Кеден ода№ыны» пайда болу тарихы

1996 жылы 29 наурызында№ы  Шартты» 2-бабына сёйкес интеграцияны»  негiзгi маєсатыны» бiрi бiртЅтас  энергетикалыє дамуды кјздейтiн  бiртЅтас экономикалыє ке»iстiк  єЅру болып табылады.

Осы уаєытєа дейiн Сiбiр-Іазаєстан-Орал тарнзитiмен электро-энергиясын тасымалдау мёселесi шешiлмеген болатын. 1999 жылы 1 єазанда ААІ “CEGOC” жёне  “РАО” “ЕЭС Россия” арасында Іазаєстан Республикасы мен Ресей Федерациясыны» энергетикалыє жѕйесi бiрiгiп жЅмыс iстеуi туралы Шартєа єол єойылды. Оны тёжiрбиеде жѕзеге асыру.

Іазаєстан Республикасы мен Ресей Федерациясы энергия  жѕйесiнi» јзара ёрекет жасасуына, сонымен єатар екi ел арасында№ы жёне 3-шi елдерге экспорт жёне импорттауда№ы  сЅраєтарды шешуге мѕмкiндiк бередi. Іазiргi кезде ЕкiбастЅз энергетикалыє кешенi 30оцент жЅмыс iстейдi. Іазiргi арзан ЕкiбастЅз электроэнергиясын энергиясы тапшы Грузия№а Ресей арєылы тасымалдау жобасы єаралуда.

Іазаєстан мен Ресей  энерго жѕйесiнi» бiрiгiп жЅмыс iстеуi, сонымен єатар Аєтјбе жёне Орал энерго желiлерiнi» сЅрансын єамтамасыз ету мѕмкiн болар едi.

Бiрає єазiргi кезде  Іазаєстан жёне Ресей Федерациясыны» энерго жѕйесiнi» бiрiгiп жЅмыс iстеуi бiрєатар обьективтi себептерге байланысты жѕзеге асырылмай жатыр. БЅл Ресей  мен Іазаєстан арасында№ы электроэнергетика  саласында№ы сауда –экономикалыє єатынастарынан кјрiнедi.

Іазаєстан энергожѕйесiнi»  Орта Азия, соны» iшiнде Іыр№ызстан энергожѕйесiмен бiрiгiп жЅмыс iстеуiнде  мёселелер бар.

1996 жылы 29 наурызда№ы  єатысушы-мемлекеттердi» энергетикалыє  жѕйелерiнi» бiрiгiп жЅмыс iстеуi туралы келiсiм шартта Кеден Ода№ы елдерiнi» машина жасау жёне энергетикалыє кёсiпорындарыны» бiрiгiп жЅмыс iстеуiн єарастырыл№ан.

Осы арєылы Кеден Ода№ы  елдерiнде электроэнергетикалыє рыног  єЅру жёне оны» дамуында бiрнеше мёселелердi»  шешiлуi 1996 жылы 29 наурызда№ы келiсм-шартты жѕзеге асырып, соны» нётижесiнде осы елдерде экономикалыє јсу орын алды.

Келесi ма»ызды мёселелердi»  бiрi бЅнда№ы Кеден Ода№ы елдерiнде  јндiрiстi» мЅнай-газ јндiру жёне мЅнайды  єайта јндеу саласы болып табылады. Осы саланы» дамуы ёсiресе Іазаєстан мен Ресей федерациясы ѕшiн саяси ма»ызды. Мёселе болып табылады. Осы елдердi» бiрiгуiнi» ке»еюi Ресей территориясы арєылы Іазаєстан мЅнайыны» тасымалдануы жо№арлайды. БЅл тасымал Атырау-Самара єЅбырын єайта єЅру туралы сЅраєтар єарастырылып жатты. Осы№ан байланысты Іазаєстанны» Ресей Федерациясымен Іазаєстанны» мЅнайын алыс шетелге жеткiзу туралы Ѕзає уаєытты» транзиттiк кепiлдiктер беру туралы келiсiмге єол жеткiзу керек. Іазаєстан мЅнайын Ресейге экспорттау мёселелерi осы елдер, арасында сёйкес кеден саясатын жѕргiзудi керек етедi. мЅнда Ресей Федерациясыны» территориясы арєылы экспортталатын Іазаєстан мЅнайы кеден деклорациясымен алып жѕрiлдi, жёне Ресей Федерациясыны» территориясы алып жѕрiлдi, жёне Ресей Федерациясыны» территолриясы арєылы одан ары єарай Іазаєстанны» мЅнайын экспорттау ѕшiн деклорацияны єайтарёсiмдеу жасалады, сол ѕшiн єосымша екi рет жѕргiзбес ѕшiн кеден єЅжаттарын рёсiмдеу бойынша єызметтерге аєы тјлемей, рёсiмделген кеден деклорациясын тiркеу жѕйесiне јту керек.

