Шпаргалка по "Экология"

 

 

 

 

 

 

 

 

 

12. Парникті эффектнің пайда болу себептері және оны анықтау

Жанғыш қазбаларды өртеу және басқа  да өнеркәсіптік процестер әсерінен бөлініп, атмосферада жинақталатын көмір қышқыл газ (С0₂ ), көмірсутектер, яғни, метан (СН₄), этан (С₂Н₆) және т.б. (жоғары концентрациясы болмаса бұл заттар жекелей аса қауіпті емес) газдары парникті эффектінің пайда болуына алып келеді. Парникті эффектінің механизмі қарапайым. Бұлтсыз ауа райы ашық кезде күн сәулелері Жер бетіне оңай жетіп топырақ, өсімдіктер жамылғысымен сіңіріледі. Жер беті қызған соң жылу энергиясын ұзын толқынды сәулелену түрінде атмосфераға қайта береді. Алайда бұл жылу энергиясы атмосферада шашырамай жоғарыда айтылған газдардың молекулаларымен сіңіріліп (С02 жылу энергиясының 18%-ын сіңіреді), молекулалардың қарқынды қозғалысына және температураның көтерілуіне алып келеді. Атмосфералық газдар (азот, оттегі, су парлары) жылу сәулелерін сіңірмей, керісінше оларды шашыратады. С0₂-нің концентрациясы жыл сайын 0,8-1,5 мг/кг-ға көтерілуде. Зерттеулер бойынша СО₂-нің мөлшері ауада екі есе көбейсе, орташа температура 3°С-5°С-қа көтеріледі. Бұл өз кезегінде климаттың ғаламдық жылуына, яғни, Антарктидадағы мұздықтардың жаппай еруіне, Әлемдік мұхиттың орташа деңгейінің көтерілуіне, көптеген жердің су астында қалуына және басқа да жағымсыз жағдайларға алып келеді. 
Климаттың ғаламдық жылуы - биосфераның антропогендік ластануының бір көрінісі. Бұл климаттың және биотаның өзгеруі: экожүйедегі өнімділік процестерінің, өсімдіктер қауымдастықтары шекараларының, ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігінің өзгеруінен білінеді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

13. Қышқыл жаңбырлар, қоршаған ортаға әсері

Қышқыл  жаңбырлар – ауаның қышқылды тотықтармен ластануына байланысты жауын-шашынның рН мөлшері төмендейтіні байқалатын метеорологиялық жауын-шашынның барлық түрі (жаңбыр, қар, бұршақ, тұман, жаңбырлы қар).Алғаш рет «қышқыл жаңбыр» ұғымын 1872 жылы ағылшын зерттеушісі Роберт Смит енгізді.  Оның көңілін Манчестердегі викториан улы тұманы аударды. Әрине ол кездегі ғалымдар қышқыл жаңбырдың бар екені туралы теорияны жоққа шығарғанымен, қазіргі таңда су айдындарының, ормандардың, өнімнің және өсімдіктер жамылғысының бұзылуы осы қышқыл жаңбырлар салдарынан екеніне ешкім күмән келтірмейді. Одан басқа ғимараттар мен ескерткіштер, құбырлар, автокөліктер зақымданып, топырақтың құнарлылығын төмендетеді.Кәдімгі жаңбыр суы да әлсіз қышқыл ерітінді. Бұл атмосфераның көмір қышқыл газы (СО₂) сияқты табиғи заттары жауын суымен реакцияға түсіп, әлсіз көмір қышқылы (CO₂ + H₂O <=> H₂CO₃) түзіледі. Негізінен жауын суы рН 5,6-5,7-ге тең. Ал шын мәнінде жауын суының қышқылдық көрсеткіш (рН) әр жерде әртүрлі болуы мүмкін. Бұл негізінен атмосферадағы күкірт тотығы мен азот тотығы бар газдардың құрамына байланысты. 1883 жылы швед ғалымы Сванте Аррениус қолданысқа – қышқыл және негіз ұғымдарын енгізді. Ол қышқыл деп, суда еру кезінде бос оң зарядталған сутегі иондары (H⁺), ал негіз деп, суда еру кезінде бос теріс зарядталған гидроксид-иондары (ОH⁺) бар заттарды атады. Сутегі көрсеткіші (рН) – ерітіндідегі сутегі иондарының (H⁺) концентрация деңгейінің көрсеткіші болып табылады да, оны су қышқылдығының көрсеткіші ретінде де пайдаланады.Жоғарыда айтылғандай кәдімгі судың өзі де ауа құрамындағы көмір қышқыл газының болуына байланысты әлсіз қышқыл ерітінді (рН 6-ға жақын). Қышқыл жаңбырлар су мен күкірт тотығы (IV) S₂ және азоттың әр түрлі тотықтары (N_хО_y) арасыындағы реакциялар нәтижесінде пайда болады. Бұл заттар атмосфераға автокөліктерден, металлургиялық кәсіпорындардан, жылу және атомдық электрстанциялардан бөлінеді. Күкірт қосылыстары (сульфидтер және басқалары) рудалар мен көмірлерде (сульфидтер әсіресе қоңыр көмірде көп) жану, күйдіру кезінде күкірт тотығы (IV) S₂ (күкіртті ангидрид), күкірт тотығы (VI) SО₃ (күкірт ангидриді),  күкірттісутек H₂S (төмен температурада, толық жанбау немесе толық күйдірмеу кезінде аз мөлшерде бөлінеді) түрінде түзіледі. Азоттың әртүрлі қосылыстары көмірде, әсіресе шымтезек (торф) құрамында бар. Пайдалы қазбаларды жағу кезінде азот тотығы түзіледі (мысалы, азот тотығы (IV) NO₂).

