Кеден ода№ыны» пайда болу тарихы

Маршалл жопары тјрт жыл  бойы ёрекет еттi: 1948-1952 жыл№а дейiн. Осы уаєыт аралы№ында АІШ Батыс  Еуропа№а єЅны шамамен 17 млрд. доллар болатын азыє-тѕлiктердi, јнеркёсiп тауарларын жёне жабдыєтарды ёкелiп орнатты. Маршалл жопары бойынша жыл сайын№ы шы№ын АІШ-ты» жалпы Ѕлттыє јнiмiнi» орташа шамамен 1%-iн єЅрады. Кјмектi» е» ѕлкен пайын Англия (2,8 млрд), франция (2,5 млрд.), Италия (1,3 млрд.) жёне Батыс Германия (1,3 млрд.) алды. Маршалл жопары бойынша берiлген кјмек Батыс Еуропа елдердi» экономикасыны» дамуына јте кѕштi импульс бердi, бiрає белгiлi уаєытєа дейiн оларды» АІШ-єа тёуелдiлiгi кѕшейiп жёне консервативтiк (кертартпа) кѕштерiнi» ны№аюына мѕмкiндiк ту№ызды.

Батыс Еуропа елдерiнi» экономикалыє интеграциясыны» ал№ашєы єадамы 1950 жылы 9 мамырда Францияны» сыртєы iстер министрi Робер Шуманны» Ѕсын№ан жопары болды. Шуман жопары бойынша, Франция жёне ГФР јзге Батыс Еуропалыє елдермен бiрге кјмiр жёне болат јндiрiсiне халыєаралыє жо№ары баєылау органын орнату жёне осы тауарлар№а јзара кедендiк баж салы№ын жоюы керек болды. Шуман жоспарын 6 ел: Франция, ГФР, Италия жёне Бенилюкс (Бельгия, Голландия жёне Люксембургтi» кедендiк бiрлестiгi) єабылдады. 1951 жылы жо№арыда атал№ан елдер Еуропалыє кјмiр жёне болат бiрлестiгiнi» (ЕКББ (ЕОУС)) єЅрыл№анды№ы тауарлы келiсiмге єол єойды.

ЕЕББ-ге мѕше елдер арасында№ы кјмiр жёне болат сауда-сатты№ынан кедендiк баж салы№ы алынып тасталды. Кјмiр жёне болат јндiрiсiне баєылау  халыєаралыє жо№ар№ы орган мёжiлiсi јндiрiс јлшемiн, єаржы жЅмсау жёне ЕКББ-нi» барлыє елдерiндегi кјмiр мен болатты» ба№а де»гейiн белгiледi. Осылайша Батыс Еуропаны» ал№аш рет Ѕлттан жо№ары бiрлестiктерi пайда болды.

Бiртiндеп ЕКББ елдерi јзара  экономикалыє байланысын Ѕл№айтып, жа»а жёне жа»а тауарлар№а кедендiк баж салы№ын тјмендеттi.

