Кеден ода№ыны» пайда болу тарихы

Белорусьтi», Ресейдi» жёне Украйнаны» 1991 жыл№ы 8 желтоєсанда Беловерск келiсiмiне єол єою№а жёне соны» iзiнше 13 желтоєсанда орталыє Азия республикалары басшыларыны» кездесуi бЅрын№ы КСРО аума№ында бiр-бiрiмен оєшау тЅр№ан словян жёне тѕрiк Одаєтарыны» єЅрылу єаупiн ту№ызды. Осы жа№дайда Н.Назарбаев оєи№аны» осылайша дамуына жол бермеу ѕшiн барлыє кѕш-жiгерiн жЅмсады. 21 желтоєсанда Іазаєстандыє басшыны» Ѕсынысы бойынша Алматыда 11 тёуелсiз мемлекеттер басшыларыны» келiссјздерi јттi. Осы кездесу єорытындысыны» шын мёнiнде тарихи сипаты болды: ( Мёртебелi Уа№даласушы Тараптар Тёуелсiз Мемлекеттер Досты№ын єЅрады). БЅл фактi Алматы декларациясында жазылды.

Жа»а елдердi» мемлекеттiлiгiн  єалыптастырумен єатар оларды»  јзара єарым-єатынасыны» о»тайлы  ѕлгiсiн iздестiру процесiнде жѕрiп жатты. Іазаєстан ТМД єЅрыл№ан кезден бастап достастыєты» та№дыры ѕшiн айрыєша жауапкершiлiк танытты. ТМД елдерiмен те» єЅєыєты, јзара тиiмдi єарым-єатынастарды орнату жёне дамыту Іазаєстандыє сыртєы саясатты» аса ма»ызды мiндеттерiнi» бiрi болды.  Кѕрделi экономикалыє кезе» жа№дайында iс-жѕзiнде барлыє ке»естен кейiнгi мемлекеттерде оларды» келесiлген iс-єимылын, сындарлы ынтымаєтасты№ын, јзара єолайлы ымыра№а келу шешiмдерiн iздестiру айрыєша ма»ыз алады. Кјптеген тёелсiз мемлекеттер ынтымаєтастыє жёне јзара тѕсiнiстiк болмаса, тЅраєтылыєты саєтау, єауыпсiздiктi єамтамасыз ету, экономиканы ресурмалау, ёлемдiк єо№амдастыєа кiру мѕмкiн емес екенi тѕсiндi. Осы жа№дайларды ескергенде №ана интеграция№а болама жоє деп айту№а болады. Ке»естен кейiнгi ке»естiктегi интеграция бiрегей болып табылады жёне кјп жа№дайда Батыс Еуропада болып жатєан процесстерден ерекшеленедi. БЅл ерекешелiктердi салыстырмалы тѕрде мынадай сипатта кјрсетуге болады.

