Кәсіпорының қаржы тұрақтылығын қаамтамасыз етуді жетілдіру механизмі

 

 

Кәсіпорынның дамуын баскару стратегиясы

 

Дағдарыстық жағдайларда өміршендік стратегиясы жиі қолданьшады. Оның мақсаты — корпорацияның, аймақгың, саланың негізгі потенциалын сақтай отырып, нашарлаған конъюнктурага бейімдеу. Бұл жағдайда өндірістен сұранысы жоқ, ескірген өнімдер алынып тасталынады, инновациялық және инвестициялық кдометтің ауқымы төмендейді, жаңа рыноктарға бейімделу, қызметкерлерді қайта дайындау және оны қысқарту жұргізіледі. Үйымның сыртқы орта мен ішкі резервтерін зерттей отырып, көсіпорынның басшылығы алдына стратегиялық баламаны талдау мәселесін қояды. Стра-тегиялық баламалардың келесідей түрлері белгілі: шектелген өсу, қысқарту жөне осы үш стратегияның үйлесімділігі.

Шектелген өсу стратегиясы кемеліне жеткен ұйымдарда қолданылады.

Өсу стратегиясы алдыңғы кезең көрсеткіштерінің деңгейін тұрақгы түрде көтеріп отыруын білдіреді. Ол тез өзгеріп тұратын технологиялы, серпінді түрде дамушы кәсіпорында қолданьшады. Өсу стратегиясының ішкі және сыртқы түрлері болуы мүмкін: ішкі өсу тауарлар мен қызмет көрсетулер мен ассортиментті кеңейту жолымен жүргізіледі; сыртқы өсу компаниялардың бірігуімен байланысты болады.

Қойьшған мақсаттар қол жеткізілген деңгейден төмен болган жағдайда, көсіпорын басшьшығы қыскарту стратегаясын қолданады. Қысқарту стратегиясының келесідей түрлері белгілі: кәсіпорынның таратылуы (үйымның материалдьіқ қорлары мен активтерін толығымен сату) қызметтің кейбір түрлерін кясқарту.

Барлық баламалардың үйлесімдік стратегиясын бірнеше салаларда белсенді қызмет ететін ірі кәсіпорындар қолданады.

Кәсіпорынның стратегиялық басқарудың басты мақсаты оған жоғары рентабельдікті (нәтижелікті) қамтамасыз ететін бәсекелік артықшылықтарға қол жеткізу.

Кәсіпорынды басқару  стратегиясы  рынокта  мүмкін болатын өзгерістерді есепке ала отырып, оның дамуының үзақ мерзімді мақсаттары мен табыстылықтың өсу факторларын анықтауды  білдіреді.   Басқару  стратегиясында кәсіпорынның дамуының үзақ мерзімді міндеттері, сондай-ақ оны жүзеге асыруға қажетті қаражаттар мен ресурстар көрініс табады. Сондай-ақ корпорацияның сыртқы жағдайлары мен потен-циалды мүмкіндіктерін табу, оны жүзеге асырудың жағдай-ларын, жаңа өнімге, технологияға  өту,  басқару жүйесін, шаруашылық саясатын жүргізу шараларын ойластыру қажет. Стратегиялық баскдрудын, міндеті корпорацияны  рыноктык, жағдайлардың мүмкін болатын өзгерістеріне дайындау, кез-дейсоқ факторлардың қолайсыз әсерінен қорғау. Ол мүмкін болатын өзгерістерге икемді кұрал болуы қажет.

Басқару стратегиясын жасау және    оны жүзеге асыру келесі реттерден түрады:

•   сыртқы орта дамуының перспективалық бағыттарын бағалау (рыноктың, РТП-тьң, жалпы экономикалық жағдайдың, бәсекенің т.б.);

•   сыртқы ортаньщ дамуында олардың қолайлы жөне теріс бағыттарын табу;

• кәсіпорынның потенциалды мүмкіндіктерін жөне оның дамуының перспективалық бағыттарын анықтау;

• кәсіпорын дамуының ұзақ мерзімді міндетгерін жасау;

•   іс-әрекетгер бағдарламасы мен оны жүргізу каражаттарын анықтау.

Рынок конъюктурасының түрақсыздық жағдайларында басқару стратегиясы кәсіпорынның қаржы-шаруашылық қыз-метін түрақгандыруға ықпал етеді.

