Кеден ода№ыны» пайда болу тарихы

Жалпы осы жа»а жёне ескiрген слалар техникалыє ёр алуанды№ына єатысты, оларды» јнiмi мы»да№ан кјп тораптардан тЅрады, детальдарды», жартылай фабрикаттардан. Со»№ысын жасау ѕшiн јзгеше таза материалдар немесе ерекше тјзiмдiлерi жиi єажет болды. Арнайы шикiзат жёне жартылай, соларды» щы№арушы јз кезегiнде мамндандырыл№ан жабдыєтарды талап етедi. ±ылыми-техникалыє революция реакциялыє процестi» тiзбесiн шаєырып, одан ары мамандану јндiрiсiне жетекшi, оны барынша индивидуализациялан№ан операциялар№а жѕктеу, дербес јндiрiске айналандырылады. БЅл кјшкiн тёрiздi процесс-Ѕлттыє жёне халыєаралыє масштабта№ы-е»бек бјлiнiсiнi» Ѕл№аюы-обьективтi за» шарасызды№ынан јзiнде сондай кјшкiн тёрiздi иаусылмас жа»а тѕрдегi жёне бiр тѕрдегi кооперациялыє байланыстар, Ѕлттыє масштаб ретiнде сонымен єатар халыєаралыє аренада пайда болды.

Осы сандыє кјрсеткiштер єатарына одан ёрi кјбiрек ма»ызы бар  халыєаралыє е»бек бјлiнiсiнде  №ылыми-техникалыє революция ту№ыз№ан сапалыє јзгерiстер жатады. Материалдыє  јндiрiс сферасына єарай К. Маркс  е»бек бјлiнiсiнi» ѕш типiн бјлiп кјрсетедi. Олар: ортає, жеке жёне бiрлi-жарым.  Ертедегi тарихи кезе»де єо№амдыє јндiрiстi» дамуында шешу роль ортає е»бек бјлiнiсiнде болды. Кейiнiрек бЅл роль елдi» iшкi дамуында жёне халыєаралыє саудада негiзгi єоз№аушы кѕш бол№ан жеке е»бек бјлiнiсiне јттi. Шамамен XX №асырды» екiншi жартысымен ѕшiншi ширегiнде жеке е»бек бјлiнiсi жеке кёсiпорындар ше»берiнен, тiптi Ѕлттыє шекарадан шы№а бастап, халыєаралыє сферада јте ѕлкен ма»ыз алды.

