара ретінде валюта биржасында экспорттық түсімнің 50%-ын міндетті түрде сату енгізілді.

  1996-1999 жылдар аралығында  кезеңде макроэкономикалық тұрақтылыққа қол жеткізу жұмыстары атқарылды. 1998 жылғы қаңтарда Ұлттық Банктің республикалық бюджеттің тапшылығын тікелей несиелеу тәжірибесі тоқтатылды, ал заң жүзінде тыйым салу 2004 жылдан бастап рәсімделді. Республикалық бюджеттің тапшылығы бағалы қағаздар шығару есебінен қаржыландырыла бастады, мұның өзі бағалы қағаздар нарығын дамытуға алып келді [19].

Тұтастай алғанда, бұл  кезең экономика үшін оң өзгерістер кезеңі болды. Инфляцияның қарқынды түрде төмендеуі жалғасты, инфляция қарқыны 1995 жылы 60,3%-дан 1998 жылы 1,9%-ға дейін төмендеді. Тиісінше, өндірістің төмендеу қарқыны айтарлықтай бәсеңдеді. Егер 1996-1999 жылдары өндірістің орташа жылдық өсуі 0,75% байқалса, тұтастай алғанда 1993-1995 жылдары өндіріс жыл сайын орта есеппен 10%-ға төмендеді.

Осы кезеңде қатаң ақша-несие саясатын жүргізу жалғастырылды, ақша-несие саясаты құралдары дамыды және жетілдірілді, атап айтқанда, РЕПО операциялары, «овернайт» несиелері сияқты құралдар енгізілді.

Осы кезеңнің аяғында  Оңтүстік-Шығыс Азиядағы қаржылық дағдарыс және мұнайдың әлемдік бағасының құлдырауы жас ұлттық валютаның мықтылық деңгейіне жасалған өзгеше сынақ болды. Әлемдік қаржы нарықтарындағы ауқымды өзгерістердің нәтижесінде Қазақстанның бірқатар сауда әріптес елдерінің ұлттық валюталарының айтарлықтай құнсыздануының қысымына ұшырады, ал инфляция 1999 жылы 17,8%-ға дейін өсті.

Мұның өзі ақша-несие  саясаты үшін төтенше ахуал тудырды. Теңгенің бәсекеге қабілеттілігін қалпына келтіру үшін 1999 жылғы сәуірде теңгенің еркін өзгермелі айырбас бағамы режимі енгізілді. Валюта нарығын қолдау жөніндегі шараларды қабылдау (экспорттық түсімнің 50%-ын міндетті сатуды уақытша енгізу, резервтік талаптарды азайту) банк жүйесіне және банкаралық нарыққа тұрақты жұмысын жалғастыруға мүмкіндік берді. Екінші деңгейлі банктердегі жеке тұлғалардың салымдарын және заңды тұлғалардың депозиттерін қорғау және әлеуметтік қорғау жөніндегі шаралар клиенттердің банк жүйесінен қашуын болдырмауға және банк жүйесін жұмыс істеу қабілеттілігін сақтауға мүмкіндік берді. Сөйтіп теңгенің бағамы бірнеше күннің ішінде тұрақтандырылды.

2000-2006 жылдар аралығындағы  кезеңде қаржылық тұрақтылық  және экономиканың жаппай дамуы  байқалды. 2000 жылдан бастап әлемдік  қаржы нарықтарының тұрақтануы, әлемдік тауар нарықтарындағы  қолайлы баға конъюктурасы, әлемдік  экономиканың жандануы Қазақстандағы макроэкономикалық ахуалға оң ықпал етті. Осы жеті жылдық кезеңде елде қаржы жүйесі жаппай дамыды, халықтың депозиттеріне кепілдік беру қоры, тұрғын үй құрылысы саласында ипотекалық несиелеу жүйесі құрылды, сақтандыру және қор нарығы дамып, вексельдік бағдарлама іске қосылды.   Сондай-ақ капитал ағыны байқалды, халықтың банктерге салымдары мен банктердің экономикаға несиелері қарқындап өсті. Бүкіл кезең бойына инфляция бір қатарлы санмен өлшенетін деңгейде сақталды (6,4%-8,4%), ал ЖІӨ-нің орташа жылдық өсуі 10,3%-ды құрады. Ақша-несие саясатының даму сапасында 2004 жылы Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің (бұдан әрі ҚНРА) құрылуы және Ұлттық Банктің билігінен тиісті өкілеттіктердің бөлінуі маңызды роль атқарды. Мұның өзі 2004 жылғы 1 қаңтардан бастап Ұлттық Банктің негізгі мақсаты ретінде баға тұрақтылығын қамтамасыз ету жөніндегі мақсатты заңды түрде жариялауға мүмкіндік берді. Ұлттық банктің алға қойылған мақсатты іске асыратын міндеттері жарияланды: мемлекеттік ақша-несие саясатын әзірлеу және жүргізу, төлем жүйелерінің жұмыс істеуін қамтамасыз ету, валюталық реттеудегі және валюталық бақылауды жүзеге асыру, қаржы жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз етуге ықпал жасау [20].