14. Улы және фотохимиялық тұманның пайда болуы, түрлері

Үлкен қалаларға тән, жиі  байқалатын құбылыс – улы тұман (тұман мен түтіннің қосылысы). Улы тұмандар үш түрлі – ылғалды, құрғақ және мұзды болып келеді. Ылғалды улы тұман (Лондондық тип) – газтәрізді ластаушы заттар, шаң және тұман тамшыларының қосылыстары. Бұл қосылыстағы заттар бір-бірімен химиялық реакцияға түсіп бастапқы түрлерінен әлдеқайда қауіпті қосылыстар түзеді. Атмосфералық ауаның 100-200 метр биіктігінде улы, сарғыш түсті лас, ылғалды улы тұман осылай пайда болады. Мұндай тұман теңізге жақын, тұманды, ауаның салыстырмалы ылғалдылығы жоғары елдерде түзіледі.Құрғақ улы тұман (Лос-Анджелестік тип) – озонның пайда болуы кезінде химиялық реакциялардың әсерінен атмосфералық ауаның екінші рет ластануы. Құрғақ улы тұман Лос-Анджелесте (АҚШ) қалың тұман емес, көкшіл түтін түзеді.Улы тұманның үшінші түрі – мұзды улы тұман (Аляскалық тип). Ол Арктика мен Субарктикада антициклон кезінде төменгі температурада пайда болады. Мұндай ауа райында ластағыш заттардың аз мөлшерде бөлінуінің өзі мұздың майда кристалдарынан тұратын қалың тұманның пайда болуына алып келеді. Сондай-ақ улы тұман шұңқырлы жерлерде орналасқан қалаларға, мысалы, Алматы, Ереван, Кемерово, Новокузнецк, Братск, Мехико және т.б. тән.Улы тұман кезінде, жарықтың әсерінен зиянды заттардың ауа, ылғал компоненттерімен фотохимиялық реакциялары нәтижесінде қосымша улы өнімдер (альдегидтер, кетондар) түзіледі.XX ғасырдың 30-шы жылдарынан бастап Лос-Анджелес қаласында да жылдың жылы маусымында, әдетте жазда және ерте күзде ылғалдылығы 70% құрайтын тұман пайда бола бастады. Бұл тұманды фотохимиялық тұман деп атайды.Фотохимиялық тұман  – фотооксиданттар деп аталатын азот, күкірт тотықтары, озон және көптеген органикалық қосылыстардан тұратын қоспа. Фотохимиялық тұман желсіз күндері, белгілі бір жағдайларда: атмосферада азот, көміртегі және басқа да ластаушылардың концентрациясы жоғары жағдайда, күн сәулелерінің әсерімен фотохимиялық реакциялар нәтижесінде пайда болады. Бұл құбылыстар көбіне маусым-қыркүйек айларында жиірек, қыста сирек байқалады. Мұндай улы тұмандар Лондон, Париж, Лос-Анджелес, Нью-Иорк және Европа мен Америкадағы басқа да  қалалар үстінде жиі көрініс береді. Физиологиялық әсері бойынша адам организміне (тыны салу жүйесі, қан айналу жүйесі) аса қауіпті. Көбіне денсаулығы нашар адамдардың, қала тұрғындарының  ертерек дүниеден өтуіне алып келеді.