Іазаєстан мЅнайын тасымалдауда Іазаєстан—Беларусь бiрiгуiнi» ма»ыздылы№ы  жо№ары. Іазаєстан жёне Беларусь ѕкiметiнi»  Атырау—Самара мЅнай єЅбырына єатысты  мёселелердi» кезендiк шешiлуiн  Беларусь жа№ымен де аєылдасу керек. Оны» территориясы арєылы јтетiн Дружба—1 єЅбырыны» єуаттылы№ы туралы мёселелердi шешiп алу єажет. Себебi ол Іазаєстан мЅнайын Батыс жёне Шы№ыс Европа№а (Польша, Германия) тасымалдау кјлемiн ке»ейтедi.

Іазаєстан мЅнайын келешекте  тасымалдауды» кiлiттi элементi Іазаєстан  мЅнайыны» єара те»iз -  экспортыны» терминалына шы№атын КТК жобасы болып табылады. БЅл жоба№а єатысушылар: Ресей, Іазаєстан жёне АІШ. Мѕнай єЅбырды iске єосу 2001 жылды» маусымына белгiленген. БЅл жоба бойынша єЅбыр арєылы бастапєыда жылына 28 млн. тонна—жылына. Кейiн оны» јткiзу мѕмкiндiгi ке»ейген со», жылына 67 млн. тонна. Осы єЅбырды» iске єосушы Іазаєстанда бiрєатар мЅнайгаз№а єатысты мёселелердi шешу мѕмкiндiгi туады.

Мысалы, єалыпты темппен  мЅнай јндiрудi дамыту мѕмкiндiгi. Ол жеткiлiктi тѕрде мЅнай экспортын  жѕзеге асыру№а кјмек бередi.

Осы жобаларды» жѕзеге асуы Іазаєстанны» Жёне Ресей Федерациясы  мЅнайыны» ёлемдiк рынокєа экспортталуын  кјбейттi. Осы№ан єатысты Аєтјбеде јндiрiлген мЅнайды Атырау МґЗ—на жеткiзу ѕшiн Кенкияп—Атырау єЅбыры салу керек. Осыдан кейiн Атырау —Самара єЅбыры арєылы экспорт ѕшiн КТК-№а жеткiзу.

Осы жа№дайда сёйкес кеден  Ода№ы елдерi бiр энергетикалыє  кешен єЅру ѕшiн јзара сёйкес тарифтер енгiзуi керек.

Келесi ма»ызды мёселелердi»  бiрi, Іарашы№анає газын Оренбургтегi газды єайта јндеу заводына єайта ј»деу болып табылады. Іазаєстанны» географиялыє орналасуы Орта Азия жёне Ресей Федерациясы арєылы ёлемдiк рыногєа газды тиiмдi экспорттау№а мѕмкiндiк бередi.

II-тарау. ТМД  елдерiнi» ынтымаєтасты№ын дамытуда№ы  халыаралыє Іатынастарды» алатын  орны.

1. ЕуроАзЭІ-Кеден ода№ыны» жетiлген формасы ретiнде.

2000 жылы 10 єазанда јткен Саммитте  Кеден Ода№ына єатысушы 5 елдi»  тарихында жа»а айтулы елеулi  оєи№а болды.

Себебi Еуроазиялыє экономикалыє єауымдастыє (ЕурАзЭІ-ЕурАзЭС) єЅру туралы єЅжат єабылданды. Осы саммитте Іазаєстан басшысы президент НѕрсЅлтан °бiшЅлы Назарбаев Кеден Ода№ында єалыптасєан жа№дайды сараптай, сипаттай келе, ты№ыз интеграцияны» дамуы бестiк елдерiнi» экономикалыє ахуалына о» ыєпал ететiнiн айтып јттi.

Еуроазиялыє экономикалыє єауымдастыє єЅру мёселесi саммитте е» басты єЅжат ретiнде єаралды. Беларусь Республикасыны», Іазаєстан Республикасыны» Іыр№ызстан Республикасыны», Ресей Федеарциясыны» жёне Тёжiкстан Респаубликасыны» басшылар бЅл жа»а экономикалыє Ѕйымны» интеграциясыын» iлгерi жылжуына тиiмдi ёсер ететiндiгiне келiсетiндiктерiн бiлдiрдi.

