Кеден ода№ыны» пайда болу тарихы

Тараптар экспорттыє жёне Импорттыє тауарлар№а салыє  салу№а єатысты јзара негiзде  ана№Ѕрлым єолайлылыє режимiн (АІР) єолдануды єамтамасыз етуге мiндеттелдi. БЅл ретте АІР экономикалыє интеграция туралы келiсiмдерге сёйкес ѕшiншi елдерге ана№Ѕрлым єолайлылыє режимiн  беру мѕмкiндiгiн жоєєа шы№армайды. Іазаєстан ѕшiн мЅндай ерекшелiк ТМД ше»берiндегi мiндеттемелерiне єатысты єолдану ѕшiн єажет, ал ЕО ѕшiн-жа»а мѕшелердi» єосылуы тЅр№ысында єажет.

Келiсiм Еуропалыє Одає Іазаєстан№а инвестициялар тарту  ѕшiн жёне єазаєстандыє шаруашылыє жѕргiзушi субьектiлердi» инвестициялыє єызметi ѕшiн тЅрлаулы жа№дайлар жасайды. Оны» ережелерi шет елдiк компанияларды єЅрау режимiн жёне оларды» єызметiн реттейдi: оларды єЅру ѕшiн мейлiнше єолайлылыє режимi кјзделген.

Келiсiм сондай-ає зияткерлiк меншiктi» тѕрлi обьектiлерiн єор№ау жјнiндегi тараптарды» кјп жаєты конвенциялар№а єатысуынан туындайтын мiндеттемелерiн белгiлейдi. Келiсiм сјз жоє, осы єЅєыєтарды єор№ау практикасын бекiтедi, белгiлейдi. Келiсiм сјз жоє, осы єЅєыєтарды єор№ау практикасын бекiтедi, дегенмен оларды» кјлемi мен де»гейi Іазаєстанны» ѕшiншi елдермен єарым-єатынасында тѕрлiше болуы мѕмкiн. БЅл ЕО елдерiнде зияткерлiк меншiктi» єазаєстандыє єЅєыєтарын єор№ауды єамтамасыз етуге мѕмкiндiк бередi: кјп жа№дайда мЅны iстеудi» мѕмкiндiгiнi» болмауы Іазаєстанда тиiстi єЅєыєтарды єор№аудан осы аєылеттес де»гейiнi» жоє екендiгiмен тѕсiндiрiледi.

МЅндай мiндеттеме Іазаєстанда№ы  шетелдiк инвестицияларды кјтермелеу ѕшiн де ма»ызды, јйткенi оларды таратуды» шарты зияткерлiк меншiк єЅєыєтарын єор№ау туралы мёселенi шешумен байланысты.

1999 жыл№ы Ынтымаєтастыє  ке»есiнi» бiрiншi отырысында сауда  саттыє пен инвистиция сот  ёдiлдiгiмен есiрткiлердi» за»сыз  айналысына єарсы кѕрес, єорша№ан орта-аймаєтыє ынтымаєтастыє (ИНОГЕИТ жёне ТРАСЕКА) сондай-ає демократияны дамыту салаларында екi жаєты iс єимылды» негiзгi ба№ыттары талєыланады.

1999 жыл№ы єарашада  Астанада Ынтымаєтастыє комитеттерiнi»  ал№ашєы отырысы јттi, онда єазаєстандыє еуропалыє єЅєыєтыє консультативтiк орталыєты єЅру, ІР Бiлiм жёне №ылым министрлiгi жанына ТЕМПУС ба№дарламасыны» аєпараттыє бюросын жёне Орталыє Азияны» ашу сияєты мiндеттердi iске асыру жјнiнде наєты шараларды» кешенi белгiлендi.

2000 жыл№ы 27 маусымда  Президент Н. Назарбаевтi» Брюсельдегi Еуропалыє комиссия№а ресми сапары болды. Сапар барысында Мемлекет Басшысы комиссияны» Президентi Р. Продимен кездестi. Басшылар екi жаєты ынтымаєтастыєты» єазiргi жай-кѕйi мен перспективаларын, сондай-ає Іазаєстанны» Орталыє Азия айма№ында№ы жетекшi ролiн оны» ёлемдiк геосаясатпен экономикалыє орнын ескере отырып, екi жаєты єатынастарды стратегиялыє ёрiптестiк де»гейiне кјтерудi» мѕмкiндiгi талєыланды.