Осындай е»бек бјлiнiсiнi»  шы№уы, сонымен єаттар жёне јндiрiстiк кооперацияларды» жеке кёсiпорындарды» шекарасынан шы№ып екiншi дѕниежѕзiлiк со№ыстан кейiн, ёсiресе техникалыє ёр алуан салаларды ѕлкен масштабта єамтыды: авиация жёне ракета єЅрылысын, электронды јнеркёсiптi, автомибильдi, химиялыє, станок, прибор жасау т.с.с. ґндiруге тапсырыс ал№ан iрi компания дёл сондай јнiмдердi проектiлеу жёне шы№ару№а тапсырысты» бiр бјлiгiн iрi торапты јндiрiске жёне агрегатєа мамандандырыл№ан фирма№а проектiлеуге жёне ал№ашєы кезек субмердiгерлерге јз кезегiнде тапсырысты» тиiстi бјлшектерiн екiншi кезектегi субмердiгерлерге јзара ѕлестерiн бередi. Италияндыє Фиат автомобиль концернi 60-шы жылдарды» со»ында шамамен 9,5 мы»ы Италияны» јзiнде жёне єал№ан 2 мы»ы шекара сыртында шетелде жабдыєтаушы жёне аралас фирманы» иесi болды, олар№а автомобильдi проектiлеуi жёне жасауы бойынша барлыє жЅмысты» жарты єЅны тиiп отырды. Lрi машина жасаушы компанияларды» субжабдыєтаушы фирмасыны» саны 30 мы»№а жеттi жёне оданда асты. 50-60 жылдарды» со»ында Батыс Еуропа аймаєтарыны» єатарына жёне Солтѕстiк Америкада осындай негiзде химиялыє, автомобильдi, электротехникалыє јнеркёсiптерге кјлемдi халыєаралыє јндiрiстiк-технологиялыє комплекстер салына бастады, бЅл процесс прогресшiл сипат алады. Оны» ма»ызын жаєындасу, јзара бейiмделу iсiнде жёне аєыр ая№ында Ѕлттыє шаруашылыєты» экономикалыє интеграциясында асыра ба№алау єиын. Бёрiнен бЅрын осындай халыєаралыє комплекстердi» єЅрылуы автономды Ѕлттыє јндiрiстiк єЅрылымны» интернационалды јндiрiстi єЅрылым№а тЅтас азды кјптi бiртiндеп єайта єЅрылуы ѕшiн материалдыє ал№ы шарттар жасайды. Осындай материалды негiзде јндiрiс єЅралдарына жеке монополистiк меншiктi» жеке сiлемдерiнi» халыєаралыє жаєындасуыны» єосылу процессiн тездетедi. Халыєаралыє јндiрiстiк кооперацияларды» дамуы ёдетте компаниялар капиталында ёр тѕрлi тѕрдегi єатысуларды» єолдауымен жѕретiн кооперацияланатын јнеркёсiп жататын, бiрлескен јндiрiстiк филиалдарды» єЅрылыумен, холдингтiк компаниялар т.с.с. Осындай iлгерiлеулер јндiргiш кѕш жёне јндiрiс єЅралдарына меншiк саласына сферасында, јз кезегiнде Ѕлттыє єЅєыєтыє, фискальды, несие жѕйесiн, мемлекеттке сёйкес ѕйлесiмiнi» жетiлуiн, белгiлi аралыє ѕкiмет органдары жёне институттарыны» єЅрылуын, ма»ызды јзара бейiмделудi талап етедi.

Халыєаралыє е»бек бјлiнiсiнi»  шапша» артуына жёне интернационалдыє јндiрiстiк технологиялыє комплекстердi» єалыптасуына, Батыс Еуропалыє  аймаєтарда со»№ы он жылда трансЅлттыє корпорациялар дамуы капитал экспортыны» јсуi жёне оны» халыєаралыє жаhандасуы сияєты ма»ызды фактор мѕмкiндiк ту№ызды. Сонымен со»№ы он жылда осындай капиталды» жалпы ѕлкен бјлiгi бiрiншiден банкке емес, јндiрiс сферасына бјлiнедi жёне де тiкелей инвестициялар деп аталатын тѕрде, єамтамасыз етушi инвестор№а шетелдiк кёсiпорынды жо№арыдан тiкелей баєылау, Батыс Еуропаны» јзiнi» субконтинент экономикасына жЅмсалады. Осындай байланыс орталы№ында трансЅлттыє корпорациялар болды. ТрансЅлттыє  корпорацияларды» ёлемдiк тЅ№ыр№а шы№ыуы халыєаралыє шаруашылыє байланысыны» микроэкономикалыє де»гейiне елеулi јзгерiстер енгiздi. Бiр ТµК єЅрамына кiретiн кёсiпорындар белгiлi со»№ы јнiмдi жасау бойынша бiрлестiрiлген технологиялыє процесстердi» тѕйiнi сияєты бiр-бiрiмен тiкелей шатасып байланысады. Дёл осыларды» арасында жо№арыда айтыл№андай детальды жёне операциялыє специализациялар базасында халыєаралыє жекелеген е»бек бјлiнiсi барынша жие орнайды.

