Негізгі құралдар есебі

 Иелігіне қарай негізгі  құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді.   

 Меншікті дегеніміз  – субъектіге тиесілі және  оның баланысында көрініс табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған негізгі құралдар болып саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді. Жалға алу мерзімі аяқталған соң немесе аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен сатып алуына болады.   

 Пайдалану сипатына  қарай негізгі құралдар жұмыс  істеп тұрған, жұмыс істемей тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді. Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар – бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланылмайтын негізгі құрал -жабдықтар.     

 Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.   

 Заттық құрамына қарай  негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес болып бөлінеді. Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге болатындар (ғимараттар, үйлер, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік еместерге пайдаланыналатын жер, орман алқабы,  су ресурстары (ғимараттардан басқа күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар ( жер учаскілерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өңдеу, жалға алынған негізгі құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б) жатады.     

 Әр субъектіге негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын қызметіне қарай мынадай түрлерге (топтарға) бөлінеді : жер, үйлер, ғимараттар, машиналар мен жабдықтар, күш-қуатты машиналар мен жабдықтар, жұмыс машиналары мен жабдықтары, өлшеуіш және реттеуіш құрал-аспаптар (проборлар, құрылғылар, керек-жарақтар, лабороториялық жабдықтар), есептегіш техника, басқа да машиналар мен жабдықтар, табыстау қондырғылары, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және соған жататын заттар, шаруашылық мүлік, жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал, көп жылдық өсімдіктер, жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз), басқа да негізгі құралдар /10/.    

 Келтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының  құрамына енетіндер :    

 – жер – субъект  меншігіне сатып алынған жердің  көлемі мен құны. Жерге меншік  құқығы бар болса, онда олар  құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген болса, онда жер учаскесі мүліктік объекті болып саналады;    

 – үйлер – халыққа  еңбек етуге, тұруға, әлуметтік мәдени  қызмет көрсетуге жағдай жасауға  және материалдық құндылықтарды  сақтауға арналған әлуметтік  құрлыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объекті болып табылады;    

 – ғимараттар –  еңбек заттарын өзгертуге қатысы  жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инжинерлік – құрлыс объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолдары). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объекті болып табылыды;    

 – өткізгіш тетіктер (қондырғылар) – электр, жылу немесе  механикалық энергияны өткізу  қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларының бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау подстанцияларынан және тодстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік объекті бола алады;    

 – машиналар мен  жабдықтар – күш беретін машиналар  және жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдытар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабараториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдары, соған тиісті заттары, аспаптары, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топшадан тұрады;    

 – күш беретін машиналар  мен жабдықтар – жылу және  электр энергиясын өндіретін  генеретор машиналары; түрлі энергияны  механикалық энергияға, яғни қозғалыс  энергиясына айналдыратын двигатель  машиналары;    

 – жұмыс машиналары мен жабдықтар – еңбек өнімділігін жасау процесінде еңбек затына механикалық, жылу химиялық әсер етуге арналған машиналар, аппараттар және құрал – жабдық (токарлық бронда кесетін станоктар, ағаш кесетін аралар);    

 – өлшеу және реттеу  приборлары, қондырғылар мен лабораториялық  жабдықтар –  өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен қондырғылар, сондай –ақ лабораторияда пайдаланатын приборлар мен апаратуралар;

–        есептеу техникасы – процесті жылдамдату мен

автоматтандыруға арналған машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және басқа есептеуіш машиналары);

–        басқадай машиналар мен жабдықтар – машиналар, апараттар

және басқа құрал– жабдық (телефон станцияларының, радио топтарының жабдығы, өрт сөндіргіш машиналар);    

 – көлік құралдары  – адамдар мен жүктерді тасымалдауға  арналған қозғалыс құралдары ( автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімделгіш құралдары мен заттарын қоса алғанда мүліктік объекті болып табылады;     

 – құрал – сайман  – қол еңбегінің механикаландырылған  немесе механикаландырылмаған құралдары  немесе металдары, ағашты және  т.б өндеу үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын еңбек құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана мүліктік объекті болып табылады;     

 – шаруашылық мүлік  – кеңсе және шаруашылық мекемелерінің  заттары (орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект – мүліктік объекті бола алады;    

