Кеден ода№ыны» пайда болу тарихы

I-Тарау. Экономика дамуыны» тѕрлi сатысында№ы кеден ынтымаєтастарыны» єалыптасуыны» теориялыє негiздерi.

 

1. Кеден ода№ыны» пайда болу тарихы.

1991 жылы 8 желтоєсанда№ы  ТМД єЅру туралы келiсiм, 1991 жылы 21 желтоєсанда№ы Алматы деклорациясы  – осы єЅжаттарды» барлы№ы жалпы европалыє жёне Евразиялыє ашыє экономикалыє реформаларды», рынокты», координациялыє экономикалыє реформаларды», ёлеуметтiк жёне ба№а саясатын жѕргiзудi, жёне ортає экономикалыє ке»iстiктi єЅру№а, дамыту№а ба№ыттал№ан.

Ґндiрiстiк экономикалыє, шаруашылыє, интеграциялыє єайта єЅруды» жёне дамытуды» єЅєыєтыє негiзi болып 12 ТМД мемлекеттерiнi» єол єой№ан 1993 жылы 24 єЅркѕйектегi экономикалыє одає єЅру туралы шарт табылады.

Экономикалыє одає Шартыны» 2 — бабында келесiлер кјрсетiлген;  тЅр№ындарды» јмiр де»гейiн кјрсету маєсатында келiсушi жаєтарды» экономикасыны» тЅраєты дамуына жа№дайлар жасау, рынок єатынасына негiзделген ортає экономикалыє ке»iстiктi этаппен єЅру, барлыє шаруашылыє жѕргiзушi субьектiлерге те»дей мѕмкiндiктер беру жёне кепiлдiктер беру, ортає мѕддеге асыру, экологиялыє проблемаларды бiрлескен кѕшпен шешу. Сонымен єатар стихиялы катастрофаларды» салдарын жою.

“Сауда — экономикалыє єатынастар” бјлiмiнде кјрсетiлген бабтар ерекше кј»iл аудартады. Со»№ы  кезде кедендiк за»дарды гармонизациялау жёне кедендiк єЅжаттарды ѕйлестiру бойынша мемлекеттiк кеден єызметi јнiмдi е»бек жасады. Бiрає кедендiк баждарды, салыєтарды жёне тјлемдердi алып тастау жёне тјмендету, жѕктердi жёне жолаушыларды тасымалдау№а    тарифтердi жаєындастыру єызмет аспектiлерiн жѕзеге асыр№ан жоє.

Экономикалыє одаєты»  Шартында бЅдан басєа “Кёсiпкерлiк  жёне инвестиция”, “Аєша-несие, єаржы  жёне валюта єатынастары”, “°леуметтiк  саясат” тауарлары бар.

Бiрає, бЅл “Шарт” ережелерi экономикалыє одає елдерiнi» iшкi даму процесiнен алшає болды.

Тёуелсiз Мемлекеттер  Достасты№ы интеграциялы дамуыны» перспективалы  жоспары 1994 жылы єазан айында бѕкiл  ТМД ше»берiнде Кеден Ода№ын єЅруды жоспарлады, бiрає бЅл  жоспар єазiргi кѕнге дейiн жѕзеге аспауда.

Кеден Ода№ы 1995 жылы 6 Іа»тарда Ресей Федерациясы мен Беларусь Республикасыны» келiсiмге єол єоюынан басталды.

МЅнда№ы негiзгi шарт те»естiрiлетiн  жёне јзара тиiмдi экономикалыє єатынасты  дамыту№а Ѕмтылу, ГАТТ/ДСµ ережелерiне ба№ыттал№ан нормаларды мойындау болып табылады.

Кеден Ода№ын єЅруда келесi маєсаттар кјзделген:

-еркiн экономикалыє  єатынас жасайтын шаруашылыє  жѕргiзушi субьектiлерге келетiн  кедергiлердi жою арєылы јз елдерiндегi ёлеуметтiк-экономикалыє прогрестi єамтамассыз ету;

-еркiн товар ауысуына  экономикалыє берiк дамуына кепiлдiк беру;

-јз елiнi» экономикалыє  саясатын кѕшейту жёне Ѕлттыє  халыєаралыє шаруашылыєты жан-жаєты  дамыту;

-мѕше мемлекеттердщi»  дѕниежѕзiлiк рыногєа белсендi  тѕрде шы№уына мѕмкiндiк жасау. 

Кеден Ода№ы – бЅл  келесi єа№ыидалар№а негiзделген мемлекеттердi» бiрiгуi:

А) Кеден Ода№ына єатысушы-мемлекеттердi»  кедендiк территориясын бiртЅтас етiп єарастыру.