15. Әлемдік Мұхит проблемалары

Әлемдік мұхиттың зиянды және улы заттармен, мұнаймен және мұнай өнімдерімен, радиоактивті заттармен ластануы үлкен алаңдатушылық тудырып отыр. Ластанудың масштабын мына мәліметтерден көруге болады: жағалаудғы суларға жыл сайын 320 млн тонна темір, 6,5 млн тонна фосфор, 2,3 млн тонна қорғасын бөлінуде. 1995 жылы тек Қара теңіз бен Азов теңіздерінің өзіне ғана 7,7 млрд/м³  лас тұрмыстық және өнеркәсіптік ағын сулар төгілген. Әсіресе Парсы және Аден шығанақтарының сулары және Балтық теңізі мен Солтүстік теңіздің сулары қатты ластанған. 1945-1947 жылдары кеңес, ағылшын және американдық команда басқармалары қолға түскен және өздерінің  улы заттары бар (иприт, фосген) 300 мың тонна оқ-дәрілері суға батырылды. Суға батыру операциялары асығыс, экологиялық қауіпсіздік нормалары сақталмай жасалды. Судың әсерінен қазіргі кезде химиялық оқ-дәрілердің корпустары қатты зақымдалды, ал мұның арты жақсылыққа апармайтыны белгілі. Мұхитты қатты ластаушылардың бірі мұнай және мұнай өнімдері. Әлемдік мұхиттың ластануына мұнай өнімдерінен басқа қоқыстар да өз үлесін қосуда. Жыл сайын пластиктердің миллиондаған тоннасы қоршаған ортаға бөлініп жануарлардың өліміне, «жүзгіш материктердің» пайда болуына әкелуде. Өкініштісі, табиғи орталарда пластмассалардың шіруі жүздеген жылдарға созылады. Сондықтан жақын арада адамзат пластикалық қалдықтарды тиімді түрде пайдаға асырып, биопластмассаларды кеңінен пайдаланбаса, уақыт өте пластмасса қоқыстарында тірішілік ететін болады. Әлемдік мұхиттағы пластмассалар көптеген құстардың, тасбақалардың, балықтардың, теңіз жануарларының және басқа да тірі организмдердің өлуіне себеп болуда. Бұл мәселеге осыдан біраз жылдар бұрын Нормандия (Франция) жағалауында асқазанында 224 кг пластикалық қаптар табылған өлі киттің денесі табылғаннан соң көңіл аударыла бастады.Тынық мұхитта да мұхиттың ағындар жүйесі мен адамдардың табиғатқа, су ресурстарына немқұрайлы қарауынан «қоқыстар аралының» бар екені белгілі. Гавай аралдары мен Калифорния арасында орналасқан (135⁰-155⁰ градус батыс бойлықта және 35⁰-42⁰ градус солтүстік ендік) «Ұлы Тынық мұхиты қоқыстар материгі» Әлемдік мұхиттағы ең үлкен пластикалы қоқыстардың жиналған жер. 700 мыңнан 15 млн-ға дейінгі шаршы километр аумақты алып жатқан «қоқыстар материгінің» жылдан-жылға көлемі ұлғаюда. Ал дамушы елдерде қоқыстарды жинап қайта өңдеуге өткізу дәстүрлі балық аулау кәсібінен асып кетті.