Интеграциялыє процестi»  екiншi кезе»i (1957-1947) 6 Батыс Еуропалыє  мемлекеттердi» 1957 жыл№ы Рим келiсiм  шартынан бастау алып, 70-жылдарды» ортасына дейiн созылады. 1956 жылы єЅрамында 17 Батыс Еуропалыє мемлекетi бар ЕЭЫµ-нда осы Ѕйымды “Еркiн сауда айма№ына” айналдыру идеясы пайда болды. Алайда империалистiк аралыє єайшылыєтар, ёсiресе  англия мен франция мѕдделерiнi» єайшылы№ы бЅл жоспарды жѕзеге асыруына кедергi келтiрдi. 1957 жылы наурыз айында ЕКББ-ге мѕше 6 мемлекет Римде јте Ѕзає мерзiмде ба№дарламалан№ан экономикалыє жёне саяси интеграция№а Еуропалы экономикалыє єауымдастыєты» (ЕЭІ(ЕЭС)) єЅрыл№анды№ы туралы о»аша келiсiмге єол єойды. Ал№ашєыда мѕше мемлекеттердi» рыноктарын бiрiктiру, сонан со» оларды» экономикалыє, кейiнiрек сыртєы экономикалыє жёне єор№аныс саясатын ѕйлестiру болжалды. Еуропа Іѕрама Штаттарында єуатты мемлекеттен ѕстем єЅрылуынан кјрдi. Сонымен єатар бiр уаєытєа Римде атом энергиялары бойынша Еуропалыє єауымдастыєты» (Еуроатом) єЅрыл№анды№ы туралы келiсiм шартєа єол єойылды. Онда ядролыє зерттеулер саласына мѕше мемлекеттердi» бiрлесiп шартєа єол єойылды. Онда ядролыє зерттеулер саласына мѕше мемлекеттердi» бiрлесiп кѕш салуы, јте єымбат тЅратын кёсiпорындар єЅрылысын салу, мѕше мемлекеттердi ядролыє жанар—жа№армай мен жѕйелi жабдыєтау Ѕйымын жёне та№ы бiр ортає рыногты» саласын єЅру єарастырылды.

ЕЭІ-№а єарама-єарсы Англия 1959 жылы єЅрамына Австрия, Дания,Норвегия,Португалия, Швейцария жёне Швеция кiрген Еуропалыє еркiн сауда ассоциациясын єЅрды. Кейiнiрек о№ан ассоциациялан№ан тѕрде Финляндия жёне толыє єЅєыєтыємѕше ретiнде Исландия єосылды. ЕЭІ сияєты, бЅл Ѕйымны» ще»берiндеде 60-шы жылдары мѕше мемлекеттердi» јзара сауда-сатты№ында јнеркёсiп тауарларына кедендiк тарифтер алынып тасталды, сонымен бiрге бiр єатар саясатын келiстiру жѕзеге асырылды.

50-шi жылдарды» со»ында  пайда бол№ан осындай таусылмас  Ѕйымдарды» iшiндегi негiзгi интеграциялан№ан  топ Батыс Еуропаны» аса iрi  державаларын бiрiктiрген ЕЭІ болды. Мѕнда жалпы экономикалыє сияєты ёлеуметтiк-саяси жоспарда да јте радикалды маєсаттар єойылды. Сол уаєыттарда ЕЭІ-ны негiздеушi архитекторлар жЅмыс кѕштерiнi» Ѕлттыє рыноктарыны» интеграциялары арєылы жеке ел сияєты бѕтiндей интеграциялыє топтарды» масштабты ше»берiнде е»бекшiлердi» єамын ойла№ан. Рим келiсiм шартында бекiтiлген ЕЭІ-ны» даму ба№дарламасында Іауымдастыєты» шегiнде жЅмыс iздестiруде жЅмыс кѕштерiнi» еркiн миграцияларына жа№дай жасау єарастырылды.

Осы кезе»де Батыс  Еуропа елдерi арзан импорттыє шикiзаттар№а жёне арзан шетелдiк жЅмысшы кѕштерiне ба№ыттанды. ґндiрiстi» экстенсивтi Ѕєосымша орныны» пайда болуына алып келдi. Дёстѕрлi саларыны» шапша» єарєынды дамуы капиталдыє, материалды, энергиялыє Ѕл№аюы жёне јндiрiске кјп е»бек сi»iрудi керек єылушылыє сияєты негативтi кезе»дердi бѕркемеледi.

60-шы жылдарды» ортасында  Франциямен, бiр жа№ынан “аталыє”  бойынша оны» серiктерiмен –  басєалар ЕІ-ны» саяси институттарыны»  ёрекеттестiк жёне јзара єатынастарында  е» басты мёселелер бойынша  келiсiмге єол жеттi. Іауымдастыєты тере» да№дарыстан шы№аруда, бЅл келiсiм Ѕлттан жо№ары аралыє жёне мемлекет аралыє институттар№а рольдердi бјлiп беруде тёжiрибелiк негiзде єазiргi кѕнге дейiн єызмет етiп келедi.