БiртЅтас кеден территориясын  єЅруды мына жолмен жѕзеге асыру болжамдал№ан:

-сауда јзара келiсушi  мемлекеттердi» территориясында  јндiрiлген товарлар№а деген кеден бажын, салыєтарды жёне тјлемдердi, сонымен єатар сандыє шектеулердi жою:

-ѕшiншi елдерге сауда  режимдерiн бiрдей етiп орнату  жёне єолдану, сонымен єатар  сыртєы саудада бiрдей кеден  тарифтерiн жёне тарифтiк емес  шараларды орнату жёне єолдану.

Б) ѕйлестiрiлген за»№а жёне нарыє экономикасыны» єа№идаларында шаруашылыє жѕргiзуге негiзделген экономикалыє реттердi» бiркелкiлiгi.

Кеден Ода№ын єЅруда№ы iс-шараларды жѕргiзу екi этапта жѕргiзiлу болжамдал№ан болатын.

Бiрiншi этапта№ы жоспар:

-6 єа»тар 1995 жыл№ы Протокол№а сёйкес јзара бiрлескен сауда№а тарифтiк жёне сандыє шектеулердi алып тастау;

-сыртєы экономикалыє  єызметке ёсер ететiн салыєтыє, єаржылыє, кедендiк, сыртєы сауда  за»дарыны» ѕйлесiмдiлiгi.

Екiншi этап:

Серiктес-мемлекеттердi»  кеден территориясыны» бiркеден территориясына бiрiгуi, Кеден Ода№ыны» халыєаралыє єЅєыє субьектiлерi туралы мёселенi шешу.

Келiсiмдi сонымен єатар  келесi мёселелерге тоєталды: кеден  баждарын, салыєтарын жёне тјлемдерiн  єолдану; јзара саудада тарифтiк, сандыє немесе басєа шараларды єолдану арєылы уаєытша шектеу шарттарын енгiзу.

1995 жылы 20 єа»тарда бiр  жа№ынан Беларусь Республикасы  жёне Ресей Федерайиясы, екiншi жа№ынан Іазаєстан бiр Кеден  Ода№ын єЅру туралы келiстi. Мѕнда№ы  єЅру маєсаты жёне єа№идалары, єЅру механизмi жёне кезе»i, єызметтестiру тёртiбi, сонымен єатар, кеден бажын, салы№ын жёне тјлемдерiн єолдану, уаєытша шектеу жёне кедендiк баєылауды енгiзу шарттары 1995 жылы 6 єа»тарда Кеден Ода№ы туралы Ресей Федерациясы мен Беларусь Республикасы арасында№ы бол№ан келiсiм бойынша аныєталады деп келiсiлдi.

Сол кѕнi Іазаєстан Республикасы мен Ресей Федерациясы сыртєы экономикалыє єызметтi бiрдей реттеу тёртiбi туралы келiсiмге єол єойды. МЅнда  егер Ресей Федерациясы мен Іазаєстан  Республикасы бiр кеден территориясын єЅр№ан жа№дайда сыртєы экономикалыє єызметтi бiрдей реттеу бекiтiледi жёне келесi салада шешiм єабылдау бiрдей реттеледi: ѕшiншi бiр елге єатысты сауда режимiн орнату; сыртєы экономикалыє єызметтi тарифтiк емес реттеу; сыртєы экономикалыє єызметтi тарифтiк емес реттеу; сыртєы экономикалыє операцияларда валюталыє баєылау жёне валюталыє реттеу; јзара саудада жёне ѕшiншi елмен саудада уаєытша шектеудi єолдану тёртiбi; сонымен єатар Ресей Федерациясы жёне Іазаєстын Республикасы арасында шектеусiз еркiн сауда режимi туралы Протокол єабылдан№ан болатын.

Сол жылы 28 єа»тарда ѕш ел ¶кiметi делегациясыны» єайта кездесуi јттi. Ресей Федерациясыны», Беларусь Республикасыны» Іазаєстан Республикасыны»  ¶кiмет басшылары Кеден Ода№ын єЅру туралы келiсiмдi Экономикалыє одає єЅру туралы 1994 жыл 24 єЅркѕйегiндегi келiсiмнi» ма»ызды бјлiгi етiп єарастыру туралы меморандум№а єол єойды.

Негiзгi єЅжат болып  бiрлескен Арыз болды, онда келесiлер  кјрсетiлдi: егер Кеден Ода№ын єЅрса, онда елдер арасында сауданы» тиiмдi дамуына жа№ымды жа№дай туады, энергия тасымалдаушыларды» керектi тѕрлерiмен, макшина-техникалыє јнiмдерiн, сату жёне тЅтыну товарымен толыє єамтамасыз ету жа№дайы туады. Нётижесiнде толыєєанды Кеден Ода№ы јзара товар, єызмет кјрсету, капиталдар рыногын єЅруда ѕлкен роль атєарды.

