Еңбекке ақы төлеу бойынша есеп айырысуды ұйымдастыру

• сағаттық өнімділіктің өзгерісі есебінен: 0,402-,0460 x 205= -95.2
• жұмыс күнінің ұзақтығының өзгерісі есебінен: (7,99-8.01) x 0,402 x 205 = -1.65 мың теңге
• жылдың ұзақтығының өзгерісі есебінен:249-205 x 0,402 x7,99= 141,3
• Еңбек ақы қорын пайдалануды талдау бұрын құрастырылған жүйеде жүзеге асырылуы тиіс. Ұйымдағы оның негізгі кезеңдеріне  келесілер жатады:

1. Есептіліктің және жедел бақылаудың қажетті мәліметтерін таңдау, өңдеу және жүйелеу.

2. Жинақталған материалдарды талдау.
3. Ұйым жұмысының тәжірибесінде шұғыл ықпал ету және өндіріс тиімділігін көтеру шараларын жүзеге асыру және жасау үшін талдау нәтижелерін пайдалану.

      Талдау мақсаты  үшін еңбек ақы қорын жұмсауға  ықпал ететін нақты факторлардың  әсерін анықтау мүмкіндігін қаматмасыз  ететін мәләметтер мен ақпараттарды  ғана таңдап, өңдеп және жүйелеу керек.

      Талдауды тиімді  жүзеге асыру үшін келесі материалдардың  қол астында болуы шарт:

1. Өндіріс көлемі, жұмысшылар саны, еңбек өнімділігі, орташа айлық (тоқсандық, жылдық) жалақы, еңбек ақы қоры жайлы есеп мәліметтері.
2. Еңбек ақы қорын, оның құрамдас бөліктері бойынша пайдалану туралы есептік мәліметер.
3. Ұйымдағы техникалық нормалаудың жай – күйі туралы мәліметер.
4. Қалыпты еңбек жағдайынан ауытқулар үшін қосымша  ақы туралы мәліметттер.
5. Ұйымдағы тарифтік тәртіптің жай – күйін сипаттайтын бақылау жүйесінің және жұмыс пен жұмысшыларды тарифтеудің дұрыстығы туралы мәліметер.
6. Есепті кезеңде жүргізілген төлемдер мен қосымшалардың заңдылығын сипаттайтын мәліметер.
7. Жұмысшылардың жұмыс өнімділігі есебінің дұрыстығын жедел бақылау мәліметері.

      Талдау қорытындысының дұрыстығы және тиімділігі зерттелетін мәліметтердің салыстырмалылығына тәуелді. Талдау кезіндегі көрсеткіштердің салыстырмалылығы әсіресе төмендегі жағдайда маңызды:

1. Өндірістік бағдарламалардың өнім түрлері бойынша нақты орындалуы
2. жоспардан қалып жатқан жағдайда, яғни есепті кезеңде өнім түрлері бойынша өзгерістер және сонымен байланысты еңбек сыйымдылығында да өзгерістер байқалғанда.
3. Ұйымда еңбек ақыны жоспарлау әдісі дұрыс болмағанда.
4. Есепті кезеңде есептеу(тарифтік) ставкалары өзгерген жағдайда. 

   Еңбек ақы қорының нақты үнемделуі немесе өсімі нақты және жоспарлы еңбек ақы қорын салыстыру жолымен анықталады. Бірақ мұндай салыстыру өнімді шығару жоспары 100 пайызға орындалған жағдайда ғана мүмкін. Бәрімізге белгілі, жұмысшылардың кейбір категорияларының еңбек ақа қоры өнім көлемімен тікелей байланысты емес.

          Нақты  ауытқудың шамасына 2 фактор әсер  етеді:

- жұмысшылардың орташа тізімдік санының өзгерісі;

- бір орташа тізімдік жұмысшыға келетін орташа жылдық жалақының өзгерісі;

      Орташа жылдық жалақының өзгерісі.    Орташа жылдық жалақының еңбек ақы қорының өзгерісіне ықпалын анықтаудың қолданыстағы әдістемесі бойынша бір жұмысшының орташа жылдық жалақысын есепті жылдағы орташа тізімдік жұмысшылардың нақты санына көбейтеді. Осылайша, қарастырылап отырған факторлардың ішінен біреуі (орташа тізімдік жұмысшылар санының өзгеруі) теріс әсер етсе, ал екіншісі (орташа жылдық жалақының өзгерісі) оң әсер етеді.

        Талдаудың  келесі кезеңінде еңбек ақы  қорының артық жұмсалуына ықпал  еткен нақты себептерді анықтау керек.

        Еңбек ақы  қорының нақты ауытқуына қарағанда  салыстырмалы ауытқуына үш фактор  әсер етеді:

• жұмысшылардың орташа тізімдік санының өзгерісі;
• орташа жылдық жалақының өзгерісі;
• өнім өндірісінің көлемі бойынша жоспардың орындалу пайызы;

  Жоғарыдағы есептеулерден  белгілі, қордың салыстырмалы ауытқуы  жоспардың орындалу дәрежесіне  тәуелді.