Әлемдік мұхиттың ластаушыларының  тағы бір түрі – пестицидтер мен  ауыр металдар. Ауыр металдар (сынап, қорғасын, кадмий, мырыш, мыс) кең таралған улы ластаушыларға жатады. Олар әртүрлі өнеркәсіп орындарында кең қолданылады. Тазалау шараларына қарамастан өнеркәсіп орындарынан бөлінетін сулардың құрамында көп болады. Бұл қосылыстардың көпшілігі мұхитқа атмосфера арқылы түседі. Теңіз биоценоздары үшін әсіресе сынап, қорғасын және кадмий аса қауіпті.Әлемдік мұхиттың радиоактивті қалдықтармен (РАҚ) ластануы да алаң туғызады. АҚШ-тың Тынық мұхитта жүргізген сутекті бомбасының жарылысының (1954 ж) әсерінен 25600 км² жер радиоактивті сәулеленуге ұшырады. Жарты жылдың ішінде ағыстың әсерінен жұқтырылған аумақ 2,5 миллион км²-ге жетті. Радиоактивті заттармен уланған өсімдіктер мен жануарлар организмдері қоректік тізбек арқылы бір-біріне беріледі.

Сөз соңында осы  қоршаған ортаның ластануы қандай себептерге байланысты екеніне тағы да тоқтала  кетейік:

1. Экономикалық себептер. Кейде салынған капиталдың үштен біріне дейін жететін тазарту қондырғыларының және басқа да құралдардың қымбат болуы. Сондықтан жаңа өндіріс орындарын – құрылыс жұмыстарын жүргізгенде ақша үнемдеу мақсатында тазалау қондырғылары қойылмайды.
2. Ғылыми-техникалық себептер. Ластанудың негізгі бөлігі қазіргі таңдағы ғылыми-техникалық қиыншылықтарға байланысты. Ғылым, техника және технологияның дамуы осы қиыншылықтарды жеңу үшін маңызды болуы шарт.
3. Экологиялық білімнің төмен болуы. Қазіргі кезде жаратылыстану ғылымдарының негізін білмейтін жауапты техникалық шешім қабылдайтын адамдар қоғам үшін қауіпті.

      4. Мәдениет  пен өнегелілік деңгейінің төмен  болуы. Қазіргі таңда әрбір  адам тек экологиялық сауатты  болып қана қоймай, табиғатқа  әкеліп жатқан зияндылықты сезініп  жауаптылықпен қарауы керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

16.Биоалуантүрліліктің  азаю проблемасы

Биоалуантүрлілік – ғаламшарда немесе анықталған территорияда, экожүйедегі  түрлердің санының әртүрлілігі  болып табылады. Биоалуантүрлілік ағзалардың жеке топтарымен анықталады: гүлді,жалаңаштұқымды, жабықтұқымды өсімдіктердің, мүктер, қыналар, ірі саңырауқұлақтар , микроскопиялық саңырауқұлақтардың, балдырлардың, жәндіктердің топырақ жануарлары, құстар, сүтқоректілер, бактериялар.

Биологиялық әртүрлілік адамзаттың әлеуметтік-экономикалық дамуы және адамзаттың тіршілігі үшін өмірлік  манызды рөл атқарады. Қамтамасыз етілітін тауарлар мен қызметтер  ғаламдық және жергілікті деңгейде пайда  алып келеді. Жер бетінде биоәртүрлілікті  сақтау миллиондаған адамдардың өмір сүру әрекеті мен әлеуметтік-экономикалық жағдайымен тікелей байланысты және де осылайша тұрақты дамуға және кедейлікпен  күресуге ықпал етеді.

Соған байланысты 1992 жылы 5 маусымда (Рио-де-Жанейро, Бразилия) халықаралық  келісім – Биологиялық әртүрлілік конвенциясы қабылданды (1 Қосымша). Конвенцияға 1992 5 маусымда қол қойыла бастады және 1993 жылы 29 желтоқсанда  өз күшіне енді.