• Еуропалыє єо№амдастыєа интеграция№а тёуелсiз јмiр сѕруiнi» Ѕзає мерзiмдi тарихы бар егемендi мемлекеттер жѕзге асырды.  Достастыєты бастапєы кезе»де бiртЅтас тоталитарлыє мемлекеттен бјлiнген жёне егемендiгiн єЅєыєтыє тЅр№ыдан ресiмдеудi маєстан еткен мемлекеттер єалыптастырады.
• ЕІ-да интеграция нарыєтыє экономикасы дамы№ан мемлекеттердi» интеграциясы ретiнде жѕзеге асырылды. Достастыєа ашыє нарыєтыє экономика№а јтпелi кезе»дегi мемлекеттердi» интеграциясы жѕзеге асырылды.
• ЕІ-да№ы интеграция бiрнеше онжылдыєтарды» iшiнде негiзiнен мемлекеттердi» саяси шешiмдерiмен айєындалатын кјлбеу экономикалыє байланыстар№а єарєын беру арєылы эолюциялыє жолмен дамыды. Достастыєта№ы интеграцияны» мёнi жа»а нарыєтыє жа№дайларда№ы сауда-экономикалыє байланыстарды дамытудан, оларды егемендi мемлекеттердi» интеграциялыє єатынастарыны» де»гейiне дейiн жеткiзуден кјрiндi. БЅл ретте бiрєатар обьективтi факторлар интеграциялыє процесстердi єиындатты. Оларды» єатарында:
• ТМД ше»берiндегi интеграция№а экономикалыє ёлеуеттi шаруашылыє єЅрылымы экономикалыє даму де»гейi жјнiнен бiр-бiрiнен елеулi тѕрде ерекшеленетiн елдер єатысты. Жиынтыє жалпы јнiмнi» 80 пайызы Ресейдi» ѕлесiне тидi, ал Украинаны» жеке ѕлесi 8, Іазаєстан –3,7, Белорусь –2,3, ґзбекстан –2,6 пайызды, басєа республикалар оннан бiр де»гейдегi пайызды єЅрады. °рине мЅндай айырмашылыє оларды» Ѕлттыє мемлекеттiк мѕдделерiн келiсу мiндетiн елеулi тѕрде єиындатты.
• Достастыєта№ы интеграция кѕрделi экономикалыє жа№дайларда материалдыє жёне єаржылыє ресурстарды» тапшылы№ы халыєты» дамуы мен тЅрмысы де»гейiне єатысты елдер арасында№ы айырмашылыєты» Ѕл№аюы жа№дайында басталды. БЅл Ѕлттыє экономикалыє ѕлгiлердi» тѕрлi сипатын туындатып, мЅны» јзi ортає нарыєтыє ке»iстiктi єалыптастыру№а кедергi келтiрдi.
• Дамы№ан мемлекеттер достастыє елдерiн шикiзат јнiмiн јндiрушiлер жёне јз тауарларыны» јткiзу рыноктары ретiнде єарау№а обьективтi мѕдделi едi. Осы жа№дайларда Тёелсiз Мемлекеттер Достасты№ы бiр мiндеттi, бiрає јте ма»ызды мiндеттi орындады, ол – бiртЅтас одаєтыє мемлекеттен тёуелсiз Ѕлттыє мемлекеттердi» јзара iс – єимылыны» јркениеттi нысанына ауыртпалыєсыз јтiп, толыє те»дiк жёне халыєаралыє єЅєыєєа негiзделген жа»а єатынастарды єалыптастыру болды. Осы тЅр№ыдан мойындау керек Достастыє єажеттiлiк болатын. ґзара тиiмдi шарттармен саяси, экономикалыє жёне ёлеуметтiк проблемаоарлы бiрлесiп шешу ѕшiн єЅрыл№ан Ѕйым осы салада жа№ымды да, жа№ымсыз да тёжiрибе жинаєтады. ТМД-ны» ке»естен кейiнгi ке»iстiктегi жа№дайды» Югославиялыє сценаримен дамуына жол бермеуiнi» айрыєша ма»ызды бол№аны рас, ёрине, єарулы єаєты№ыстар жанжалдар жёне єарсы тЅру ТМД-ны да айналып јте алмады. Іазаєстан єол жеткiзiлген уа№даластыєтарды бЅлжытпай iске асыруды жаєтай отырып, ТМД-№а єатысушы елдердi» интеграциясын тере»дету ба№ытын дёйектi тѕрде жѕргiзiп келедi. Достастыєєа єатысты Іазаєстанны» пазициясны» за»дылы№ы мен јмiрше»дiгiн тёжiрибе барысы дёлелдедi.

 

3.2 ОІО ІБ-ны» ТМД елдерiнен тыс мемлекеттерiмен

2003 жылы єа»тар айында  сыртєы сауда айналымыны» кјлемi 30,5 млн. долларды єЅрады, 2002 жылды» єа»тар айымен салыстыр№анда 28,2 %-ке тјмендеген, соны» iшiнде экспорт сёйкесiнше 18,5 млн. жёне 2,0 есеге, импорт-12,0 млн АІШ долларына жёне 2,2 есеге жо№арла№ан.       