Іазаєстанны» аймаєта№ы  ерекше ролiн жёне ЕО ны» бiздi»  елiмiзбен ёрiптестiкке мѕдделiгiн  атап кјрсетiп Р. Проди Орталыє Азия айма№ын дамыту№а єатысты ЕО-ІР-дi» бiры»№ай доктринасын, сондай-ає аймаєтыє тЅр№ындарда№ы ІР-ЕО ынтымаєтасты№ыны» кешендi ба№дарламасын ёзiрлеу єажеттiгi туралы мёлiмдедi.

Сапар нётижесi бойынша  Іазаєстан Республикасымен Еуропалыє  Экономикалыє Іо№амдастыє арасында№ы тоєыма бЅйымдарымен сауда саттыє жјнiндегi келiсiмге јзгерiстер енгiзу туралы Іазаєстан Республикасымен Еуропалыє Іо№амдастыє арасында хаттар алмасу нысанында келiсiмге єол єойылды. Басєарылатын ядролыє синтез саласында№ы ынтымаєтастыє туралы ѕкiметаралыє келiсiмге алдын ала єол єойылды.

2000 жыл№ы шiлдеде Брюссельде  Ынтымаєтастыє ке»есiнi» екiншi отырысы  јттi. Іазаєстандыє тарап сауда-экономикалыє ынтымаєтастыєты» бiрiншi дёрежелi мiндеттерiн белгiледi, олар: Іазаєстандыє “нарыєтыє экономикасы бар ел” деп тану, єазаєстандыє ферросилицийге антидемпингентiк баждарды жою, бiздi» елiмiздi» инвестициялыє за»намасына одан ёрi ѕйлестiру. Тараптар єазаєстандыє рынокєа инвесторлар тартуды» жёне сыртєы сауда јсiмiнi» ма»ызды факторларыны» бiрi бiздi» елiмiздi» Дѕниежѕзiлiк Сауда µйымына (ДСµ) кiруi болуы мѕмкiн деген пiкiрмен келiстi.

Еуропалыє тарап Арал те»iзiмен Семей палигоны аймаєтарыны» проблемаларын шешу ѕшiн ТАСИС  желiсi бойынша бјлiнетiн техникалыє кјмек кјлемiн Ѕл№айту туралы Іазаєстанны» Ѕсынысымен келiстi.

Мёжiлiс кезiнде есiрткi тасымалдауды» №аламдыє ауєымда№ы  проблемасы есiрткiлердi» за»сыз айналымына баєылау жасау жјнiндегi Ѕлттыє ба№дарламаны ЕО єатысуымен Іазаєстанда жѕзеге асыру  єажеттлiгi талап етiлетiнi айтылды, ЕО-мен Орталыє Азия Мемлекеттерi арасында№ы есiркiлерге баєылау жасау жјнiндегi јзара iс-єимылды» жопары єолданысєа енгiзiлуi тиiс. Талєылан№ан халыєаралыє проблемалар iшiнде аймаєтыє ынтымаєтастыє жёне Ау№аныстанда№ы жа№дай жјнiндегi Іазаєстанны» Ѕстанымы сјз болды. 2001 жыл№ы 17-шiлдеде Брюссельде ынтымаєтастыє ке»есiнi» ѕшiншi отырысы јткiзiлдi. Тараптар сауда саттыєпен инвестиция, демократияны дамыту, сот ёдiлдiгi жёне iшкi iстер саласында№ы ёрiптестiк пен ынтымаєтастыє туралы негiзгi алынатын келiсiмдi iске асыруды» барысын, сондай-ає халыєаралыє саясатты» бiрєатар мёселелерiн талєылады. Еуропалыє тарап демократия негiзгi алынатын келiсiмдi iске асыруды» барысын, сондай-ає халыєаралыє саясатты» бiрєатар мёселелерiн талєылады. Еуропалыє тарап демократия, адам єЅєы№ы жёне нарыєтыє экономика принциптерiнi» негiзiнде Іазаєстан мен ынтымаєтастыєты» дамытуды» ма»ыздылы№ын атап јттi. Осы тЅр№ыда Іазаєстанны» 2000-2001 жылдарда№ы экономикалыє жетiстiктерiне о» сипатта№ы ба№а берiлдi. Сауда инвестициялыє мёселелерблогын талєылау кезiнде Еуро Одає Делегациясы ІР јкiметiнi» Дѕниежѕзiлiк Сауда µйымымен келiссјздерiне о» ба№а берiп осы халыєаралыє Ѕйым№а бiздi» елiмiздi» кiруiн єолдау ниетi туралы мёлiмдедi.