Еуропалыє єауымдастыєты» єЅрамында№ы 6 елдi» арасында№ы саяси ынтымаєтастыєты» формасы туралы 1958-1959 жылдарда№ы ке»естер єатарында талєыланды. Француздыє концепция ал№аш рет Ш. Де Голль ГФР-дi» канцлерi К. Аденауэр№а 1960 жылы шiлдеде Рамбуй де бол№ан кездесуiнде баянда№ан жёне сонан-со» 1960 жылы 5 єыркѕйекте Франция президентiнi»  пресс—конференциясында ендi ресми тѕрде баяндалады. “Батыс Еуропа мемлекеттерiнi» жѕйелi ынтымаєтастыє” ѕшiн Ш. де Голль саяси, экономикалыє, ёскери жёне мёдени сферада 6 мемлекеттi» ѕкiметiне ба№ынатын жёне “Ортає рыног” институтционалды жѕйесiнен тыс жЅмыс iстейтiн арнайы органдар єЅруды Ѕсынды. Франция серiктестерi бЅл проектiге єайшы, ёсiресе оны» јмiр сѕрiп келе жатєан “Ортає рыногєа” саяси одаєты єарсы єоюды Ѕсын№ан бјлiмiне керiсiнше жауап єайтарды. 1961 жылы “алтылыєты»” жо№ар№ы де»гейде болып јткен екi кездесуiнде басты назар компромистi формуланы єарау№а аударылды; наєтылы Ѕсынысты жеке зерттеу ѕшiн францияны» Данияда№ы елшiсi Кристиан Фуше басєар№ан сыртєы iстер министрлiгiнi» арнайы јкiлдер комитетi єЅрылды. Осы комитетте 1961 жылы Франция Еуропалыє мемлекеттердi» саяси ода№ыны» ёр тѕрлi ай сайын мемлекет жёне ѕкiмет басшыларыны» де»гейiнде жёне ай сайын сыртєы iстер министрлерiнi» де»гейiнде јтетiн мёжiлiс органыны» басшысы-Ке»ес болуы керек деп тѕзген жоспарын Ѕсынды. Ке»ес тек бiр ауыздан шешiм єабылдау керек болды. Оны дауысєа салудан єалыс єал№ан елдер ѕшiн мiндеттi болмады. “Ортає рынокты»” комиссиясынан айырмашылы№ы тёуелсiз чиновниктерден емес, ѕкiмет эксперттерiнен єЅрал№ан Еуропалыє саяси комиссияны єЅруды Ѕсынды. Одає єЅрылымына компетенциясы мен принциптерiнi» єЅрылуы јзгермеген, Еуропалыє парламент кiруi керек болды.

Франция серiктестерi бЅл  проектiнi єабыл алмады, ал 1962 жылы єа»тарда Парижде Ѕсыныл№ан “Фуше жопарыны»” јзгерiлген варианты олар ѕшiн тиiмдiлiгi ёлiде азыраєтау болды. Келiссјздер 1962 жылы кјктемде ѕзiлдi, дегенмен кейiнiрек—1964, 1965, 1966 жылдарда№ы “Фуше жоспарына” негiзделген, саяси одаєты жа»артып єЅрмаєшы бол№ан ёрекеттерi болды.

1956-1966 жылдары Еуропа  єауымдасты№ы бѕкiл тарихында  болма№ан саяси тере» да№дарысты басынан јткердi. Еуропалыє єауымдасты№ыны» јмiрiне єауiп тудыр№ан да№дарыс жарты жылдан аса уаєытєа созылды. Министрлер ке»есiнi» толыє єЅрамыны» кезектi сессиясынан тыс отырысын Ѕйымдастыру№а єол жеткiзген кезде Франция јзiнi» серiктестерiнi» толыє кјлемде єабылдау№а тура келген iс жѕзiнде ультимативтi талабын Ѕсынды. 1966 жылы Іа»тар айыны» со»ында “Ортає рынокке” єатысушы мемлекеттер “Люксембург компромиссi” деп атал№ан келiсiмдi єабылдауды» сётi тѕстi. Бiтiскен келiсiмге сёйкес ма»ызды тѕрде ЕЭІ комиссиясыны» белсендiлiгiне шек єойылды, сонымен бiрге аса ма»ызды бiр немесе шешiм єабылдау принципi саєталды.