Кәсіпорынның кірісінің түрақгығы жөне оның жетістігі стратегиялық шешімдердің сапасына тікелей байланысты. Қазақстан экономикасына қазіргі қүрылымда үлттық эконо-миканы басқарудың тұрақты қүрылымды өзгерістері, эконо-микаға шетел инвестицияларын кеңінен тарту, өнеркәсіптің, шикізат өндірісінің мамандануы, ішкі рыноктың тар болуы жөне бөлінуі секілді қүбылыстар тән.

Бүл қүбылыстардың барлығы көптеген әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың өзгерістеріне алып келеді, тәуекел дәрежесі өседі, нәтижесінде ол кәсіпорынның даму перспективаларына тікелей әсер етеді.

Стратегиялық басқару ісінде кәсіпорынның кірісін көбейтетін барлық факторларды жинақтау қажет. Кәсіпорынның кірісінің өсуіне әсер ететін факторлардың қатарына мыналар жатады:

•   маркетингтік зерттеулерді енгізу;

• өнімдердің жаңа түрлерін жасау және оның сапасын өсіру;

•   кәсіпорынды баскару жүйесін жетілдіру;

•   кадрлық саясат;

•   корпорацияның қаржылық саясаты.

Бұл бағыттардың барлығын басқарудың стратегиялық міндеттерін жасау және жүргізу есепке алынуы қажет. Осылайша, стратегиялық басқару ішкі жөне сыртқы жағдайларды тұрақты түрде талдап, олардың өзгерістерін бақылап отыруды білдіреді.

Кәсіпорынның даму стратегиясын жасау және оны енгізу бойынша жүмыстардың барлық кешенін келесідей ірі блоктарға бөлуге болады:

• саланың инвестициялық тартымдылығын талдау. Оның даму болжамын жасау. Ішкі жөне сыртқы рыноктарда сұраныс және үсыныс конъюнктурасында сұраныс өзгерістерін болжау;

•   салада кәсіпорынның бәсекелік позициясын талдау;

•   келешек корпорация бейнесін қалыптастыру;

•   стратегияны ендіру бойынша жүмыстар кешенін анықгау.

• саланың инвестициялық тартымдьшығын таддау кәсіп-орын дамуының стратегиясын жасаудың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Оның мақсаты келесі сұрақгарға жауаптар алу:

• салада бәсекенің интенсивтілік деңгейіне негізгі бәсекелес күштердің әсер етуінің дәрежесі қандай?

• оның құрылымында болатын өзгерістер не туғызады және бұл фактордың келешекте әсері қандай болады?

• қандай факторлар бәсекелес күресте жетістік немесе қолайсыздықты анықгайды?

•   талданып отырған сала тартымды ма және пайданың жоғары деңгейін камтамасыз ету бойынша оның перспектива-

лары кдндай?

Осы  сұрақтарға жауаптар табу кәсіпорынның даму базасын күрады. Саланың тартымдылығы, оны сапалы және терең   талдау,   банктермен,   потенциалды   инвесторлармен| келісім шарттар жүргізуде маңызды негіз болып табылады, себебі бос ресурстардың иелеріне өз салымдарының оптимальді болуы үшін бағыттарын анықтау өте қажет.Перспективалық   жоспарлау жүйесінің түтқасы ретінде кәсіпорынның стратегаясын жасау карастырылды. Келешектің бейнесі нақты болуы қажет. Оны жобалау кезінде саланың даму бағытын, сүраныс және ұсыныс конъюнктурасының өзгерісін,  шаруашылық қүрылымының  күшті жөне  әлсіз жақтарын, ішкі және сыртқы ортаға әсер ететін мүмкіндіктер мен қауіптер жөне басқа да көптеген факторларды есепке алу қажет.

Бүл істе маңызды болып стратегиялық мақсатты ойлау кезеңі табылады. Оңда келешектің сапалы нақгы бейнесі жөне дамудың үзақ мерзімді бағыттарының тізімі калыптасады және ол келесідей бағыттардан түрады:

        •   өндіріс және айналым шығындарының төмендеуі;

•   ішкі жөне сыртқы рыноктарда үлестің өсуі;      .

•   кәсіпорынның капиталдау  (акциялардын, рыноктық құнының) процесінің өсуі;

•   кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының деңгейінің өсуі.

Стратегиялық бағыттар кешенді сипатта болады жөне арнайы бағдарламалардың негізінде жүргізіледі.

Корпоративтік стратегиянын, түрлері келесілер: өзара байланысты әртараптандьфу, өзара байланысты емес әртарап-тандыру (диверсификация), тік (вертикальді) интеграция.