ТµК єЅрамына кiретiн кёсiпорындарды»  јзара јндiрiстiк, сауда, єаржы несиелiк  байланыстары, Ѕлттыє шаруашылыєты бiр-бiрiмен  бЅры»№ыданда берiк бекiтедi. Не№Ѕрлым кјп јндiрiстiк, сататын немесе несиелiк филиалдарды ТµК бiр елден кедесi басєа территория№а орнатса, со№Ѕрлым кјп байланыстырушы жiптер барынша Ѕлттыє шаруашылыєпен берiк шатасады. °сiресе ТµК шетелдiк јндiрiстiк бiрлестiгi єарєыныны» артуы 60-шы жылдарды» басында байєалады. Атал№ан шетелдiк филиалдарды» аса ма»ызды бјлiгi жёне басєа ТµК Батыс Еуропалыє аймаєта єЅрылады.

Осыны» бёрi Батыс Еуропалыє  аймає iшiнде халыєаралыє јндiрiстiк, єаржылыє, №ылыми-техникалыє жёне басєа  да микроэкономикалыє байланыс жѕйелерiн  жиi жёне бЅлжытпай ты№ыздар єЅрды. Осыларды» негiзiнде макроэкономикалыє байланыстары да Ѕл№айды, я№ни Ѕлттыє шаруашылыє аралыє байланыстар бѕтiндей тЅтас дамыды. Нётижесiнде јнеркёсiбi дамы№ан Батыс Еуропалыє елдердi» јзара тёеулдiлiгi јте жо№ары бЅрын болып кјрмеген де»гейге жеттi.

Интеграциялыє бiрлестiктi»  саяси механизмi єауымдастыєты єЅрушы елдердi» јзара жасасєан шарттары негiзiнде єЅрыл№ан органдардан  №ана тЅрмайды. Кейбiр институттар, єЅрылымдар шарттарда кјзделгеннен тыс жа№дайларда пайда бол№ан. Еуропалыє єауымдастыє мѕшелерiнi» ешєайсысы ресми тѕрде єауымдастыєты» негiзiн єалаушы документтердi тиiсiнше реттестiрудi Ѕсынба№андыєтан, шарттар негiзiнде пайда бол№ан органдармен былай№ы пайда бол№ан органдар єосылып єызмет атєарып келедi. БЅл институттарды» ёрєайсысы бiртЅтас саяси жѕйенi» ажырамас бјлiгi болып табылады.  Интеграциялыє  бiрлестiктi»  орталыє  органдарыны»  єатарына  е» алдымен  Еуропалыє Ке»естi» аталуы єажет. Еуропалыє  ке»ес- бЅл  ортає рынок елдерiнi» мемлекет жёне ѕкiмет басшыларыны» жиналысы. Жо№ары де»гейдегi кездесулер Еуропалыє Іауымдастыє  тарихында  60-шы  жылдарды»  кезiнен бастау алады. Мысалы, 1961 жыл№ы  алтылыєты» екi кездесудi жёне 1967 ж (Ортає рынокта№ы)  саясатты ѕйлестiру  (координациялау)  жјнiндегi кездесуi. 1969 жыл№ы Гаагада№ы жёне 1972 жыл№ы Париждегi ЕЭІ-ты ке»ейту жјнiндегi кездесулер. 1974 жыл№ы Парижде јткен кездесуде єатысушылар бЅдан былай жиналысты тЅраєты сипатта јткiзiп тЅруды жоспарлап бекiттi. Іазiргi та»да жо№ар№ы де»гейдегi кездесулер жылына ѕш мёрте єауымдастыєєа мѕше елдердi» астанасы немесе јзге єалаларында јткiзiп тЅрады.

Еуропалыє ке»естi» єызметi, оны» јкiлеттiлiгi, маєсатты ешєандай ресми  єЅжатпен айєандалма№ан. 1974 жыл№ы  Париж кездесуiнде єабылдан№ан  Коммюкеден (ресми  мёлiмдеме ) басєа  ешєандай ѕкiмет аралыє келiсiм немесе шарттарда бЅл органны» за»ды негiзi єаланба№ан. Со№ан єармастан, Еуропалыє Ке»ес интеграциялыє бiрлестiктi» жо№ар№ы сатысында№ы органына айнал№ан. Мемлекет жёне ѕкiмет басшыларыны»  кездесуiне тиiстi елдердi» сыртєы iстер министрлiктерi мен јзге де ресми органдары мЅєият дайындалады. Іауымдастыє ѕшiн ма»ызды мёселелердi барлы№ы дерлiк осы ке»есте єаралады.