Еуропалыє Тарап сондай-ає ет јнiмдерiн ЕО рыногына тѕсiруге єатысты  Іазаєстанны» јтiнiшiн єарау№а мiндеттенедi. ЕО делегациясыны» хабарлауы бойынша таяу уаєытта жо№алып кету єаупi алдында тЅр№ан жабайы хайуандар мен јсiмдiктер дѕниесiнi» халыєаралыє саудасы жјнiндегi конвенцияны» Тѕраєты комитетiнi» 45-сессиясында єабылдан№ан мiндеттемелердi ескере отырып, Іазаєстандыє балыє јнiмдерiн Еуро Одаєєа импорттау мёселесi шешiлетiн болды.

10 жыл ынтымаєтастыє  iшiнде Іазаєстанмен Еуропалыє  Одає јткен жолды ба№алай отырып, 1995 жыл№ы екi жаєты келiсiмде белгiленген ёрiптестiк єарым-єатынас наєталыєєа айнал№анын атап јту мѕмкiн емес. Сауда экономикалыє мѕдделердi» бѕкiл спектр бойынша јзара тиiмдi ынтымаєтастыєты дамыту№а ба№ыттал№ан демократия жёне адам єЅєы№ы сияєты ёмбебап єЅндылыєтарды тану№а негiзделген єазаєстандыє-еуропалыє ёрiптестiк бiздi» елiмiздi» тЅрлаулы дамуыны» ма»ызды факторы.

Іазаєстан Республикасы Еуропаны» Орталыє Азияда№ы iрi сауда  экономикалыє ёрiптестерiне айналады, мЅны» јзi айтарлыєтай де»гейде бiздi» iшкi саяси тЅраєтылы№ымыз№а байланыста мѕмкiн болады.

Еуропалыє єЅрлыєта аймаєтыє ынтымаєтастыєты дамытуда№ы со№ыс жанжалдарын реттеудегi, бiтiмге ерекшелiк операцияларын жѕргiзудегi ЕО ны» ке»ейту процесi јзара iс-єимылды тере»дету жёне оны стратегиялыє ёрiптестiк де»гейiнде шы№ару маєсатында Іазаєстанны» ЕуроОдаєєа єатысты саясатын тѕзету єажеттiгiн айєындайды. Таяу келешекте єазаєстандыє дипломатия 2000 жыл№ы маусымда№ы ІР мен Еуропалыє комиссия Президенттерi арасында№ы баєталастыєєа сёйкес Іазаєстан мен Еуропалыє Одає ёрiптестiк доктринасын ёзiрлеу єажеттiлiгi туралы мёселенi ЕО-мен пысыєтауы єажет. 

Атал№ан єЅжатты» ше»берiнде  екi жаєты жёне кјп жаєты ынтымаєтастыєты» жа»а арналарын  белгiлеуге болады, сондай-ає орталыє Азияда№ы єауыпсiздiктi  єамтамасыз етудегi экономикалыє коопирацияны дамытуда№ы, Ѕйымдасєан єылмысєа , терроризiмге жёне есiрткi тасымалына  єарсы кѕрестегi аймаєтыє ынтымаєтастыєты» катализаторы ретiнде Іазаєстанны»  ёулетiн пайдалану№а болады. Осы ба№ытта№ы келесi єадам Ресей Федерациясына жёне Украйна№а єатысты єЅжаттар  Іазаєстан№а єатысты Еуро Одаєты» жалпы стратегиясын ёзiрлеу єажет.

Іазаєстандыє јнiмдер ѕшiн Еуропалыє  рыноктарды ке»ейтуге  жёне ІР-Ео сауда инвестициялыє ынтымаєтасты№ын  тере»детуге байланысты айтатын  болсає, бЅл жерде 2000 жыл№ы єазанда Еуропалыє Одає ке»есi єабылда№ан ЕО-ны» Антидемпингтiк ережесiне тѕзету енгiзу туралы шешiмнi» бiрiншi кезектегi  ма»ызы бар. БЅл Еуро Одаєты» бiздi» елiмiзге “Нарыєтыє экономикасы бар мемлекет” мёртебесiн беруiн бiлдiредi.

ЕО мен ынтымаєтастыєты» ерекше ма»ызы сондай-ає Еуропалыє  Одаєты» Еуропада№ы тѕрлi єЅрылымдары мен жёне бiрлестiктермен  интеграциясыны» жо№ары де»гейiне байланысты (єауiпсiздiк, єорша№ан ортаны єор№ау, №арыш жёне басєа да салаларда).