Өзара байланысты әртараптандыру стратегиясы көсіп-орынның баскд салаларға енуінен түрады. Өзара байланысты әртараптандыру кезінде кәсіпорын техникалық және коммер-циялық жоспарда корпорация қызметімен байланысты жүмыстың жаңа түрлерін іздейді.

Өзара байланысты емес әртараптандыру стратегиясын жүргізу кезінде корпорация дәстүрлі өндірістік немесе ком-мерциялық салалардың шегінен шығып, технология, түтыну ауқымымен байланысты емес қызметтің жаңа түрлерін іздейді. Бүл жағдайда корпорация өзінің бизнестері үшін қосымша артықшьшықгар, ең аддымен капиталдардың ішкі рыноктарын калыптастыру арқьшы құрады. Тапшьшық рынок жағдайында бір-бірімен байланысты емес салаларда жаңа кәсіпорындардың қүрылуы өтпелі кезеңде кеңінен таралады.

Тік интеграция - бұл корпорацияның ресурстар өндірісін бастағанда немесе негізгі өнім мен тұтыну қүрылымдарын рынокқа жөнелту үшін корпорацияны сатып алғанда немесе құрған кездегі стратегиясы.

Өтпелі кезеңце корпорацияны қайта құру моделін рынок-тық экономикада фирманың орталықтандырмаған процесін қарастырған кезде қолданылған.

Ескі жаідайда корпорация жоспарлы экономикада өмір сүреді. Бұл жағдайдың негізгі сипаттамалары мыналар:

• мемлекеттік органдар мемлекеттік жоспарға сәйкес қандай өнімді қанша көлемде шығару керектігін белгілейді;

•   өнімнің бағасын мемлекеттік орган аныктайды;

• ресурстар мемлекет бекіткен квоталар бойынша бөлінеді;

•   жүйе ресурс тапшылығымен сипатталады;

• корпорация мақсаты - бүл мемлекеттік жоспарды кез келген бағамен орындау;

•   жаңа жағдайдың сипаттамалары.

• экономикалық мәселелер орталықгандырылмаған түрде шешіледі және ресурстар тауарлар мен қызмет көрсетулер рыноктары арқылы бөлінеді;

• корпорация сұраныспен анықгалған шектеулер жағ-дайында жүмыс істейді;

• тауарларға бағалар рыноктық зандар бойынша анықга-лады;

• экономикада орта және шағын бизнес квсіпорындары басшылыққа ие;

• кәсіпорынның мақсаты — пайданы көбейту, рынокта жақсы орынға ие болу.

Жаңа жағдайдың пайда болуы, технологаялық өзгерістермен, жаңа рыноктардың қалыптасуымен, ақпараттық және ком-муникациялық технологиялардың дамуымен байланысты.

Өтпелі кезенде фирманың мақсаты жинақгалған капитал-дың (ғимарат, қүрал-жабдык) максималды шамасьш пайдалана отырып, рынокта өз орнын тауып, соған иелену, жұмыс орындарын құру болып табылады.

Жоспарлы экономикалы, рыноктық экономикалы, өтпелі кезеңцегі кәсіпорындарға тоқталатын болсақ, олар:

1. Жоспарлы экономикадағы  кәсіпорын жоспардың орындалуына, дамуына бағытталган. Өндірістік  тапсырмаларды орындаудың кдтаң тәртібі партиялық, шаруашылық және кеңестік органдардың қатаң бақьшауы арқылы орындалды.

2. Рыноктық экономикадағы  көсіпорын пайданың максимальды  болуына бағытталған. Кәсіпорын  иелері акцио-нерлер болып табылады  жөне олардың негізгі қызығушылығы 1 акцияға максимальды дивиденд алудан тұрады. Көсіпорын-ның кұрылымы трансакциондық шығындарды минимизациялау міндетіне тәуелді. Жабдықтаушылар мен тұтынушыларды таңдау келісім шартқа отырғанда ұсынылатын бағалар деңгейіне тәуелді.

3. Өтпелі кезең кәсіпорыны  еңбек ұйымы бөліктерінің өміршендігі мен сақталуына бағытталған. Өтпелі кезең көсіпорынның мақсатын тандау ерекшелігі меншік құрамымен байланысты, яғни жеке мемлекеттік бюджетке тәуелді емес.