Басєосуда президент  Нѕрсылтан °бiшЅлы Назарбаев Еуроазиялыє  экономикалыє єауымдастыє єЅру туралы шешiмдi Іазаєстанны» Кедендiк Одаєєа єатысушы-елдердi» интеграциялыє  кѕш жiгерiн сапалыє жа»а де»гейге кјтеруге мѕмкiндiк беретiн тектiк ретiнде єарастыратын атап кјрсеттi. Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыєты Еуразиялыє одає басєа да халыєаралыє Ѕйымдар№а жаєын ѕлгiдегi принциптi жа»а єЅрылым.

Екiншi жа№ынан Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыєты Іазаєстанны» 1994 жыл№ы Еуразиялыє одає туралы бастамасын жѕзеге асыру№а бастайтын тјте жол ретiнде єарастыр№ан жјн. °рi бЅл шешiмде Ѕжымдыє саяси ерiк, кјп єырлы ынтымаєтастыє, наєты интеграция мёселелерi орын алады.

Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыєты» жо№ары органы мемлекетаралыє ке»ес болып табылады. О№ан интеграцияны дамыту№а ба№ыттал№ан iс-ёрекеттерге бастамашы болу јкiлеттiгi берiлдi. Оны» єЅрамына мемлекетбасшылары, премьер министрлер кiредi. БЅл жерде бiр мемлекет бiр дауысєа ие жёне мiндеттi консенсус.

Жа»а Ѕйымны» iс-єимыл  жасайтын негiзгi органы—Интеграциялыє комитет. Сонымен єатар єатысушы елдер мемлекет басшылары та№айындайтын  Тѕраєты јкiлдер комиссиясы органы енгiзiлдi. Мемлекетаралыє ке»ес пен  Интеграциялыє комитеттi» єызметiн  єамтамассыз етудi Ѕйымдастыру мiндетi интеграциялыє комитет хатшылы№ына жѕктелдi. Хатшылыєєа Бас хатшы  жетекшiлiк етедi. Интеграциялыє комитетте Ресей—4 дайысєа, Іазаєстан 2 дауысєа жёне беларусия 2 дауысєа, Іыр№ызстан 1 дауысєа жёне Тёжiкiстан1 дауысєа те болды. Я№ни, 4-2-1-1 формуласы єолданылды.  Дауыс берудi бЅлай бјлу ёр елдi» экономикалыє салма№ына єарай болды.

Осы Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыє жЅмысы келесi негiзгi мёселелердi шешуге ба№ытталды:

А) Сыртєы сауда жёне кеден  саясаты саласында—еркiн сауда  режимiнi» толыє кјлемде рёсiмдеуiн аяєтау;

Бiры»№ай кеден тарифтерiн  белгiлеу;

ДСµ жёне басєа да халыєаралыє  экономикалыє Ѕйымдармен јзара байланысты ба№ытты єалыптастыру;

Валюта баєылау жёне валют реттеудегi же»iлдетiлген тёртiп;

Тјлем-есеп єатынасы єызметiнi»  тиiмдi механизмiн єЅру;

Кедендiк реттеудегi же»iлдетiлген жалпы жѕйе єЅру;

Іауымдастыє шекарасында№ы  экономикалыє єауiпсiздiктi єамтамассыз  ету;

Контробанда жёне басєа  да кеден єЅєыє бЅзушылыєпен кѕрес.

Б) экономикалыє саясат саласында-экономикада  келiсiлген єЅрылымды єайта єЅружѕргiзуi;

°леуметтiк—экономикалыє дамуды» бiрiккен жа»а ба№дарламасын  жасау жёне оны жѕзеге асыру;

ґзара ёрекет етушi валюта-єаржы  жѕйесiн єамтамассыз ету;

Жалпы тјлем жѕйесiн  єЅру;

Шетел инвестициясы рыногында  те» єЅєылы болу;

С) °леуметтiк-гуманитарлы салада-№ылым мен мёдениеттi» дамуы, бiлiм берудi» Ѕлттыє жѕйесiнi» ѕйлесiмi;

Д) ІЅєыє саласында  Ѕлттыє за»ды жаєындастыру жёне ѕйлестiру, жалпы єЅєыє ке»естiгiн єЅру маєсатында єЅєыє жѕйесiнi» јзара ёрекет етуiн  єамтамассыз ету мемлекетаралыє мёжiлiс аяєтал№аннан со».