Мемлекетаралыє ынтымаєтастыєпен интеграциялыє бiрiгудi» та№ы бiр  ма»ызды органы-Министрлер ке»есi болып  табылады. Еуропалыє Іауымдастыєты» министрлер ке»есiнi» єЅрамы тЅраєты емес. О№ан сыртєы iстер министрлерiмен єоса ёр тѕрлi салаларда№ы министрлiк басшылары єажет бол№ан кезде єатысып отырады. Министрлер ке»есiнi» кезектi отырысы ёр ай сайын екi кѕндiк сессия ретiнде болып тЅрады. Министрлер ке»есiнi» жЅмысына сыртєы iстер министрлерiмен єоса экономика жёне финанс министрлерi, сондай-ає ауылшаруашылыє министрлерi белсене єатысады. Еуропалыє Іауымдастыєєа мѕше елдердi» министрлер ке»есiндегi дауыс саны тјмендегiше болып келедi: ГФР, Франция, µлыбритания жёне Италия-10, Бельгия жёне Нидерланды, Греция-5, Дания мен Ирландия-3, ал Люксембург болса екi дауыс санына ие. Ке»естi» єызметтi барысында№ы сЅраєтар талєылан№анда жалпы 63 дауысты» 45-нi» маєылдауы шешiм шы№ару№а жеткiлiктi болса єауымдастыєты» ма»ызды мёселелерi єарал№анда єатысушы мемлекеттердi» барлы№ыны», оларды» дауыс саныны» азды-кјптiгiне єарамастан бiр ауыздан келiсiмi талап етiледi.

Министрлер ке»есiнi»  сессиялары оны» штаб-квартирасы орналасєан Брюссель єаласында јтедi. МЅнда  министрлер ке»есiнi» бюрократтыє аппараты орналасєан, ке»естi» жЅмысын за»дыє жёне техникалыє тЅр№ыдан єамтамасыз ететiн бас секреттариятты» јзiнде 1,5 мы»№а жуыє халыєаралыє шенеулiк єызмет атєарады екен.

Министрлер ке»есiнi»  бюрократтыє єЅрылымыны» басты  бјлiмiн тЅраєты јкiлдер Комитетi єЅрайды. Тѕраєты елдер комитетiнде ке»есте єаралатын мёселелердi алдын-ала ты»дау жѕргiзiледi, кѕн тёртiбiнде єандай сЅраєтар єойылатынды№ы сјз болды. Министрлер ке»есi шы№аратын єарарларды» 40% жуы№ы осы комитеттi» єызметiнi» нётижесiнде дауысєа салынбай-ає шешiм тауып жатады. Сондыєтан болар єауымдастыєєа мѕше елдердi» ѕкiмет басшылары министрлер ке»есiнi» єандай да болмасын сЅрає бойынша єажет ететiн єолдауы болса, алдымен тЅраєты комитеттi» келiсiмiн алу№а Ѕмтылады.

Комитет-Еуропалыє Іауымдастыєты» басты мемлекетаралыє ынтымаєтастыє органы болып табылады. Оны» отырыстары ёр апта сайын, јткiзiледi. Комитеттегi жекелеген елдердi» тЅраєты јкiлдер саны 40-50 адам кјлемiнде болады, бЅл елдердi» ёрєайсысыны» рангы елшi лауазымына те»естiрiлген.