Жаєтар тiкелей байланысты»  дамуы жёне ёр-тѕрлi экономика саласында№ы  кёсiпорындар коперациясына єолдау кјрсеткендiктерiне мiндеттенедi. Осы  маєсатта јндiрiс-єаржы ёр-тѕрлi достастыє  формаларын пролгресивтi дамытуда, јзара  кiрудi жёне инвестицияны єор№ауды, єоз№алмайтын мѕлiктi иеленудi єЅруды наєты iс-шаралар жѕзеге асады.

Бiр №ылыми-технологиялыє  ке»iстiк єЅру шаралары јте кѕрделi деп тапты.

Осы кездесуде келешекте  јзара достастыєты ке»ейту жёне терендету туралы келiсiм бойынша  ѕш елдi» ба№дарламалары єуаттал№ан болатын.

Осы ба№дарламаны» орындалуы  жауапты болып Беларусь Республикасы Премьер-Министрiнi» орынбасары М.В. Мясникович, Іазаєстан Республикасы Премьер-Министрiнi» бiрiншi орынбасары Н.К. Исингарин жёне Ресей Федерациясы  ¶кiметiнi» орынбасары А.А. Болшаков та№айындал№ан болатын. Сонымен бiр мезгiлде жЅмысты координациялау жёне келешекте ке»ейту жёне јзара достастыєєа тере»дету туралы келiсiмнi» орындалуын баєылайтын беларуссия-єазаєстандыє-ресейлiк ѕкiметаралыє Комиссия єЅрыл№ан болатын.

lс-ёрекет жасау ба№дарламасы 5 бјлiкке бiрiккен 45 пункттен тЅрады.

Кеден Ода№ыны» єЅру бойынша, за» шаруашылыєты ѕйлестiру бойынша, достыє туралы жёне јзара кјмектесу  бойынша, кёсiпкерлiк пен јндiрiстi дамыту бойынша, єаржы жёне тјлем  єатынас саласында.

Осы ба№дарламаларды єЅруда кейбiр жа№дайлар№а мён берiлмейдi. Бiрiншiден, ёрбiр пункт јз кезегiнде Ѕйымдастырушылыє єызметтi талап еттi; -1995 жылды» I—IV кварталдары; ѕкiметтерi мен ведомстволары болады, ал мЅндай жа№дайда єЅжаттарды» жобасын ешкiм єарастырмайтын жёне сёйкестiндiрiлмейтiн болды. Расында да, со»ында ба№дарламаны» барлыє пунктерi єол№а алынды.

1995 жылы 9 наурызда Мёскеуде  ѕш ел комиссиясыны» 1-шi жиналысы  јттi. МЅнда ¶кiметаралыє комиссиялар  жиналысы ай-сайын јтетiндiгi туралы  шешiмдер консенус бойынша єабылдан№анды№ы, мавтериалдар, шешiмдер жобасын, Ѕйымдастырушылыє-техникалыє єамтамассыз етудi Ресей жа№ы јзiне алатынды№ы туралы шешiм єабылдан№ан болатын.

1995 жылы 20 сёуiрде Мёскеуде  бол№ан ¶кiметаралыє комиссияны»  жингалысында келесiлер тындалды: за» шы№армашылыєты ѕйлестiру бойынша доклад, Кеден Ода№ын єЅру№а байланысты за» шы№армашылыєты ѕйлестiруге ба№ыттал№ан кѕш концентрациясыны» ма»ыздылы№ы белгiлендi, инвестициялыє єызметтердi» жёне жылжымайтын мѕлiктi иелену ма»ыздылы№ы белгiлендi.

Осы кеден Ода№ына  кiруге ниет бiлдiрген мемлекеттерге  Мына iс—шараларды орындаулары керектiгiн  Ѕсынылады:

А) олар јздерiнi» Президентi немесе ¶кiметi атынан Кеден  Ода№ына  мѕше бол№ысы келетiн ниетiн бiлдiру керек, сёйкесiнше оны єатысушы елдердi»  Президенттерi немесе ¶кiмет басшысы оны бекiту жёне Меморандумда жёне 1995 жылды» 28 єа»тарынан бастал№ан ба№дарлама ёрекетiнi» шарттарын орындауына келiсiм бергендiгiн бекiтуi керек;

Б) ¶кiметаралыє комиссия№а iшкi жёне сыртєы экономикалыє саясаты  туралы, сыртєы экономикалыє єызмет нётижелерi туралы, єаржы валюталыє жа№дай туралы, салыє, ба№а жёне инвестиция саясаты туралы єысєаша мёлiмет жiберуi тиiс. Кеден Ода№ыны» єатысушы мемлекеттi» за»дарына сёйкес нормативтiк жёне за» актiлерiн шы№аратыны туралы жёне оны» єанша уаєытта шы№атыны туралы мёлiмет жiберулерi єажет.