Қазақстан Республикасы Биологиялық  әртүрлілік туралы БҰҰ Конференциясын 1994 жылы ратификациялады, сонымен қатар  келесі міндеттерді қабылдады.

Жекеленген биоценоздардың биоалуантүрлілігі көптеген факторлардың өзара байланысымен анықталады: 1.Ортаның  жағдайының жақсы болуы. Топырағы ылғалды, климаты жылы  экожүйеде  түрлер саны көбірек болады. 2.Ландшафттың  түрлер санының қоры. Егер ландшафт бұрын қатты бұзылулар болса, биоценоз аз түрге ие болады. 3.Бұзылулар  тәртібі. Экожүйенің аз бұзылуларында  биоалуантүрлулік жоғарлайды.

Биоалуантүрлілік саны территорияның  біркелкілігіне дн байланысты. Таулы  аймаққа қарағанда жазық далада түр әрқашан аз болады. Бұл теңіз  деңгейінен әртүрлі биіктікте орналасуына, әр түрлі геологиялық жыныстармен  байланысты(қышқыл граниттер, сілтілі  әктастар). Биоалуантүрліктін азаюы  антропогенді факторларға да байланысты. Олар: урбанизация(жолдардын салынуы,калалардың салынуы),өнеркәсіптін дамуына байланысты(отын энегретикасы,мұнай,ауыр металдар т.б)

 

 

 

17.Халықаралық  Қызыл кітап, маңызы

Қызыл кітап-халықаралық  табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабы”  — халықаралық дәрежедегі құжат.

 Қызыл кітапқа сирек  кездесетін, жылдан жылға азайып  не жойылып бара жатқан, сондықтан  да айрықша қорғауды қажет  ететін жануарлар мен өсімдіктердің  түрлері тіркеледі. Жануарларды  халықаралық дәрежеде қорғау  мәселесі 20 ғасырдың бас кезінде  қолға алынды. 1902 ж. Париж қаласында  алғаш рет Құстарды қорғаудың  халықаралық конвенциясына қол  қойылды. 1948 ж. ЮНЕСКО-ның жанынан  Халықаралық табиғат қорғау одағы  ұйымдастырылды. Халықаралық табиғат  қорғау одағының Қызыл кітапбы  1966 ж. тұңғыш рет 2 том болып  шықты. Оның 1-томында сүтқоректілердің 211 түрі, 2-томына құстардың 312 түрі  туралы деректер берілді. Бұл  кітап күнтізбе парақтары тәрізді  арнайы жасалды, түрлер 4 категорияға  топтастырылды. 1966 — 71 ж. Қызыл  кітапқа тіркелетін түрлер туралы  мәліметтер қайта толықтырылып, 2-басылымы, 1972 ж. 3-басылымы жарияланды. 1978 — 80 ж. 4-басылымы 5 том болып  жарық көрді. Оның 1-томы сүтқоректілерге  арналып, оған сүтқоректілердің 226 түрі мен 79 түр тармағы, 2-томында  құстардың 181 түрі мен 77 түр  тармағы, 3-томында қосмекенділердің 41 және бауырымен жорғалаушылардың 105 түрі, 4-том балықтарға арналып, балықтардың 194 түрі, ал 5-томы жоғары сатыдағы өсімдіктердің түрлеріне арналып, 25000 түрі тіркелді. 1980 жылдары бұрынғы томдар негізінде “Қызыл кітап” қайта шыға бастады. 1983 ж. шыққан Қызыл кітапта омыртқасыз жануарлартуралы мол мәлімет берілген. Жойылу қаупі төнген түрлерді сақтап қалу үшін оларды зоологиялық парктерде қолдан өсіріп, көбейту шаралары қолға алынған. Соның нәтижесінде соңғы Қызыл кітапқа тіркелген сүтқоректілердің 97, құстардың 39, қосмекенділер мен бауырымен жорғалаушылардың 37 түрі дүниежүзілік зоологиялық парктерде қолдан көбейтілген. Халықаралық табиғат қорғау одағының Қызыл кітабын шығаруға Құстарды қорғау жөніндегі халықаралық кеңес, Су құстарын зерттейтін халықаралық бюро, Жануарларды қорғау жөніндегі бүкіләлемдік федерация, т.б. ұйымдар қатысады. Қызыл кітап табиғат қорғаудың негізгі іргетасы, экологиялық білім мен тәрбие берудің қайнар көзі болып саналады.

