Материалдық емес активтер есебі

Актіге  материалдық емес активтер объектілерін қабылдаған лауазымды  тұлғалар  мен  материалдық  жауапты  тұлғалар  қол  қояды   және  акт  тіркелген  құжаттарымен   бірге  бухгалтерияға жіберіледі. Толтыру  дұрыстығы  тексерілгеннен   кейін  актіге  бас   бухгалтер  қол қояды  және  ұйым басшысымен  немесе   өкілеттігі   бар  тұлғамен  бекітіледі [31].

Материалдық емес активтер есепте сатып алу, дайындау шығындарының сомасымен және жоспарланған мақсатта пайдалануға жарамды   жағдайға   келтіру   шығындарының   сомасымен   көрініс   табады.

Егер де материалдық  емес активтерден кәсіпорынға  ешқандай экономикалық олжа болмаса, онда оны бухгалтерлiк баланстан шығарады. Материалдық емес активтердi есептен шығарған кезде, одан алынған табыстар немесе зияндар қаржылық – шаруашылық қызметiнiң нәтижесі туралы есеп беруде көрiнiс табады. Материалдық емес активтерді мүліктік түгелдеу. Материалдық емес активтерді түгелдеу кезінде кәсіпорынның  меншік құқығы бар материалдық  емес активтердің нақты бары мен   жоғын; олардың   баланста дұрыс және уақытында көрсетілуін, материалдық емес активтердің тозуын есептеудің дұрыстығын, моральдық тозуға ұшыраған активтерін тексереді. Негізгі құжаттарда материалдық емес активтер объектілерінің егжей-тегжейлi сипаттамасы болуы керек, олардың  бастапқы құны пайдалану мерзiмi, амортизациялау нормасы, пайдаланылатын объектiнің құрылымы және басқа мәліметтері көрсетiледi [32] .

Материалдық емес активтердi мүлiктiк түгендеу барысында объектiнiң нақты барын жене кәсiпорынның оның пайдалану құқығын растайтын құжаттары да   тексерiледi.  Бұл құжаттарға материалдық  емес активтердiң объектiсi немесе оны пайдалану тәртібін сипаттайтын және кәсiпорынның мүлiктiк құқықтарын растайтын құжаттары жатады. Материалдық емес активтердi сипаттайтын немесе олардың пайдалану тәртiбiн белгiлейтiн, сондай-ақ кәсіпорынның  мүлiктiк құқын   қуаттайтын   құжаттар  жатады [33].

Есеп беруде материалдық емес активтердiң мәнiн ашу. Шаруашылық жүргiзушi субъектiнiң қаржылық есеп беруiнде материалдық емес активтерiнiң есебi үшiн қабылданған есеп саясаты ашылуы   керек, атап  айтқанда: амортизацияны есептеу үшін пайдаланатын  тәсiлi; пайдалы   қызмет ету   мерзiмi   немесе  пайдаланатын амортизациялық  нормасы; жалпы баланстық құн және есептiк   кезеңнiң басы мен аяғына  жинақталған амортизацияның   сомасы; кәсіпорынның өзi жасаған материалдық емес активтердiң баланстық құны және т.б көрсетiледi [34] .

Субъект одан басқа да материалдық емес активтердi есептiк бағалау өзгерiстерiнiң нәтижесi және сипатын, олардың материалдық салдарын   ашу керек. 

Бұл   материалдық  емес  активтердің   баланстық  бағасын   анықтаудың    жалпы әдісі болып табылады. Бірақ кейбір материалдық емес активтердің     бастапқы  құнын анықтаудың  ерекшеліктері  бар, бұған мысал ретінде  соңғы  уақытта акционерлік қоғамдар мен жекешелендірілген шаруашылық   субьектілерінде басқада ұйымдарда қолданылып жүрген «Ноу-Хау» деген   ұғымды  келтіруге  болады [34] .

Материалдық емес активтердiң барлық түрлерiн алған кезде шоттардың төмендегiдей корреспонденциясы жасалады:         

Кесте 3

Материалдық емес активтердi сату бойынша шоттар корреспонденциясы

 «Ноу-Хау» - деп шаруашылық қызметі, пайдалануы барысында    субьектіге табыс беретін жаңа технологиялық шешімдер  мен  жаңалықтарды,   құпия   мәліметтерді, айрықша   құқықтарды, яғни  жеке тұлғаның өзі  тапқан    ғылыми  және басқадай жаңалығын айтуға болады.