Ал 2007 жылы қаржылық тұрақсыздық кезеңі орын алды. Ағымдағы жүз жылдықтың басында экономиканың қарқындап өсуіне қарамастан, 2006 жылы шетел капиталының жоғары ағынына, ішкі қаржы нарығындағы артық өтімділікке, мемлекеттік бюджет шығыстарының өсуіне негізделген инфляциялық қысымның өсу үрдісі байқалды. 2006 жылы 2001 жылдан бергі уақыт ішінде бірінші рет инфляция 8% деңгейінен асты. Қаржы жүйесіндегі мәселелерді ертерек анықтау үшін Ұлттық Банк 2006 жылдан бастап  ҚНРА-мен бірлесіп қаржы тұрақтылығы туралы жыл сайынғы есепті шығара бастады. 2006 жылдың есебінде қаржы жүйесі әлсіздігінің неғұрлым елеулі факторларының ішінде банктердің сыртқы заемдарының өсуі болды [21].

2007 жылғы Қазақстанның  экономикалық дамуын екі кезеңге  бөлуге болады. Жылдың бірінші  жартысында өткен жылдары байқалған оң үрдістер – өнеркәсіптің, жылжымайтын мүлік нарығының, құрылыстың, сауданың, банк қызметі нарығының жоғары даму қарқыны сақталды. Бірінші жарты жылда экономикаға несиелер 47%-ға жуық, резиденттердің банк жүйесіне депозиттері 24%-ға ұлғайды.

2007 жылғы тамызда АҚШ  ипотекалық заемдар нарығындағы  жылдың басында туындаған дағдарыс  әлемдік қаржы нарықтарындағы  ахуалға айтарлықтай ықпал ете отырып, жергілікті сипаттан ауқымды сипатқа ұласты. Әлемдік нарықтар өтімділіктің жетіспеуін бастан кешірді және бірқатар орталық банктер, атап айтқанда, Федералдық резервтік жүйе, Еуропа Орталық Банкі өз елдеріндегі банк жүйесін қолдау үшін несиелік интервенция жүргізді. Осындай жағдайда әлемдік нарықтардағы пайыздық қойылым өсті. Портфельдік инвесторлар капиталдарын дамушы нарықтардан шығара бастады, нәтижесінде дамушы нарықтардың көпшілігі үшін сыртқа қарыз алуға кіру құқығы іс жүзінде жабылды.

Алдыңғы кезеңде айтарлықтай  көлемде сырттан қарыз алған  қазақстандық банктер бірқатар қиындықтарды бастан кешірді. Алайда, негізінен, кәсіби инвесторлардың синдикатталған заемдар тарту мүмкіндігі сақталған жағдайда кәсіби емес инвесторлардың нарықтарына қарыз алу үшін, яғни облигациялар шығару, IPO жүргізу арқылы кіруге мүмкіндік болмады. Алайда, банк секторының өсу қарқынының біршама төмендеуіне, яғни, депозиттердің аз ғана әкетілуі, берілетін несиелер бойынша қойылымдардың көтерілуіне қарамастан, отандық банктер экономиканы несиелеуді тоқтатқан жоқ. Таяу жылдар ішінде әлемдік қаржы және тауар нарықтарының даму болашағының айқын болмауы салдарынан елде экономиканың, әсіресе, құрылыс және қаржы қызметі салаларында бағалардың өсуінің бәсеңдеуі күтілуде. Құрылыс саласының өсу қарқыны несиелердің  жетіспеуі салдарынан, ал қаржы секторында – сыртқа заем ресурстарына кірудің шектелуінен тежеледі.

2007 жылы қазақстандық  экономикаға әлемдік азық-түлік  нарықтарындағы сілкініс теріс  ықпал етті. Мәселен, дәнді дақылды  негізгі өндіруші елдерде өнімнің  төмен болуының, өсімдік шикізаты  түріндегі отынның балама түрлерін әлемдік өндіру қарқынының өсуі нәтижесінде астықтың, күнбағыс майының әлемдік бағасы да өсті, ал осының барлығы елдегі инфляциялық қысымның өсуіне себепші болды.

Осылайша, 2007 жылы инфляциялық  қысым ұлғайған кезде банк өтімділігінің  жетіспеуі байқалды. Осындай жағдайларда Ұлттық Банк банк жүйесінің тұрақтылығын қолдау жөніндегі және баға тұрақтылығын сақтау жөніндегі шаралар белгілеу қажеттігін бастан кешірді. Мәселе мұндай жағдайда – бұл шаралардың бір-біріне қарама-қайшылығында болды. Банк жүйесінің тұрақтылығына қолдау көрсету үшін өтімділікті қолдау, ал инфляциялық қысымды азайту үшін оны төмендету қажет болды. Бұл жағдайларда Ұлттық Банк банк жүйесінің тұрақтылығын сақтау бойынша мақсаттың баға тұрақтылығын қолдау мақсаты алдындағы басымдығын айқындады. Бұл ретте банк дүрбелеңімен ғана емес, төлем жасамау дағдырысымен, салымшылардың азаюымен және қаржы секторы субъектілерінің бір бөлігі банктердің еншілес ұйымдары болып табылатындықтан немесе банк конгломераттарының құрамына кіретіндіктен жүйелік дағдырысқа ұшыраған қаржы нарығының басқа да бөліктерінің тұрақтылығына теріс ықпал етуімен қауіпті екендігі ескерілді. Әсіресе, жинақтаушы зейнетақы қорлары банктердің қаржы құралдарының жинақтаушы зейнетақы қорлары инвестициялық портфеліне айтарлықтай үлесінің қатысуы салдарынан зардап шегулері мүмкін.