 – жұмысқа пайдаланатын  және өнім беретін мал –  ат, өгіз, түйе және басқа жұмысқа  пайдаланатын малдар; өнім беретін  мал – мүйізді ірі қара мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар мен маралдар, ешкілер, саулық қой мен қошқарлар. Әрбір ересек мал мүліктік объекті болып табылады;    

 – көп жылдық өсімдіктер – қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза плантациялары, өсімдіктен жасалған қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер). Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс – жидек бере бастаған) өсімдіктерден бөлек есепке алынады;    

 – жерді (ғимаратсыз) жақсарту жөніндегі күрделі шығындар – ауыл шаруашылығына пайдаланатын жердің бетін көркейту жөніндегі мүліктік сипаттағы шығындар (жер учаскесін жоспарлап, жүйелеу, аланды егіндікке арнап тамырымен жүлу, жерді тастан тазарту);    

 – басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорттық мүлік, мұражай құндылықтары және тағы да басқа салымдар.    

 Бұл жіктеу кәсіпорындардың жұмыс жоспарының шоттарын жасауда негіз болады. Сонымен қатар, кәсіпорын есеп саясатында негізгі құралдардың тобын анықтап көрсету керек. Бұл кәсіпорындар үшін маңызды болып табылады, себебі әрбір негізгі құралдардың тобы үшін өзінің есептеу моделі және амортизацияны есептеудің әдісі белгіленеді. Ал негізгі құралдардың жіктелуі негізгі құралдардың бір топқа жатқызуына негіз болады және сонымен қатар олардың қолдану аясын және ерекшеліктерін ескеру керек  /11/.    

 Негізгі құралдардың  есебін ұйымдастыруда оларды  бағалаудың маңызы зор болып табылады. Негізгі құралдарды ақшалай өлшеммен бағалау олардың көлемін, құрлымын, тозуын анықтап, қайта өндіруді жоспарлауға мүмкіндік береді. № 6 БЕС бойынша бастапқы, ағымдағы, баланытық құндары, сату құнын және жою құндарың ажыратуға болады.    

 Негізгі құралдардың  ағымдағы құны – бұл шаруашылық  субъектілерінің белгілі бір уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі құралдардың нарықтық бағасы болып табылады.     

 Негізгі құралдардың  баланстық құны – бұл шаруашылық  субъектісінің бухгалтерлік есебінде  немесе қаржылық есеп беру  ақпараттарында көрсетілген негізгі  құралдардың бастапқы құнынан  жинақталған тозу сомасын алып  тастағандағы қалған құны болып табылады /1/.       

 Сонымен қатар, негізгі  құралдардың баланстық құнына  негізгі құралдардың бөлшектерінің  ауыстыру құны кіреді және ол ауыстыру сәтінде есепке алынады. Жаңа баланстық құн тең болады ескі баланстық құн оған жабдықтардың жаңа ауыстыру құның қосамыз да жабдықтардың ескі құнын алып тастаймыз /12/.           

 Негізгі құралдардың  қалдық (жою) құны – негізгі құралдардың  пайдалану мерзімі аяқталғаннан кейін оны бұзу, жоюдан алынған іске жарамды бөлшектерінің (материал, метал сынығы, отын және тағы да басқа пайдалануға болатындарының) құнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жұмсалатын келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарын алып тастау арқылы анықталынады.     

 Негізгі құралдардың  келісілген құны – бұл кез  – келген екі жақтың, яғни негізгі құралдарды сатушы мен сатып алушының арасындағы келісілген құны болып табылады /1/.       

 Негізгі құралдардың  сату (өткізу) құны – бірін –  бірі жақсы білетін және мәмілеге келуге дайын тәуелсіз жақтардың негізгі құралдарды айырбастауғына мүмкіндік беретін құн.    

 Амортизацияланған құн  – негізгі құралдардың бастапқы  және болжанған жою құнының  арасындағы айырмашылығы, ол жүйелі  түрде амортизациялық жолмен  нормативтік қызметіне немесе  барлық пайдалы кезеңіне субъектінің  шығысы ретінде танылады /10/.     