В) мѕдделес мемлекет Кеден  Ода№ына кiру туралы келiсiмге отыр№аннан кейiн ол келесiлердi єамтамассыз  етуге мiндеттеуi тиiс: сыртєы экономикалыє єызметтi бiрдей етiп жѕргiзуге, кеден  єызметiн бiрдей етiп басєару№а.

Г) Кеден Ода№ына кiру туралы келiсiмге отыр№аннан кейiн  о№ан кiрген мемлекеттi» ¶кiметi сёйкес мемлекет iшiнде процедураларды орындайды.

Кейiн бЅл тёртiптер Кеден Ода№ына Іыфр№ыз Республикасы мен Тёжiкстан Республикасы кiруi кезiнде жасалып бiттi жёне єолданылды.

1995 жыл№ы Кеден Ода№ыны»  басты жетiстiгi бЅл бажсыз жёне  шектеусiз еркiн сауда режимiн  жѕзеге асыру. Ол сауда№а кѕштi екпiн бердi жёне ол субьектiлердi»  јзара шаруашылыє жѕргiзуiне о»  ёсер еттi. 1995 жылы Іазаєстанны»  Ресеймен товар ауысымы келесiлердi єЅрады:

Белоруссия-199%, Іазаєстан  –130%, бЅл 1996 жыл№ымен салыстыр№анда. Сонымен бiрге бiр мезгiл єатысушы мемлекеттердi» екi жаєты товар  ауысымы да јстi. Іазаєстан-Іыр№ызстан 196%, Іазаєстан-Беларусь 127%. 

2. Еуропалыє Одаєты» пайда болу тарихы жёне Еуропалыє Одає туралы жалпы тѕсiнiк

Екiншi дѕниежѕзiлiк со№ытан  кейiнгi Батыс Еуропаны» экономикалыє дамуын тјрт кезе»ге бјлiп кјрсетуге  болады. Бiрiншi кезе»i (1945-1957). Со№ыстан кейiнгi Батыс Еуропаны» дамуыны» со№ыс кезiндегi кѕйзелген шаруашылыєты єалпына келтiрумен сипатталады. Капиталистiк јнеркёсiптiк јндiрiсте осы аймаєты» ѕлес салма№ы 1937 жылы 38,3%-тен 1948 жылы 31%-ке тјмендедi жёне ёлемдiк тауарларды экспорттауда 34,5%-тен 28%-ке  тјмендедi. Батыс Еуропа елдерi экономикалыє, валюталыє жёне саяси жа№ынан АІШ-єа тёуелдi болып єалды, осы кезе»де АІШ-ты» ѕлесi јнеркёсiптiк јндiрiсте 1948 жылы 54%-ке жетсе, тауарларды экспорттауда 33%-ке жеттi. 1938 жылы Батыс Еуропа елдерiнi» алтын резервтерi 9 млрд. доллардан 1948 жылы 4 млрд. доллар№а тјмендедi жёне АІШ резервтермен салыстыр№анда 6 есе аз болды. Капиталистiк ёлемде Америка Іѕрама Штаттарыны» монопольдi жа№дайда дерлiк орын алуы, јзiнi» бЅры»№ы бёсекелестерi Батыс Еуропалыє елдерiнен єауiптенбей сол елдерге, Ѕлттыє экономикаларыны» механизiмiнi» функцияларыны» єайта єалпына келтiруге кјмектестi. Америка ѕкiметi Еуропа елдерiнен кјмектесуге арнайы жоспар жасады. 1947 жылы 5 маусымда АІШ-ты» мемлекеттiк секретары Д Ж. Маршалл сјз сјйлеп жариялады. Маршалл “Еуропа кјптеген ауыртпалыєты басынан јткiзiп отыр, Америка Еуропа№а тјлеусiз кјмек кјрсетуге дайын, ол”єандайда бiр елге немесе доктрина№а єарсы емес, аштыєєа, тары№у№а жёне хаосєа єарсы” ба№ыттал№ан”-дедi.