Есiрткiлердi»  саудасы  мен таралуына єарсы кѕрес  проблемасыны» халыєаралыє сипатын  ескеретiн болсає, ЕО бастамасшысы бол№ан, есiрткiлерге баєылау жасау жјнiндегi ЕО мен орталыє азия мемлекеттерi арасында№ы iс-єимыл жоспарын iске асыру№а Іазаєстанны» єатысуы јзектi болып отыр. Іазаєстандыє тарап болашаєта ынтымаєтастыє комитетi жанынан есiрткiлерге баєылау жасау жјнiндегi кiшi комитеттi єЅру туралы мёселенi пысыєтауда. Ґз кезегiнде Еуро Одає сот ёдiлдiгiмен iшкi iстер жјнiндегi кiшi комитет єЅруды» орындылы№ы туралы пiкiр бiлдiруде. Алматыда№ы Еуропалыє комиссияны» јкiлдiгi жанынан есiрткi проблемалары жјнiндегi ЕО-ны» аймаєтыє јкiлiнi» ке»есiн ашуды» ма»ызы зор.

Бiрлескен жер серiгiн  жасау жёне Ѕшыру, Байєо»ыр №арышы айма№ынан басєа да жер серiктерiнi» Ѕшыруды єамтамасыз ету маєсатында Еуропалыє №арыштыє агенттiктi» кёсiпорындар мен байланысты дамыту –Еуро Одаєпен јзара тиiмдi ынтымаєтастыєты» жа»а ба№ыты болуы мѕмкiн. Осы ба№ытта№ы ал№ашєы єадам деп Байєо»ыр №арышы айма№ынан Ресейлiк зымыран – Ѕшыр№ышты» кјмегiмен КА Кластер-2 макетiн сётiмен Ѕшыруды айту№а болады.

Іазаєстан белсендi єатысушы болып табылатын Еуразиялыє Экономиаклыє Іо№амдастыєты»  (ЕЭІ) жёне ЕО-ны» маєсаттарыны» ортаєты№ы-тауарларды», кјрсетiлген єызметтердi», е»бектi» жёне капиталды» ортає рыногын єЅру маєсаты-кјп жаєты ѕлгiде јзара тиiмдi экономикалыє, јзара iс-єимыл дамыту ѕшiн берiк негiз єалайды. Іазаєстан ѕшiн Еуропалыє Одаєты» iзашары бол№ан Еуропалыє экономикалыє єо№амдастыєтарды» ѕлгiсi бойынша орталыє Азияда салалыє бiрлестiктердi» єалыптасрытуы басшылыєєа алынатын тёжiрибе. Еуропалыє Одає жёне АСЕАН сияєты беделдi аймаєтыє бiрлестiктердi» диалогы негiзiндегi “Еуропа Азия” саммитiнi» жЅмысына бiздi» елiмiздi» єатысу мѕмкiндгi кјкейтестi екенi рас. БЅл орайда Іазаєстанны» бастамасы бойынша єабылдан№ан СФЕКА ба№дарламасы Еуразиялыє ёрiптестiктi ны№ай туды» элементi болып табылатынды№ын ескеру єажет.

БЅл мёселелер 2001 жылы Брюссельде бол№ан Парламентар ынтымаєтастыє  комитетiнi» екiншi мёжiлiсiнi» жёне сол єалада шiлдеде бол№ан ынтымаєтастыє  ке»есiнi» ѕшiншi мёжiлiсiнi» барысында  талєыланады. 1998 жылы мамырда Еуропа Ке»есi Министрлер Комитетiнi» єЅєыє арєылы Демократия Ѕшiн Еуропалыє Комиссиясында бiздi» елiмiзге байєаушы мёртебесiн беру туралы шешiмi Іазаєстанны» халыєаралыє саясатында№ы ма»ызды оєи№а болды. Демократиялыє за»нама мёселелерi бойынша Еуропалыє ке»естi» консультативтiк органы болып табылатын осы беделдi Еуропалыє Ѕйым№а басєарушы бол№анан кейiн Іазаєстан за» жобаларын ёзiрлеуде жёне јзiнi» за»намасы сараптама жѕргiзуде кјмек сЅрау№а єЅєыє алды. Сонымен бiрге Іазаєстан демократиялыє єЅндылыєтар№а бейiмдiлiгiн жёне Еуропалыє Ке»еспен тiзе єосу№а Ѕмтылысын паш еттi.