1966 жылы 10 тамызда µлыбритания  “Ортає рынокке” оны» толыє  єЅєылы мѕшесi ретiнде Норвегияда  јз ниеттерiн бiлдiрдi. 1996 жылы 8 єарашада бастал№ан келiссјздер, µлыбританияны» кедендiк переферецияларды саєтау№а Ѕмтылуынан жёне аграрлыє јнiмдердi јндiретiн континенттiк јндiрушiлер тарапынан болатын конкуренциядан јзiнi» ауыл шаруашылы№ын єандайда болмасын уаєыт кезе»iнде саєтап єалу№а Ѕмтылуына байланысты єиындыєтар№а кезiгiп, нётижесiнде аяєсыз єалды.

1967 жыл µлыбритания,  Ирландия, Норвегия жёне Дания  екiншi рет ЕЭІ-№а мѕше болу  туралы ресмијтiнiш бiлдiрдi. Осы  жылды» 27 єарашасында Ш.де Голль  пресс-конференция Ѕйымдастырып, а№ылшындарды» “Ортає рынокке” мѕше болуына ѕзiлдi-кесiлдi єарсылыє бiлдiрiп вето жариялады. Тек Ш. де Голль президенттiк тЅр№ыдан тай№аннан кейiн, 1969 жылы желтоєсанда Гаага єаласында јткен ЕЭІ елдерiнi» мемлекет жёне ѕкiмет басшыларыны» ке»есi єауымдастыє єЅрамыны» ке»еюiне мѕмкiндiк бердi. Ке»ес нётижесiнде сауда-преференциалды айма№ында№ы лидерлiк артыєшылыєтарынан айыру№а жёне фунт-стерлингтi» екiншi дѕниежѕзiлiк резервтiк валюта ретiндегi ролiн шектеуге кѕш салынды. 1972 жылды» 22 єа»тарында тиiстi келiсiмдерге єол єойылып, 1973 жылды» 1 єа»тарынан бастап “алтылыє” “то№ыздыєєа”айналды. 1969 жыл№ы 1 жёне 2 желтоєсанда Гаага єаласында№ы жо№ары де»гейде јткен кездесу Еуропалыє єауымдастыєты» саяси тарихында№ы “Ортає рынокты»” ке»еюiне жол ашєан айтулы оєи№а болды. Сондай-ає осы конференцияда алда№ы он жылда№ы интеграциялыє дамуды» жалпы стратегиясы талєыланды. 1968 жылды» 1 шiлдесiнде кедендiкодаєты» єЅрылып бiтуiне орай, Еуропалыє экономикалыє єауымдасты№ы елдерiнi» бiрi»№ай кедендiк тарифi кѕшiне ендi. Осы кезден бастап, ауылшаруашылы№ы рыногы мёселесi ресми тѕрде енгiзiлдi.

Гаагада бол№ан кездесуде  экономикалыє жёне валюталыє одає єЅру жјнiндегi єауымдастыєты» дайынды№ы  туралы жарияланды. Люксемьбургтi»  премьер—министрi ёрi кiрiс министрi Пьер Вернер басєар№ан эксперттер тобына тиiстi жобаны дайындау№а тапсырыс берiлдi. “Вернер жоспары” 70—шi жылдарда№ы интеграциялыє дамуды» негiзгi ретiнде жобаланып, мЅнда экономикалыє жёне валюталыє одаєты» бiрнеше кезе»де єЅрылуы єарастырылды. Бiрiншi, кезе» 1973 жыл№а дейiнгi уаєыт аралы№ын єамтып, јтпелi сипатєа ие болды. Онда бюджеттiк, кредиттiк жёне валюталыє саясатты» координациялауына ѕйлесiмдi болуына, сондай-ає салыє салу жѕйесiнi» бiр ы»№айлануына байланысты ережелер баяндалды. Екiншi кезе»де (1974-1979 жылдар аралы№ы) интеграциялыє бiрлестiктi» тиiстi сфераларды ке» јкiлдiкте иелену жёне аєша айналымына, кредитте, мемлекеттiк финанс жёне валюта саясатына айтарлыєтай мјлшерде орталыєтан№ан сипат беретiн арнайы шаруашылыє-саяси органын єЅру Ѕсынылды. Со»№ы кезе»де болашаєта бiры»№ай валютаны айналым№а енгiзу жёне толыє валюталыє-экономикалыє интеграциялану Ѕсынылды.