Іазiргi та»да Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыє јз єанатын  жаюда. БЅл аптада№ы ёлемдiк ерекше оєи№а—Мёскеуде јткен Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыєты» Мемлекетаралыє ке»есiнi» кезектi мёжiлiсi. О№ан Ресей, Іазаєстан, Беларусс; Тёжiкiстан Республикаларыны» басшылары єатысты.

Бiр ерекшелiгi, Мёскеудегi мёжiлiске  Молдова президентi В. Воронин сырттай  баєылаушы ретiнде єатысты. БЅл  ел болашаєта толыє мѕше болып  єосылмає. МЅндай тiлектi Украйна басшылы№ы да бiлдiрдi. Мемлекетаралыє Ке»естi» ѕкiмет басшылары де»гейiндегi кездесу нётижесiнде президенттер мёжiлiсiнде 19 єЅжат єабылданды. Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыєты» iшкi рыногын єор№ау, терроризм жёне есiрткi бизнесiнi» єаупiмен кѕрес, шекара мёселесiн реттеу, сондай-ає Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыєты» экономикалыє єЅрылымдыє жѕйесiне јзгерiстер, эмблемасы мен жалауын бекiту, жа»а мѕшелердi єабылдау тёртiбi, та№ы басєа мёселелер єарастырылды. °лемдiк жаїандасу№а єосылу ба№ытын экономикалыє єауымдастыєты» болашаєта экономикалыє одає болу мѕмкiндiгi де єоз№алды. Соны» дёлелi ретiнде Ресей мен Іазаєстан мемлекетi басшылары Каспий мёселесi жјнiнде ортає келiсiмге келдi. µжымдыє єауiпсiздiк келiсiмнi» саммитiнде президенттер єор№анысты ны№айту жайында сјз еттi. °сiресе,  Орталыє Азияда№ы Ѕжымдыє жедел ёрекет кѕштерiнi» тЅраєты оперативтiк тобын єаржыландыру, бiрлескен ёскери штаб єЅру, ёскери—техникалыє салада№ы ынтымаєтастыєты терендету мёселелерi єаралды. µІК-ге кiретiн алты мемлекет осы ба№ытта јзара ортає келiсiм жасалды. Мёскеу сапары елiмiздi» экономикасы мен сыртєы саясатына єатысты бiраз мёселелердi шештi. Сондай-ає, Еуразиялыє єауымдасты№ы идеясыны» тамырлана баста№анын кјрсеттi. Мёскеуде јткен Еуразиялыє экономикалыє єауымдасты№ыны» мемлекетаралыє ке»есiнi» кезектi мёжiлiсiнде Іазаєстан мен Ресей арасында№ы экономикалыє єарым-єатынасты» ке» ауєымды мёселелерi єаралып, ма»ызды келiсiмге єол жеткiзiлдi. Ресей президентi В. Путин мен Іазаєстан елбасы Н. Назарбаевты» ресми кездесуi мен келiссјзi екi ел арасында№ы Каспий те»iзi мЅнай айма№ына єатысты осы кѕнге дейiн дау тудырып, келген мёселенi бiржолата шештi. Каспийдi» солтѕстiк бјлiгi тѕбiнi» ресурстарын игеру жјнiндегi мемлекеттiк єЅжатєа єол єойылды. Наєты аныєталма№ан ѕш кенiштi екi ел бiрлесiп пайдаланатын болды. Осы№ан орай Н. Назарбаев: “Мѕны» јзi екi мемлекетке пайдалы, јйткенi Іазаєстан мен Ресейарасында№ы сенiм де»гейiн кјрсетедi. Бiздi» елдерiмiздi» стратегиялыє ёрiптестiгi айрыєша мёнге ие болды”, - дедi.

°рине, мЅны кјршi ёрi ынтымаєтас екi елдi» кезектi жетiстiгi деп санау№а болады. В. Путин бiрлескен хаттаманы» Ресей мен Іазаєстанны» Еуропада№ы, Солтѕстiк Америкада№ы барлыє ёрiптестерi ѕшiн байыпты белгi болып табылатынды№ын, алда Каспий єайра»ын игерудi инвестициялау барысын белсендi ету єажеттiлiгiне байланысты ойларын бiлдiрдi.