III-Тарау. ТМД елдерiндегi сауда єатынастарыны» єазiргi жа№дайы жёне оны» экономикалыє тиiмдiлiгiн арттыруда Кеден ынтымаєтастыєтарыны» рјлi

3.1. ТМД елдерiндегi интеграцияны дамыту№а ба№ыттал№ан негiзгi шаралар

 Іазаєстан ѕшiн  тЅраєтылыє басымдылыє берiлетiн  аса ма»ызды ба№ыт болды жёне  болашаєта да солай болып єала  бермек. Е» алдымен тЅраєтылыє болмаса, экономикалыє реформаларды» жемiстi тѕрде жѕзеге асуы екi талай. Елiмiздi» жо№ар№ы басшылы№ыны» аса ма»ызды саяси шешiмдерi осы маєсатты кјздейдi. Сондыєтан халыєаралыє аренада№ы отандыє дипломатияны» акциялары Іазаєстанда тЅраєтылыєты єамтамасыз ету ѕшiн єолайлы жа№дайлар ту№ызу№а ба№ыттал№ан.

Ґзiнi» №Ѕмырында талай тар  жол, тай№ає кешуден јткен єазаєстан халєыны» тыныш жёне єауiпсiз јмiрiн жо№ары єЅндылыє ретiнде тану экстремизмдi, би-берекетсiздiк пен анархия№а ёкелетiн идеяларды, Ѕрандарды жёне iс-ёрекеттердi єабылдамаудан туындайды. Тѕраєтылыєты» єаупi- сырттан, жат жЅрттыєтарды» баса-кјптеп келуi тѕрiнде болсын немесе iштен јзара єыр№ыз сондай-ає революция тѕрiнде болсын, єайдан шыєса да јзiмен бiргеєай№ы-єасiрет пен єантјгiс ёкеледi. Іазаєстанда тЅратын барлыє халыєтар мЅны жаєсы бiледi.

Бiр кезде бiр тЅтас  мемлекеттi» ыдырау кезе»iнде сын  са№атта  Н.Назарбаев КСРО аума№ында ауєымды саяси жан-жалдар№а жол бермеуге бастайтын сындарлы позиция Ѕстан№аны жалпы жЅртшылыєєа мёлiм. Мiне, сондыєтан да Іазаєстан ке»естер ода№ы аума№ында эволюциялыє даму жолын, мемлекеттiк єЅрылысты бiрте-бiрте јзгертудi жаєтады. 1990 жылы жариялан№ан єазаєстанны» егемендiгi жала» сипатта№ы емес, шынай тёуелсiздiкке єол жеткiзу жолында№ы єадам ретiнде єаралады, тёуелсiздiк нарыєтыє экономиканы» ёлемдiк шаруашылыє байланыстарына кiрiккен саяси жёне єо№амдыє институттарын талап еттi. Осы јзгерiстi» ба№дарламасы да ёзiрлендi, сѕйтiп, Егемендi Мемлекеттер Ода№ы жёне Экономикалыє Одає єалыптасты.

Уаєыт осындай кјзєарасты»  дЅрысты№ын кјрсеттi. Тоталитарлыє мемлекеттi» ыдырауы оны» орнына экономикасы гѕлденген , азаматтыє єо№амы дамы№ан институттары бар елдердi» јздiгiнен пайда болуына ёкуелмедi. Орталыєтандырыл№ан экономиканы» кѕйреуi тиiмдi нарыєтыє тетiрге жол ашєан жоє. Ґздерiн бiртЅтас елдi» азаматтары деп сана№ан кјптеген адамдар кѕтпеген жа»а саяси шындыєтармен бетпе-бет келген кезде психологиялыє тЅрпатта кѕйзелiске тѕстi, кјп жа№дайда тЅрмыс де»гейi кѕрт єЅлдырап, да№дарыс беле» алды.

КРО-ны» тарауына байланысты желек  пайда бол№аны да тѕсiнiктi. Ґзiн-јзi басєару мен Ѕлттыє идеялар бiрiншi кезекке  шыєєанда экономикалыє проблемалар№а назар аударуды» єажетi жоє сияєты кјрiнедi. Бiрає кейiнгi оєи№алар сауыє-сайраммен  єатар нанны» да єажет екенi кјрсеттi. Экономиканы айналып јту єиы, ол јз сјзiн айтпай тЅрмайды. Осы негiзде интеграция мен iс-єимыл идеялары туындай бастады.