2002-2003 жылдарда№ы сыртєы сауда  айналымы келесiдей кјрiнiс тапты:

 ДИАГРАМА САЛУ КЕРЕК

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Облыста№ы сыртєы сауда айналымыны»  негiзгi бјлiгiн (60,6%) экспорт єЅрайды. 2003 жылы єа»тарда сауда балансыны» сальдосы о» кјрсеткiштерге: 6,5 млн. АІШ долларын єЅрады (2002 єа»тарда о» кјрсеткiш-31,4 млн. АІШ долларын єЅра№ан). Облыс бойынша 2003 жылы єа»тарда кјлемдi тауар топтарыны» экспорты єЅрылымы тјмендегiдей кјрсетiлген:  Кесте N1

 

  Тауар 1-јсiмдiк  тектес жёне жануарлар јнiмi  дайын тЅтыну тауарлары 7,9 %;

Тауар 2-минералды јнiмдер-4,9 %;

Тауар 3-химиялыє јнiмдер, пластмасса жёне каучук-2,5 %;

Тауар 4-текстиль жёне текстиль бЅйымдарыны» -56,0 %;

Тауар 5-машина жабдыєтары, кјлiк єЅралдары, приборлармен аппараттар-1,4 %;

Тауар 6-металлургиялыє јнiм-23,2 %;

Тауар 7-басєада тауарлар-4,1 %.

   2002 жылы єа»тарда  экспорттыє жалпы кјлемiндегi кјп  мјлшерлi ѕлестi салма№ын текстиль  жёне текстиль бЅйымдары – 56,0 % алды, бЅл 2000 жылды» єа»тарымен салыстыр№анда 30,1 % кјп, металлургиялыє јнеркёсiп јнiмi – 23,2 %, 1,9 % кјп.

Облыста№ы тауарлар экспортыны»  єЅрылымы N1 кестеде кјрсетiлген:

   2002 жылды» єа»тарында  айында 2001 жылды» єа»тар айымен  салыстыр№анда єЅн бойынша: Ѕн экспорты 20,7 есеге, рафинаттал№ан єор№асын – 2,9 есеге, басєада єалдыєтар мен єара металл сыны№ы 2,2 есеге, маєта талшы№ы 8,9 %, ј»делмеген кѕмiс 7,2 % жо№арла№ан.

   Облыстыє сыртєы  сауда айналымында импорт ѕлесi –39,9 % єЅрады (2001 жылы єа»тарда 13,0 %)

2002 жылы єа»тарда№ы  тауарлар импортыны» єЅрылымы  тјмендегiдей кјрсетiлген:

Тауар 1-химиялыє јнiм, пластмасса жёне каучук-22,5 %;

Тауар 2-а№аш отыны целлюлозалы-єа№аз  јнiмi-3,3 %;

Тауар 3-машина жабдыєтары, кјлiк єЅралдары, приборлар мен аппараттар-25,6 %;

Тауар 4-минералды јнiмдер-17,6 %;

Тауар 5-металлургиялыє јнiм-6,3 %;

Тауар 6-јсiмдiк тектес жёне жануарлар јнiмi-15,7 %;

Тауар 7- басєада тауарлар-9,0 %.

Таураларды» импорттыє  єЅрылымында алды»№ы орындарды  машиналар, жабдыєтар, кјлiк єЅралдары, приборлар мен аппараттар-25,6% (2001 жылы єа»тарда-30,5 %), химиялыє јнiм –22,5 % (2001 жылы-11,0%), минералды јнiм-17,6% (2001 жылы-19,5%).

    Облыста№ы  тауарларды» импорт єЅрылымы N2 Кестеде кјрсетiлген:

 Іѕндыє сипаттамасында дј»гелек импорт 16,7 есеге, кокс жёне тас кјмiр коксi-18,1 есеге јстi. Оны» есесiне руда мен єор№асын консентратыны» импорты 17,4%-ке тјмендеген.