Тѕраєты елдер комитетi кјптеп саналатын комиссияларды», комитеттердi», эксперттiк жёне јзге жЅмыс атєарушы топтарды» єызметiне басшылыє етедi. БЅл органдарды» саны кјбейген ѕстiне кјбеие тѕсуде. Сјйтiп минстрлер  ке»есiнi» бюрократтыє аппаратыны» єЅрамы сан-саладан єЅралып јсу ѕстiнде.

,Еуропалыє єауымдастыєты»  басты атєарушы органы болып,  Еуропалыє єауымдастыє комиссиясы. Ол јзiнi» ресми атауын 1967 жылды» 1 шiлдесiнен бастап иеленген. Комиссия  – бЅл ЕІББ-ны» Париж шартында  келiсiлген жо№ар№ы органны» iзбасары. МЅны» єызметi Рим шартында айєындалып бекiтiлген. БЅл ереже бойынша комиссия№а бiр єатар јкiлеттiктер берiлген жёне комисси єауымдастыєты» јзара келiсiмiндерiнде алын№ан єарарларды жѕзеге асыру№а, орындау№а кѕш салады. Комиссия атєарушы орган болып єЅрыл№алы берi максималды интеграциялануды жаєтаушылар оны» рјлiн кѕшейтiп, єызметке елеулi єал№ысы келдi. Ґйткенi олар комиссияда болашає Еуропалыє ортає ѕкiметтi» ѕлгiсiн кјретiн. °йтседе Еуропалыє єауымдастыєты» комиссиясы ёкiмшiлiк-шаруашылыє басєаруды те» масштабта жѕзеге асыратын атєарушы орган болып єала бердi. Комиссияны» штаб квартирасы Брюссельде орналасєан. БЅл штаб квартираны» №имараты металмен ёйнектен єиюластырылып салын№ан симметриялы емес тјрт тѕрлi єанаты бар, єисыє  жЅлдызша кейiпiнде келетiн “Берламон” атауына ие болып Еуропалыє Іауымдастыєты» символына айнал№ан. Осы №имаратты» онѕшiншi єабатында комиссияны» онтјрт мѕшесiнi» офистерi орналасєан. Комиссарлар тиiстi елдердi» ѕкiметi тарапынан “Ортає рынок” єатысушыларыны» келiсiмiн ала отырып, 4 жыл мерзiмге єызметке та№айындалады. Дёл осындай тёртiппен, тек екi жыл№а комиссияны» тјра№асы мен оны» орынбасарлары єызметке келедi. Комиссияны» бiрiншi жёне ана№Ѕрлым тјра№асы Батыс Германиялыє саяси єайраткер В. Хальштейн болды. Комиссиялар єызметi барысында јз мемлекеттiнi» јкiлi болып саналмайды жёне отандастарыны» алдында јзiне ешєандай мiндет жѕктемейдi, есеп бермейдi. Олар Ѕлттыє яки мемлекеттiк мѕдделерден жалпы Еуропалыє мѕдденi я№ни єауымдастыє мѕддесiн жо№ары єоюлары керке. Еуропалыє єауымдастыєты» ке»есiнi» аппаратыны» негiзгi бјлiмiн бас деректораттар єЅрайды. Бѕлардан басєа статистикалыє бюро, зы»дыє консультативтiк єызмет, зерттеу орталыєтары секiлдi органдар да бар. Комиссияларды» саны бас деректораттар санына ёлдеєайда кем бол№андыєтан, комиссия мѕшелерiнi» кейбiреуi екi немесе ѕш, тiптi кейде тјрт iшкi салалыє органдарды» єызметiне баєылау жасайды.

Еуропалыє єауымдастыєты» єарар єабылдауында шешушi рјль атєаратын  органдар министрлер ке»есiмен комиссия болып єалып отыр. Мѕнда№ы комиссияны» рјлi айтарлыєтай болса да, Батыс Еуропалыє интеграциялануды» жалпы ма»ызды мёселелерiмен тек министрлер ке»есi тiкелей айналысады.