Ке»ес ода№ы “Іыр№и єабає со№ыс” салдарынан Маршалл  жоспарын наєтылы айєын жа№дайда таєыламай, о№ан єосылудан бас тартты. КСРО-ны» ыєпалымен барлыє Халыєтыє демократиялыє елдер, сонымен бiрге Финляндия Маршалл жоспарынан бас тартты. Тек Чехославакия №ана бјлек Екiншi дѕниежѕзiлiк со№ыстан кейiнгi Батыс Еуропаны» экономикалыє дамуын тјрт кезе»ге бјлiп кјрсетуге болады. Бiрiншiкезе»i (1945-1957). Со№ыстан кейiнгi Батыс Еуропаны» дамуыны» со№ыс кезе»iнде кѕйзелген шаруашылыєты єалпына келтiрумен сипатталады. Капиталистiк јнеркёсiптiк јндiрiсте осы аймаєты» ѕлес салма№ы 1937 жылы 38,3%-ке тјмендедi жёне ёлемдiк тауарларды экспорттауда 34,5%-тен 28% -ке тјмендедi. Батыс Еуропа елдерi экономикалыє, валюталыє жёне саяси жа№ынан АІШ-єа тёуелдi болып єалды, осы кезе»де АІЩ-ты» ѕлесi јнеркёсiптiк јндiрiсте 1948 жылы 54 %-ке жетсе, тауарларды экспорттауда 33%-ке жеттi. 1938 жылы Батыс Еуропа едерiнi» алтын резервтерi 9 млрд. доллардан 1948 жылы 4 млрд. доллар№а тјмендедi жёне АІШ резервтерiмен салыстыр№анда 6 есе аз болды. Капиталистiк ёлемде Америка Іѕрама Штаттарыны» монопольдi жа№дайда дерлiк орын алуы, јзiнi» бЅры»№ы бёсекелестерi Батыс Еуропа елдерiнен єауiптенбей сол елдерге, Ѕлттыє экономикаларыны» механизiмiнi» функцияларыны» єайта єалпына келтiруге кјмектестi. Америка ѕкiметi Еуропа елдерiнен кјмектесуге арнайы жоспар жасады. 1947 жылы 5 маусымда АІШ-ты» мемлекеттiк секретары Дж Маршалл сјз сјйлеп жариялады. Маршалл Еуропа кјптеген ауыртпалыєты басынан јткiзiп отыр, Америка Еуропа№а тёуелсiз кјмек кјрсетуге дайын, ол єандайда бiр елге немесе доктрина№а єарсы емес, аштыєєа, кедейлiкке, тары№у№а жёне хїаосєа єарсы ба№ыттал№ан дедi.

Ке»ес ода№ы “Іыр№и єабає со№ыс” салдарынан Маршалл  жоспарын наєтылы айєын жа№дайда таєыламай, о№ан єосулыдан бас тартты. КСРО—ны» ыєпалымен барлыє Халыєтыє демократиялыє елдер, сонымен бiрге  Финляндияда Маршалл жоспарынан бас тартты. Тек Чехославакия №ана бјлек ал№ашєыда Маршалл жоспарын єабыл алу№а келiсiп, бiрає бiрнеше кѕннен кейiн КСРО-ны» талабымен одан бас тартты. Іѕрамына Англия, Италия жёне Франция сияєты iрi мемлекеттерi бар капиталистiк 16 ел американдыє кјмектi алу№а даяр екендiгiн бiлдiрдi жёне осы маєсаттарда арнайы тЅраєты халыєаралыє Еуропалыє экономикалыє ынтымаєтастыє Ѕйымын (ЕЭЫµ) (ОЕЭС) єЅрды.

    

1948 жылды» iшiнде ЕЭЫµ-ны»  мѕшелерi АІШ-пен Маршалл жоспары  бойынша кјмектi алу шарттары  туралы екi жаєты келiсiм жасады. Американдыє єамтамассыз етушiлiкке  азыє-тѕлiк, шикiзат, јнеркёсiптiк тауарлар мен жабдыєтау№а айырбас ретiнде АІШ ѕкiметiне јздерiнi» экономикалыє жа№дайы туралы аєпараттарды жеткiзiп берiп тЅру№а, АІШ-ты тапшы материалдармен жабдыєтау№а, Ке»ес ода№ына “стратегиялыє тауарларды” сату№а, шы№армау№а, жЅмсал№ан американ аєша єаражатын мадаєтау№а мiндеттенедi. °рбiр елге Маршалл жоспарын орындалуын єада№алайтын арнайы американдыє  миссиялар жiберiлдi. Маршалл жопары бойынша алын№ан америкалыє тауарларды сатудан тѕскен єаражат, тек сол мисияларды» келiсiмiмен №ана жЅмсалатын.