Жасыл желекке бјленген Душанбеде кјктем бабына келiп тЅр. Жо№ары дёрежелi меймандарды єарсы  алу№а дайындал№ан єала бейне  бiр мерекелiк кѕй кешкендей. Оны» себебi де бар. Душанбе бес елдi»—Ресей  Федерациясыны», Іазаєстан Республикасыны», Беларусь Республикасыны», Іар№ыз Республикасыны», Тёжiкiстан Республикасыны» жёне ЕурАзЭІ-єа баєылаушы ретiнде єатысатын Арменияны» президенттерi В. Путин, Н. Назарбаев, А, Лукашенко, А, Аєаев, Э. Рахмонов жёне Р. Кочарян Іауымдастыєты» келесi мёселелерiн талєылау ѕшiн бас єосєан болатын.

27 сёуiрде Тёжiкiстан  Республикасы ѕкiметiнi» саяжайына  орналасєан №имаратта ал№ашєы  кезде Ресей, Іазаєстан, Беларуссия, Іыр№ызстан жёне Тёжiкiстан басшылары  жеке кездесiп одан кейiн ЕурАзЭІ-ты»  кезектi жетiншi мемлекетаралыє ке»есi јз жЅмысын бастады.

Еуразиялыє Экономикалыє Іауымдастыє бес мемлекет єЅр№ан халыєаралыє экономикалыє Ѕйым. Оны» негiзгi Кеден Ода№ы арєылы Іалыптасєан  болатын. Ал єауымдастыє 2000 жылы Іазаєстан  президентiнi» бастамасымен Астана єаласында єЅрыл№аны белгiлi. Оны» маєсаты єатысушы мемлекеттердi» бiртЅтас экономикалыє ке»iстiгiнi» єалыптастыруы, оларды» ёлеуметтiк экономика мен халыєаралыє сауда жѕйесiне интеграциялыє јзара ыєпалдасуды» бiрєатар мёселелерiн талєылау кјзделген болатын. 2002 жылды» тамызында Елбасы Нѕрсылтан Назарбаев ЕурАзЭІ-єа мѕше мемлекеттердi» басшыларына Іауымдастыєта№ы iстi» жа№дайы жёне интеграциялыє процестердi жеделдету туралы Ѕсыныстары баяндал№ан жолдау жiберген болатын. Онда айтыл№ан єЅжаттарды» кјпшiлiгiн мемлекет басшылары негiзiнен єолдап,оларды осы жол№ы мёжiлiсте талєылау керек деген Іазаєстан Президентiнi» Ѕсынысын маєЅлда№ан едi. Ресей Президентi В. Путин бЅл мёселелердi мемлекет басшылары де»гейiнде талєылап алуды Ѕсынды. НЅрсылтан Назарбаев Ѕсын№ан єЅжаттар интеграциялыє комитетте, оны» тЅраєты јкiлдерiнi» комиссиясында жёне ѕкiмет басшылары де»гейiнде єаралыпты. Тёжiкiстанда№ы басєосуда кѕн тёртiбiне електен јткiзiлген, пiсiп жетiлген интеграциялыє ыєпалдыстыєјты» ке» ауєымды мёселеле, атап айтєанда, Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыєты 2003-2006 жылдары дамытуды» басым ба№ыттары шы№арылып отыр. Мемлекетаралыє ке»естi» отырысын Тёжiкiстан Президентi Эмомали Рахмонов єЅттыєтау сјзбен ашып жыйын№а баєылаушыелдер мёртебесiндегi Украйна мен Молдова делегацияларын жёне Армения јкiлдерiн шаєырды. Ал№ашєы сјз Мемлекетаралыє ке»естi» тјра№асы Нѕрсылтан Назарбаевєа берiлдi. Елбасы Еуразиялыє экономикалыє єауымдастыєта атєарыл№ан iстер жёне интеграциялыє ынтымаєтастыєты жеделдету жїјнiндегi Ѕсыныстары туралы сјз сјйледi. ЕурАзЭІ-ты» елеулi ёлеуметтi бiздi» бiрлескен жЅмысымызды» нётижесiн єуаттайды, деп бастады сјзiн Іазаєстан Президентi. Бiз осы бiрлестiктi єЅр№анда ал№а єой№ан маєсаттарымызды наєты iске асыра бастадыє: бiртЅтас кеден аума№ын єЅру жал№асуда, сыртєы экономикалыє саясатты жѕргiзу жјнiнде ѕйлестiрiлген шаралар жѕзеге асырылуда;