ТМД-дан тыс елдермен сауда єатынасы

2002 жылы єа»тарда ТМД-дан  тыс, јзге елдермен сыртєы сауда айналымы 15,7 млн. АІШ долларына єЅрады жёне 2001 жылды» єа»тарымен салыстыр№анда 2,2 есеге тјмендеген, соны» iшiнде экспорт-11,8 млн. доллар жёне 2,8 есеге ал импорт –3,9 млн. АІШ долларына 2,6 есеге јскен. ТМД-дан јзге елдермен тауар айналымыны» жалпы ѕлесi 5,5% єЅрады. (2001 жылы –83,5%). Алыс шетелдермен импорттыє кјп ѕлесiне келесi елдер ие: Латвия (ТМД-дан басєа елдерге жалпы экспортынан 53,4%), Іытай (13,8%), Италия (9,5%), Бангладеш (2,7%). ґнiмдi пимпорттаушы негiзгi елдер Германия (20,2%), Іытай (13,9%), Корея республикасы (12,5%), АІШ (7,6%).

  ТМД-дан јзге елдермен  сауда балансыны» сальдосы о»  кјрсеткiштi –7,9 млн. доллар мјлшерiнде (2001 жылы єа»тарда 31,8 млн. АІШ доллары мјлшерiнде бол№ан).

ТМД-дан тыс, јзге елдерге єалдыєтар жёне єара металл экспортыны» кјлемi –2001 жыл№ы єа»тарда№ы 2,9 мы» тоннадан 2002 жылы єа»тарда 5,6 мы» тонна№а, Ѕн-0,9 мы» тоннадан 9,1 мы» тонна№а дейiн јстi.

ТМД елдерiмен сауда єатынасы

А№ымда№ы жылдыє (2002 ж) єа»тарында ТМД елдерiмен сыртєы сауда айналымы 14,8 млн. АІШ долларын єЅрады, јткен жылды» єа»тар айымен салыстыр№анда 2,2 есеге јскен, соны» iшiнде экспорт – 6,7 млн. доллар, 1,9 есеге, импорт – 8,1 млн. АІШ долларынан 2,5 есеге јстi. Жалпы тауар айналымында ТМД елдерiнi» ѕлесi 48,5%-тi єЅра№ан (2001 жылы – 18,5%), ТМД елдерi iшiнде облысымызды» јнiмiн тЅтынушы Ресей (ТМД елдерiне экспорт жалпы кјлемiнi» 85,2% Ресейге), Тёжiкiстан (6,0%), ґзбекстан (4,1%). Ал импортта№ы ана№Ѕрлым ѕлестi салмаєєа Ресей (ТМД-дан келетiн импортты» жалпы кјлемiнi») (71,2%), Іыр№ызстан (12,3%) ґзбекстан (7,4%) тауарлары ие болады.

    ТМД елдерiмен  2002 жылы єа»тарда сауда балансыны»  сальдосы керi кјрсеткiште –  1,4 млн. АІШ доллары мјлшерiнде (2001 жылы єа»тарда о» кјрсеткiштi – 3,0млн. АІШ доллары).

    ТМД елдерiне  рафинаттал№ан єор№асын экспортыны» кјлемi айтарлыєтай кјтерiле єой№ан жоє, 2001 жылы єа»тарда 1,0 мы» тоннадан 2002 жылы 1,4 мы» тонна№а дейiн артты.

     ТМД елдерiнен  кокс жёне жартылай кокс импорты  јстi, 0,6 мы» тоннадан 2,0 мы» тонна№а дейiн артты.

     Жалпы осы  берiлген мёлеметтерге єара№анда О»тѕстiк Іазаєстан Облсыны» экспортын дайын јнiмдерге єара№анда шикiзат јнiмдерi басым бјлiгiн єЅрайды. БЅл тек №ана О»тѕстiк Іазаєстан Облысыны» жеке дара проблемасы емес бЅл жалпы Іазаєстанны» шеше алмай келе жатєан мёселелерiнi» бiрi. Оны шешудi» бiрден-бiр шешiмi ол орта жёне ша№ын бизнестi дамыту, мемлекет тарапынан олар№а же»iлдiктер мен єаржылай кјмек беру деп ойлаймын. Ал кеден органдарыны» бЅд мёселенi шешуде алатын орны ол – отандыє тауарларды» шетел рыноктарына шы№уына єолайлы жа№дай жасау.                  