µзає талєылаудан кейiн 1970 жылы “Вернер жоспары” толыє  емес кјлемде ресми талєыланды.

Батыс Еуропа елдерiнi»  жаїандасуыны» ѕшiншi кезе»i (1974-1985) ёлемдiк экономикалыє да№дарыстар интеграциялыє процесстердi» бёсендеуi. Батыс Еуропаны» экономикалыє жёне саяси дамуыны» ѕшiншi кезе»i 1970 жылдардан Бреттен-вуд валюта жѕйесiнi» кѕйреуiмен 1974-1975 жылдарда№ы ёлемдiк экономикалыє да№дарыстар басталып, 80-шi жылдарды» ортасына дейiн созылды. БЅл уаєыт кезе»iнде интеграциялану процестерiнi» баяула№аны аныє байєалады. Еуропалыє єауымдастыєты» экономикалыє даму єарєыны тјменде, капитализмнi» јзге орталыєтары АІШ пен Жапонияны ал№а шы№арып алды. Интеграциялыє топты» јз iшiнде келiспеушiлiк кјбейiп, єауымдастыє мѕшелерi жасырын протекционизм саясатын Ѕстана батады. Болып јткен екi ёлемдiк да№дары (1974-1975 жёне 1980-1982)жёне экономикалыє дамуда экстенсивтiлiктен интенсивтi даму жолына тѕсу Батыс Еуропалыє интеграциялауды» жолында№ы елеулi кедергiлер болды. Еуропалыє єауымдастыєты» ке»еюiнi» таби№и нётижесiнде єауымдастыєєа мѕше елдердi» экономикалыє де»гейлерiндегi алшаєтыєтар одан ёрi тере»дей тѕстi. 1974 – шi жылды» 10 –шы желтоєсанында Парижде єауымдастыєєа мѕше мемлекет жёне ѕкiмет басшыларыны» кезектi кездесуi болып јттi. БЅл ке»естi» кѕн тёртiбiнде екi кешендi проблема тЅрды: єауымдастыєты» жЅмыс iстеу механизiмiн жетiлдiру жёне интеграциялыє бiрлестiктi» сыртєы ёлемге деген бiры»№ай позициясын белгiлеу. Париж ке»есi Бельгиялыє премьер-министр Лео Тиндемансєа ортає рынокты» Еуропалыє одаєєа айналу перспективалары туралы баяндама ёзiрлеудi мiндеттедi. 1975 жылы ол ЕЭІ-елдерiнi» барлыє астаналарында болып министрлермен, ѕкiмет басшыларымен, жо№ары чиновниктермен, сондай-ає буржуазиялыє саяси басшылары мен келiссјздер жѕргiздi. Жылды» со»ында “Тиндеманс јз баяндамасын”  дайындап ёрiптестерiне Ѕсынды. Тиндеманс баяндамасы тј»iрегiндегi жѕргiзiлген ѕгiт насихаттарды» кјптiгiне єарамастан, онда№ы Ѕсыныстар шешуiн таппай нётижесiз єалды.