 Негізгі құралдар бухгалтерлік  есепте бастапқы құны бойынша  кіріске алу сәтінде көрсетіледі. Ол активті салуға, сатып алуға, әкеліп жеткізуге орнатуға кеткен шығындардан, сондай–ақ сатып алу кезінде төленген салық сомаларынан, құрлысты салу кезінде алынған несие үшін төленетін пайыз сомалары мен бұл құралды белгілі мақсатқа пайдалану үшін жұмыс жағдайына келтірумен тікелей байланысты кез – келген шығындардың жиынтығынан тұрады. Соның ішінде:

1) сатып алу кезінде  төленетін өтелмейтін салықтар  мен алымдар (үйлер, жеңіл автомобильдер  бойынша ҚҚС және сатып алу шарты бойынша мемлекеттік баж);

2) жеткізу, монтаждау, орнату, пайдалануға қосу жөніндегі шығындар;

3) құрлыс мерзіміне берілген несие үшін проценттер;

4) активті жұмыс жағдайына  келтіруге байланысты басқа да шығындар жатады.    

 Жер учаскесінің бастапқы  құнына мыналар кіреді :

1) шотта көрсетілген сату  бағасы;

2) жылжымайтын мүлік жөніндегі агенттерге комиссиялық сыйақы;

3) сатып алу – сату  құжаттарын рәсімдеу бойынша заңгердің көрсеткен қызметін төлеу;

4) салықтар мен алымдар;

5) жерді мақсатты пайдалануға әзірлеу жөніндегі шығындар (үйлерді бұзу, тазалау, тегістеу).    

 Сатып алынған жабдықтардың  бастапқы құнына мыналар кіреді:

1) сатып алу бағасы;

2) тасымалдау шығындары (тасымалдау  уақытындағы сақтандару);

3) монтаждау;

4) жабдықтың пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында сынақтан өткізу.    

 Үйлер мен ғимараттардың  құрлысы кезінде бастапқы құнға  құрлыс жөніндегі мынадай шығындардың  барлығы қосылады :

1) материалдар;

2) еңбек ақы төлеу;

3) үстеме шығындардың  тиісті үлесі;

4) сәулетшінің және заңгердің қызметін төлеу;

5) құрлыс кезіндегі сақтандыру  шығындары;

6) құрлыс кезінде берілген  несиелер бойынша пайыздар;

7) құрлыс жүргізуге рұқсат алуға жұмсалған шығындар.    

 Негізгі табынға қосылған жас малдардың бастапқы құны жануарларды төлдетудің нақты өзіндік құнынан құралады. Негізгі табынды қалыптастыру үшін сатып алынған малдар бойынша :   

 – жеткізу жөніндегі  шығындарды қоса алғанда сатып алу шығындарынан және сатып алумен байланысты шығындардан тұрады.    

 Жас өсімдіктердің  бастапқы құны егу, күту, суару, тазалау  жөніндегі нақты шығындардан  құрылады (пайдалану бағасы бойынша  алынған өнімнің құның немесе егу сәтінен бастап өсімдіктерді пайдалануға бергенге дейінгі өткізілуінен шегергенде) /13/.     

 Жерді, үйлерді немесе  ғимараттарды біртұтас мүлік  ретінде иеленген кезде өз  орнымен пайдалану мақсатымен  кіріске енгізілу барысында бұл объектілердің бастапқы құның шектеу қажет, өйткені үйлер мен ғимараттардың пайдалану мерзімі шектеулі әрі олар тозады, ал жерді пайдаланудың мерзімі шектелмеген, сондықтан олар амортизацияланбайды. Егер пайдалануға тек қана жер алынған болса, үйлер мен ғимараттар, жеміс ағаштары бұзуға жатады, демек құнға шектеулер қойылмайды, ал жер сатып алынған объектіге жатады. Тозығы жеткен үйлерді бұзуға байланысты жұмсалған шығыстан, объектіні бөлшектеу барысында алынған құндылықтарды сатқаннан түскен табысты шегергеннен соң, жердің бастапқы құны есептелінеді.     

 Мердігерлік әдіспен  тұрғызылған үйлер мен ғимараттар бойынша – объектіні тұрғызу бойынша жүргізілген жұмыстардың келісілген құнына құрал – жабдықтарды сатып алуға жұмсалған шығындар қосылады. Егер оның құны тапсырыс беруші тарапынан төленген болса.