«Ноу - Хау» жалпы «патент»  сияқты  болып  көрінгінімен   одан   өзгеше   болып   келеді. Шаруашылық  субьектілері патентті сатып алады,   сондықтанда   ол  үшін   сатып  алуға қаржы жұмсалғандықтан оның бастапқы құны болады.  Көп уақыттарда «Ноу-Хау» - ды шаруашылық субьектісінің үлес қосушылары    мен  құрылтайшылары өздерінің субьектідегі жарғылық қорға қосқан үлесі    есебінде береді. «Ноу - Хау» -дың бағасы, яғни бастапқы құны оны   шаруашылық субьектісіне кіріске алатын, демек, балансқа алатын уақыттағы   екі жақты нақты келісім бойынша белгіленеді [36].

2730-шотта материалдық емес активтердің «Лицензиялық келімсімдер» - деп аталатын түрі есептеледі. «Лицензиялық келісімдер» - дегеніміз белгілі бір субьектінің немесе заңды тұлғанынң бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші бір субъектіге немесе заіды тұлғаға беруі болып табылады. Ал бұл құқыққа ие болған субъектін оның иесіне яғни лицензиянлық келісімдерді берушіге ол материалдық емес актив үшін тиісті белгіленіп кесілген мөлшерде қаржы төлейді немесе  келісім бойынша басқа да міндеттердін орындайды [37].

2730 -шотта материалдық емес активтердің «Программа мен жабдықтау» - деп аталатын түрі есептеледі. Шаруашылық субъектісін «Программамен жабдықтау» - деп субъектінің алдағы уақыттаарда атқарылатын жқмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттар мен мәліметтерді айтады.

Шаруашылық субъектілерінде материалдық емес активтердің «Патент» деп аталатын түрі 2730- шотта есептеледі. «Патент» - дегеніміз жеке адамның немесе топтың, сондай-ақ  заңды тұлғаның ашқан, ойлап тапқан жаңалығын мемлекеттік тұрғыдан мойындап және ол жаңалықты ашқан адамға, топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз пайдасына қолдануына рұқсат беру туралы құжат болып табылады. Сонымен қатар «Патент» - деп кәсіпкерліктің кейбір түрімен айналысу үшін берілген құқықты куәләндыратын құжатты айтады. Кәсіпкер патентті алар уақытында патенттік баж төлеу керек [38] .

«Ұйымдастыру шығындары» - деп аталатын материалдық емес активтердің трі бас шоттар кестесінің 2730- шотында есептеледі. «Ұйымдастыру шығындарына» - шаруашылық субъектісін жанадан ашу, құру кезінде жұмсалаған шығындар, яғни субъектіні тіркеуден  өткізуге және  оны тіркеуден өткізу үшін заң орындарына төлеңген төлемдер, банктерден есеп айырысу немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жұмсалған шығындар, жарнамалар үшін төленген төлемдер және басқада жұмсалған шығыңдар жатады.

Шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік есеп шоттары бас жоспарының 2710- шотында материалдық емес активтердің «Гудвилл» - деп аталатын түрі есептеледі. Материалдық емес активтердің бұл түріне кейде «Фирма бағасы» - деп те атайды. «Гудвилл» немемс «Фирма бағасы «материалдық емес активтер шотында есептелініп және сонымен қатар ол бір шаруашылық субъектісі екінші бір шаруашылық субъектісін толығымен, түгелдей сатып алған кезде ғана пайда болады. «Фирма бағасы» - болып сатылып алынған шаруашылық субъектісінің нақты нарықтық бағасымен оның барлық  активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептеледі. Егерде сатылып алынған шаруашылық субъектісінің барлық активтерінің сатылып алынған құны  олардың баланстық құнынан артық болса, онда құндар арасындағы айырмашылық «жағымды гудвилл» , ал кем болған жағдайда « жағымсыз гудвилл» деп атааллады [39].

Мысалы: барлық активтерінің баланстық құны 8 миллион теңге тұратын  субъекті барлық активтерімен түгелдей 10 миллион теңгеге сатылып алынды делік,. Бұл жағдадйда 2 миллион теңге жағымды гудвилл болып баланстың активінде есептелінеді.

Егер, керісінше болған жағдайда яғни барлық активтерінің баланстық құны 10 миллион теңге тұратын субъекті 8 миллион теңгеге сатылып алынса, онда 2 миллион теіге жағымсыз гудвилл болып саналады, 3520- « Келешек кезең табыстары» шотында есептелінеду.

Материалдық емес активтердің аналитикалық есебі оладың әр қайсына жеке ашылған инвентарлвқ карточкаларда жүргізіледі.