1978-жылды» шiлде айында  Бременде јткен Ортає рынок  елдерiнi» мемлекет жёне ѕкiмет  басшыларыны» кездесуiнде ГФР—дi»  канцлерi Г. Шмидт пен Францияны»  президентi В. Жискард Эстен  Еуропалыє валюталыє жѕйенi» жобасын  ёзiрлеп Ѕсынды. БЅл бiрi»№ай валюталыє єор єЅрылу№а тиiс едi. БЅл єор уаєыт јте келе єауымдастыєты» бiрi»№ай орталыє банкiне айналар едi. Та№ы бiр ма»ызды жа»алыє халыєаралыє валютаны-экюдi енгiзу мёселесi болды. “Экю”-орталыє банктер арасында есеп-айырысуды» єЅралы, сондай-ає Ѕлттыє аєшаларды» јлшем бiрлiгi болып табылады.  Еуропалыє єауымдастыє јз єатарын одан ёрi ке»ейту перспективалары мен 80-шi жылдар№а ныє єадам басты. 1975 жылы Грецияда, ал 1977 Португалия мен Испания єауымдастыєєа мѕше болып кiруге ресми ерiк бiлдiрдi. Іауымдастыєєа жа»а мѕше елдердi» єосылуы јз кезегiнде бiрєатар шешуi єиын мёселелердi єоса ёкелетiндiктен, оларды єауымдастыєєа єабылдау мёселесi Ѕзаєєа созылды. Тек 1979 жылды» 28-шi мамырында Грециямен келiсiмге єол єойылып, ортає рынокты» 10-шы мѕшесiнi» тЅсауы кесiлдi. Греция 1981-жылды» 1-шi єа»тарынан бастап толыє мѕшелiкке јттi.

Батыс Еуропалыє интеграцияны»  тарихын зерттеу барысында бiр  кезе»дi екiншi кезе»нен хронологиялыє  дёлдiкпен айырып, єарастыру јте  єиын. Интеграциялыє процесс бiр  уаєытта ёр тѕрлi сферада ёрєалай жѕрiп жатады. Оны» ѕстiне интеграциялыє процесс тѕрлi да№дарыстар мен єайшылыєтар, шырєау мен єЅлдырауды бастан кешiре отырып тоєтамай жѕредi. °рбiр интеграциялыє акция алды»№ы жасал№андарды» за»ды нётижесi, кейiнгi єадамдарды» хабаршысы бол№андыєтан, интеграциялыє процесстердi кезе»дерге бјлiп єарастыруды» шартты тѕсiнiк екенiн Ѕмытпа№ан жјн.

Батыс Еуропа елдерiнi»  халыєаралыє экономикалыє байланысы  єашанда жо№ары јнiмдiлiгiмен ерекшеленiп  отыр№ан. Империалистiк аралыє ёскери дау жанжал бЅзыл№ан жылдары бЅл iшкi Еуропалыє да№дарыс ёлде неше рет жа»а жёне јте кѕрдлi негiзде онжылдыєтан-онжылдыєєа барынша јте тармаєталды жёне ны№айды. Іазiргi та»да тенденция Ѕл№аю№а, терендеуге жёне ёр тѕрлi формада елдер аралыє шаруашылыє байланыс елеулi екi аса ма»ызды факторларды» ёсерiмен ны№айды. №ылыми техникалыє революцияны» жёне јндiрiстi», јнiмнi» јтiмiн, бiрден бiрнеше елдердегi ёртѕрлi єаржы несие операциясын жѕзеге асыратын алып трансЅлттыє корпорацияларды» (ТµК) єызметiмен.

Со№ыс жылдарынан кейiн бастал№ан №ылыми-техникалыє революция электроника, есептеушi техникалар, атом энергетикасы, химия полимерi, лазерлiк техникалар жёне т.б. кјптеген жа»а №ылым салаларыны» дамуына кѕштi импульс бердi. Осы салаларды» пайда болуы јз кезегiнде автомобиль, авиация жёне кеме жасаушылыє јнеркёсiп, радиотехника№а, электормашина, тЅрмыс техникалары, тЅрмыс химиялары, ауылшарашылыє машина жёне прибор жасау со№ыстан кейiнгi кезе»ге “екiншi жасару” єатарына жататын салалрды» жа»а јмiрiне дем бердi.