   

         

                  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

  

   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тауарлар тiзiмi	2001 жыл єа»тар (база)			2002 жыл єа»тар (а№ымда№ы)
	Кјлемi	Іѕны, мы» Аєш долл.	Орташа єЅны, долл	Кјлемi	ІЅны, мы» Аєш долл.	Орташа єЅны, долл.
А	1	2	3	4	5	6
°ртѕрлi дёндi даєылдардан  жасал№ан Ѕн, (тонна)	850.0	23.0	27.1	9058.5	475.5	52.5
СЅйыє жанармай (мазут), (тонна)	-	-	-	7981.4	604.6	75.8
Маєта талшы№ы (тонна)	9098.6	9455.5	1039.2	14562.3	10299.9	707.3
Ґзге да єалдыєтар  жёне єара металл сыны№ы, (тонна)	3400.5	101.3	29.8	5614.7	220.2	39.2
Іалдыєтар жёне болат  сыныєтары (тонна)	-	-	-	1263.0	481.1	380.9
Ґ»делмеген рафинадтал№ан  єор№асын, (тонна)	980.7	558.1	569.1	3544.9	1631.2	460.2
Ґ»делмеген кѕмiс, (тонна)	2.2	391.9	178136.4	2.3	420.2	182695.7
Екiншi реттi аллюминий  єЅймасы (тонна)	-	-	-	2355.7	1308.4	555.4
Мыс (тонна)	-	-	-	3069.0	640.5	208.7

 

Тауарлар тiзiмi	2001 жыл єа»тар (база)			2002 жыл єа»тар (а№ымда№ы)
	Кјлемi	Іѕны, мы» Аєш долл.	Орташа єЅны, долл	Кјлемi	ІЅны, мы» Аєш долл.	Орташа єЅны, долл.
А	1	2	3	4	5	6
Іор№асын концентраттары жёне руда, (тонна)	2434.9	450.0	184.8	2076.9	371.7	179.0
Кѕл жёне єор№асын єЅрамдас басєа да єалдыєтар, (тонна)	-	-	-	4722.5	401.6	85.0
Темекi табактары (тонна)	-	-	-	193.6	806.1	41636.7
Басєа да кокстар жёне тас кјмiр коксi (тонна)	580.0	15.7	27.1	3871.9	283.8	73.3
Шиналар, (мы» дана)	1522.0	34.4	22.6	23326.0	574.7	24.

 

 

Тауар тiзiмi	2001 жыл єа»тар			2002 жыл єа»тар (а№ымда№ы)
	Кјлемi	Іѕны, мы» Аєш долл.	Орташа єЅны, долл	Кјлемi	Іѕны, мы» Аєш долл.	Орташа єЅны, долл
Экспорт	1	2	3	4	5	6
Маєта талшы№ы, (тонна)	-	-	-	5005.7	3578.4	715.0
Ґ»делген рафинадтал№ан  єор№асын, (тонна)	980.7	558.1	569.1	1437.6	666.7	463.8
Мысты штейн, (тонна)	-	-	-	3069.0	640.5	208.7
Импорт	1	2	3	4	5	6
Іор№асын концентраттары жёне руда, (тонна)	715.9	233.1	325.6	2076.9	371.7	179.0
Кѕл жёне басєада єор№асын концентраттары бар єалдыєтар, (тонна)	-	-	-	4722.5	401.6	85.0
Кокс жёне жартылай кокс, (тонна)	580.0	15.7	27.1	2043.7	151.2	74.0
Шиналар, (мы» дана)	1518.0	33.7	22.2	19354.0	543.9	28.1