Батыс Еуропалыє интеграциялыє  бiрлестiктi» саяси єЅрылымында  јкiлдi орган – Еуропалыє парламенттi»  де јз орны бар. Ол е» алдымен парламеттiк ассамблея ретiнде 78 адамдыє єЅраммен ЕІББ шарты негiзiнде єЅрылды. Рим келiсiмi мѕшелер санын 142 жеткiзсе ортає рынокты» ке»еюуi парламентарийлер санын 198-ге жеткiздi. 70-шi жылдарды» со»ына дейiн ассамблея мѕшелiлiгi єауымдастыє елдерiнi» Ѕлттыє парламенттерi тарапынан жiберiлетiн делегаттардан єЅрылды. °р елден Еуропалыє парламентке депутат жiберу жолдары, бЅл депутаттарды» сайлану немесе та№айындалу тёртiбi тѕрлiше болды.

Максималды интеграциялануды жаєтаушылар тобы Ѕзає уаєыт бойы Еуропалыє парламенттi» тiкелей жёне јте сайлау нётижесiнде єЅрылуы ѕшiн табанды кѕрес жѕргiздi. МЅны» нётижесiнде 1976 жылы тiкелей сайлау туралы наєты шешiмдер єабылданып, 1979 жылы шiлде айында ал№ашєы Еуропалыє парламент сайлауы жѕргiзiлдi. Сонымен тiкелей сайлау нётижесiнде єалыптасєан Еуропалыє парламент 250 миллиондай еуропалыєты» та№дырын шешетiн жо№ар№ы јкiлдiк орган№а айналды. Парламентарийлердi тiкелей сайлау процессi Еуропалыє парламенттi» мѕшелерi єЅрамын арттыру№а ёкеп соєты. Ендiгi жерде парламент 410 мѕшеден єЅралды. Грецияны» “Ортає рынокєа” єатысуы єауымдастыє парламентi мѕшелерi санын 434-ке жеткiздi.

Еуропалыє парламент  јз єызметiн тѕрлi єалаларда жѕзеге асырады. Стасбург єаласында№ы “Еуропа  Ке»есi” №имаратында парламенттi» пленарлыє отырыстары болып тЅрады. Секретариат Люксембург єаласында орналасєан, ёрi мЅнда жыл сайын бiрєатар парламент сессиялары јткiзiлiп тЅрады. Ал парламенттi» арнайы мамандан№ан комиссиялары Брюссельде жЅмыс iстейдi. БЅл комиссиялар министрлер ке»есi мен Еуропалыє Іауымдастыє комиссиясыны» тѕрлi органдарымен байланыс жасап, ѕйлесiмдi жЅмыс атєару№а Ѕмтылады. Батыс Еуропалыє интеграциялыє бiрлестiктi» та№ы екi органын айта кеткен жјн. Еуропалыє єауымдастыєты» соты мен экономикалыє жёне ёлеуметтiк комитет Ѕлттан жо№ар№ы элеметтерге ие болып єЅрылады. Сот мѕшелерi – судьялар мен басты адвокаттар саны 16 адам єауымдастыєєа мѕше елдердi» ѕкiметi арєылы єызметке та№айындалады. Сотта комиссарлар секiлдi єызмет барысында отандастарыны» алдында јзiне мiндет жѕктемейдi жёне олар№а ешєандай ба№ыныштылы№ы жоє тёуелсiз орган ретiнде жЅмыс iстейдi. Іауымдастыє соты єауымдастыєєа мѕше елдер арасында№ы дауларды, сондай-ає мѕше елдермен єауымдастыєты» атєарушы басєарушы органдары арасында№ы дауларды єарайды. БЅл сотты» шы№ар№ан шешiмдерi мѕше елдер ѕшiн мiндеттi сипатєа, ие, я№ни орындалу№а жатады. Сондай-ає сот Ѕлттыє соттарды» шешiмдерiнi» ѕшiн жоя алады. Десек те Іауымдастыє сотыны» интеграциялану процесiндегi алатын орны мардымсыз елеусiз болып єалып отыр.