 

 

 

 

18. Биосфераны ластаушы заттар.

Ластаушы - қоршаған ортаға әсер ету мөлшері табиғи деңгейден  жоғары субьектілер (физикалық агент, химиялық зат, биологиялық түр). Ластану  кез-келген агентпен болуы мүмкін. Тіпті  ең таза агент те ластаушы болуы  мүмкін, яғни, ластаушы дегеніміз табиғаттың өз тепе-теңдігінен шығуына алып келетін  фактор.

 Жоғарыда айтылғандай,  шығу тегі бойынша ластану  табиғи және антропогенді. Өкінішке  орай, өнеркәсіптің дамуына байланысты  қоршаған ортаның ластануы антропогендік  ластану болып отыр. Механикалық  ластаушылар - шаң, қоқыс. Олар  органикалық отынды жаққанда  және құрылыс материалдарын дайындау  процестері кезінде пайда болады. Мұндай ластану кезіндегі ең  қауіптісі диаметрі 0,005 мм-ге дейінгі  бөлшектер. Атмосфералық ауадағы  шаң Жер бетіне түсетін ультракүлгін  сәулелердін мөлшерін де азайтады.

Химиялық ластаушылар - экожүйедегі  концентрациясы нормадан жоғары немесе басқа жақтан енген заттар. Ауаның мейлінше ластануы өнеркәсіп қажеттілігі  үшін отындарды жағу, үйлерді жылыту, транспорттардың жұмысы кезінде, тұрмыстық  және өндірістік қалдықтарды жағу, қайта өңдеу кезінде байқалады.

 Атмосфераны қатты  ластайтын улы заттарға: көміртегі  қосылыстары (көмір қышқыл газы, көміртегі тотығы, альдегидтер, қышқылдар), күкірт қосылыстары (күкіртті  ангидрид, күкірт қышқылы), азот тотықтары  (NO және N02) жатады.

 Екпе ағаштар газдар  үшін механикалық бөгет және  атмосфераның химиялық ластануына  қорғаныш бола алады. Күкірт  оксидін жақсы жұтатын ағаштарға:  терек, жөке, қайың ағаштарын жатқызуға  болады. Фенолдарды мамыргүл, аюбадам  жақсы сіңіреді. Сондықтан жерге  түскен жапырақтарды өртемей,  жерге көміп тастаған дұрыс.

Физикалық ластаушылар - Бұл  биосфераға техногендік себептерден  түсетін энергияның артық көздері. Мысалы, жылу (атмосфераға қызған газдардың  бөлінуі); жарық (жасанды жарықтың әсерінен табиғи жарықтың нашарлауы); шуыл (шуылдың  мүмкін деңгейден артуы); электромагнитті (электр желісі, радио, теледидар); радиоактивті (атмосфера радиоактивті заттардың  бөлінуі); озон бұзғыш (фреондардың  атмосфераға бөлінуі).

 Қала үшін жағымсыз  факторлардың бірі физикалық  табиғаты әртүрлі дыбыс тербелісінен  пайда болатын шуыл. Әдетте төменгі  жиіліктегі автокөліктердің шуылы  жоғары жиіліктегі шуылға қарағанда  алысқа тарайды. 

Биологиялық ластаушылар - экожүйеде  бұрын болмаған немесе мөлшері қалыпты  жағдайдан аспаған организмдер  түрлері. Микрорганизмдермен ластануды  бактериологиялық ластану деп атайды. Әсіресе кейбір елдердің қарулы күштерінің лабораторияларында жасалатын арнайы немесе кездейсоқ ауру тудырғыш микроорганизмдердің  штаммдарымен атмосферанын ластануы өте  қауіпті.