Корпорацияларды стратегиялық басқару. Экономиканы қайта қүрумен байланысты ұзақ мерзімді басымдықгардың жалпы ұлттық стратегиясына сәйкес ірі корпорацияларды стратегиялық баскдруды үш кезеңге бөлуге болады:

Бірінші кезең - экстенсивті ғылыми сыйымды және ресурс жинақтаушы технологияларды ендіру, техникалық қайта жабдықтау.

Екінші кезең - прогрессивті ғылыми сыйымды және ресурс жинақгаушы технологаяларды ендіру, техникалық кайта жабдықгау негізінде ірі корпорацияларды кайта калыптастыру.

Үшінші кезең - өлеуметтік-экономикалық жағдайды түбірімен жақсартуды кдмтамасыз ететін, сапалы экономикалық өсуге мүмкіндік беретін, экономиканын, өндірістік және коммерциялық қызмет субъектілерінің құрылымын түбегейліжақсарту.

Стратегиялық баскдрудың даму процесінің бірінші ке-зеңінде мемлекетгің ролі экономиканың субъеетілері арасында меншік қатынастарын, мемлекеттік құрылымдар мен әр түрлі меншік формасындағы кәсіпорындар арасывдағы кдтынастарды реттейтін нормативті-құқықтық және зандық базаны жасаудан тұрады. Сондай-ақ мемлекеттік қолдау, рыноктық инфра-қүрылымды реттеу мен қалыптастыру және кәсіпорындарды қаржыландыру да көрсетіледі.

Стратегиялық басқарудың даму процесінің екінші кезеңінде өндірістік және коммерциялық қызметтерді жақсарту мақсатымен ірі корпорацияларды қайта қалыптастыру жүзеге асырылады. Қосымша активтерді тарту мақсатымен потенциалды ресурсты жинақгау есебінен қол жеткен фирманың қолайлы қаржьшық жағдайының шегі бар, ал тұрақсыз жағдай өлемдік рыноктың конъюнктурасына тәуедці болуы мүмкін. Сондықган көсіпорындар өзінің позициясының тұрақтылығын жөне қаржылық жағдайын интенсивті факторларды енгізу арқылы күшейтуге тырысады.

Рыноктық жағдайларда экономика субъектшерінщ қызмет етуінің жинакталған төжірибесі өндірістік-коммерциялық қызметтің орта жөне ұзақ мерзімді стратегиялық дамуын жасау үшін алғышарттар жасайды. Бұл жағдайда негізгі стратегиялық мақсат корпорацияны сыртқы ортаның өзгеріп отыратын жағдайына дайындау болып табылады.

Ірі корпорацияларды стратегиялық басқару процесінің екінші кезеңі экономиканың субъектілері түсім мен шикізат экспортын, сондай-ақ соңғы өнімнің жалпы көлемін өсіре отырып, өндірісті дамыту үшін жаңа рыноктарды кальпітастыру мен шығарьшатын өнім мен көрсетілген қызметгің ассортиментін жаңартуга мүмкіндік беретін жоғары технологиялы өдістердің базасын біртіндеп дайындайды.

Стратегиялық баскарудың даму процесінің ұшінші кезеңі сапалы факторларды пайдалану арқылы экономика субъектілерінің экономикалық өсуін қамтамасыз ететін өндірістік және коммерциялық қызметінің қүрылымын қайта қүрумен сипатталады. Мұнда отандық тауар өндірушілердің бәсеке қабілеттілігін анықгайтын ашық экономиканың артықшьшықтары басым болады. Мұндай көрсеткіштерге мыналар жатады: экспорттың қүрылымдық мамандануы; төлем балан-сында импорт үлесінің төмендеуі; инвестициялық қызметтің деңгейі, қаржьшық ресурстардың сыртқы көздерінен тәуелділік деңгейінің төмендеуі. Бұл кезенде отандық тауар өндірушілер шикізат ресурстарын шығарудың жалпы көлемін қысқартады және шикізат пен жартылай фабрикаттардың жекелеген тұрлерінің экспортын қыскартады. Бұл кезенде прогрессивті және ғылыми сыйымды өндірісті интенсивті жетілдіру бірінші жөне екінші кезенде жинақгалған кдражаттардьщ есебінен қарастырылып, ол өз кезегінде өнімдердің көп түрлері бойынша импорттың үлесін төмендетуге мүмкіндік береді. Төменде келтірілген сызба бойынша ірі корпорацияны стратегиялық басқару формалары мен әдістерін мақсатгы түрде жүргізуге болады.