Шаруашылық субъектісінде материалдық емес активтерді кіріске алғанда 2700- «Материалдық емес активтер» - деп аталатын шоттың тиісті бөлімше шоттары дебеттелініп, төмендегі шоттар кредиттелінеді:

5410 шот Үлес қосушылар мен құрылтайшылардан жарғылық қорды толтыру мақсатында келіп кіріске алынған материалдық емес активтерге.   

1030, 1010, 1050 –шоттар    Материалдық емес активтер заңды тұлғалар мен жеке адамдардан сатылып алынғанда.

6230 -шот       Материалдық емес активтер субсидия ретінде келіп түсіп кіріске алынғанда.

6220- шот     Материалдық емес активтер заңды және жеке тұлғадан тегін, қайтарымсыз келіп түскенде.

 Материалдық емес активтер  есептен шығарылғанда олардың  баланстық құнында 

7410-  «Материалдық емес активтерді сату бойынша шығындар» - шоты дебеттеліп, 2700- «Материалдық емес активтер» - деп аталатын бас шоттың тиісті бөлімше шоттары кредиттелінеді. Ал оларға есептелінген жинақталған тозу сомасы 2740 – « Материалдық емес активтердің  тозуы » - деп аталатын бас шоттың тиісті бөлімше шоттарының дебетіне, 2700- « Материалдық емес активтер» - деп аталатын бас шоттың тиісті бөлімше шоттарының кредитіне жазылады [40].

Материалдық емес активтер деп - белгілі бір нақтылы табиғи пішіні жоқ, ақша немесе зат түрінегі активтер қатарына жатпайтын, бірақ қандай да бір бағаға, құнға бағаланатын болғандықтан кәсіпорынға өнім өндіруге, тауарларды сатуда, қызмет көрсетуде, негізі құралдарды жалға беруде немесе әкімшілік қызмет барысында үнемі, яғни ұзақ уақыт бойы қосымша табыс әкеліп  тұратын активтерді айтады.

Кәсіпорындарда материалдық емес активтердің қатаына жататындар:

Лицензиялық келісімдер- белгілі бір заңды тұлғаның бір тауарды өндіру немесе сату құқын екінші бірзаңды тұлғаға беруі болып табылады. Ал құқыққа ие болған кәсіпорын оның иесіне, яғни лицензиялық келісімдерді берушіге ол маериалдық емес актив үшін тиісті белгіленіп келісілген мөлшерде қаржы төлейді немесе келісім бойынша басқа да міндеттерін орандайды.

Материалдық емес актитердің «Программамен жабдықтау»  деп аталатын түрі кәсіпорынның алдағы уақыттарда істелінетін жұмыстарына қатысты табыс әкелетін ақпараттармен мәлеметтерді айтады [41].

«Патент»  деп аталатын меатериалдық емес актив жеке адамның немесе топтың, сондай-ақ заңды тұлғаның ашқан, ойлап тапқан жаналығын мемлекеттік тұғыдан мойындапжәне ол жаңалықты ашқан адамға, топқа немесе заңды тұлғаға жаңалығын өз айдасына(жұмысына, қызметіне) қолдануына рұқсат беру туралы құжат болып табылады.

«Ұйымдастыру шығындарына» - кәсіпорындарды жаңадан ашу, құру кезінде жұмсалған шығындар, яғни ұйымдарды тіркеуден өткізу үшін заң орындарына төленген төлемдер, банктерден есеп айырысу немесе валюталық, басқадай шоттар ашу үшін жұмсалған шығындар, жарнамала үшін төленген төемдер және басқа да шығындар жатқызылады.

Материалдық емес активтердің «Гудвилл»деп аталатын түрін кейде «Фирма бағасы» деп те атайды. Бұл материалдық емес активтер бір кәсіпорын екінші бір кәспорынды толығымен, яғни түгелдей сатып алған кезде немесе екі кәсіпорын қосылған уақытта ғана пайда болады. «Фирма бағасы» болып сатылып алынған кәспорынның нақты нарықтық бағасымн оның барлық активтерінің баланстық құны арасындағы айырмасы есептелінеді [5].

«Материалдық емес активтер» ҚЕХС (Қаржылық есеп берудің халықаралық стандарттарына) және 28 «Материалдық емес активтер есебі» БЕС ( бухгалтерлік есеп стандарттары) сәйкес материалдық емес активтер әкімшілік мақсатта және басқа субьектілерге жалға беруде, өндірісте және тауарларды (жұмысты, көрсетілген қызметті) өткізуде ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қолдануға арналған, заттай формасы жоқ, үйлестірілетін ақшалай емес активтер, оларды:

а) анықтауға болады;

ә) субъект бақылайды;