           Ұйым жұмысының тиімділігін бағалау  үшін өзге де экономикалық  көрсеткіштермен қатар еңбек  өнімділігінің өсім қарқыны мен  орташа жалақының арақатынасын анықтау маңызды. Жоспарда бір жұмысшының орташа жылдық өнім өндіру көлемінің өсім қарқыны орташа жалақының өсім қарқынынан жоғары болуы керек. Мұндай жоспарлы көрсеткіш еңбек ақы қорын пайдалану тиімділігін көтеруге ықпал етіп, айналыс шығындарының деңгейінің және ұйым жұмысына тұрақтылығын жоғарылатуға мүмкіндік береді.

       Талдау  кезінде анықтайды және салыстырады:

1. Еңбек өнімділігі мен орташа жалақының жоспарланған өсім қарқыны.
2. Өткен жылмен салыстырғандағы, еңбек өнімділігі мен орташа жалақының нақты өсім қарқыны.
3. Нақты өсім қарқынын жоспармен.

 

     Еңбекке ақы төлеу есебін ішкі бақылау

 

   Жұмысшылар мен қызметкерлерге еңбек ақы төлеуді тексерудің негізгі міндеті - еңбек ақы төлеуде нормативтік – құқықтық актілердің сақталуын. бақылау, жалақыдан ұстап қалу мен еңбек ақы  төлеуде бухгалтерлік есепті жүргізудің дұрыстығын тексеру болып табылады.

        Бақылаудың  ақпарат көздеріне ұйым жұмысшысын жұмысқа қабылдау, ауыстыру және жұмыстан шығару жөніндегі  құжаттар, алғашқы құжаттар, бухгалтерлік есеп пен есептіліктер жатады. Алғашқы құжаттар ретінде жеке құрам есебі бойынша Жұмысқа қабылдау туралы табель (Т-1), жеке карточка (Т-2) және басқалар пайдаланылады.

Еңбек ақы шығындардың бақылаудың міндеттері

• Жургізілген барлық есептеулер мен төлемдердің барлық негіздемелер бойынша және олардың есепте көрсетілуінің дұрыстығын растау;
• Еңбек ақыдан және басқадай төлемдерден ұсталған ұсталымдардың заңдылығын және толықтығын тексеру;
• Қызметкерлермен еңбек ақы бойынша есеп айырысудың аналитикалық есебінің ұйымдастырылуын және синтетикалық есеп пен аналитикалық есептің өзара байланысын тексеру;   

      Тексерудің бастапқы  кезеңі ұйымда қолданылатын еңбекке ақы төлеу жүйесін зерттеу болып табылады. Ұйымда еңбекке ақы төлеудің барлық нысаны дерлік; мерзімді, кесімді, аккордты (жекелеген түрлерін қоса) кең қолданылады. Сондықтан тұрақты жұмысшылардың әртүрлі категориясына қандай еңбек ақы нысаны қолданылады, еңбек ақы нысанының қарастырылмаған түрлерін араластау жағдайлары кездеспей ме, маусымдық және уақытша жұмысшылармен есеп айырысу қандай тәртіпте жүргізіледі, осыларды тексеру керек. Еңбек ақыны есептеу және төлеудің дұрыстығын тексеру алғашқы құжаттар (наряд, ауысымдық мәлімдемеде, жолсапар парағы, жұмыс уақытын есепке алу табелі) бойынша, есеп айырысу және төлем ведомостері бойынша жүргізіледі.

     Жұмыс уақытының толық күндік және ішкі жүйелік жоғалтулардың себебін анықтау үшін 1Ф  К кестесінде жұмыс уақытының балансында көрсетілген мәліметтер бойынша анықталады. Жұмыс уақытын балансында мынандай көрсеткіштер зерттелінеді:

• жұмыс уақытының күнтізбелік қоры;
• жұмыс уақытының жоспарлық қоры;
• жұмыс уақытының тиімді қоры;
• 1 жұмысшыға жұмыс уақытының тиімді қоры;

Жұмыс уақытының күнтізбелік қоры = жұмысшылардың орташа тізімдік саны * 1 жылдағы күн саны.

жұмыс уақытының жоспарлық қоры = жұмыс уақытының күнтізбелік қоры – барлық демалыс және мерекелік күндер.  

жұмыс уақытының тиімді қоры = жұмыс уақытының жоспарлық қоры – барлық жұмыст болмаған күндер.

 

18 кесте

Жұмыс уақытының балансы

Көрсеткіштер	2007 ж.	2008 ж.	Ауытқу
			Сомма түрінде	%
Жұмысшылардың орташа тізімдік саны	1236	1025	-31	97,5
Жұмыс уақытының күнтізбелік қоры	451140	439825	-11315	97,5
Барлық  жұмысшыларға мерекелік және демалыс күндер	134724	130140	-4594	96,6
Жұмыс уақытының бюджеті	316416	309685	-6731	97,9
Жұмысқа    келмеген  барлығы: жұмысшылар – күндер	47150	34337	-12813	72,8
соның ішінде – ауру	9320	8967	-353	96,2
басшылықтың рұқсатымен сұранғандар	526	-	-526
- жұмыс демалысындағылар	10855	9728	-1127	89,6
Жұмыс уақытының тиімді қоры	269266	275348	+6082	102,3
1 жұмысшыға жұмыс уақытының тиімді  қоры	218	229	+11	105

 

Жұмыс уақытының тиімді қоры = 1 жұмысшыға  жұмыс уақытының  тиімді қоры / жұмысшылардың орташа тізімдік саны 18 кестенің  мәліметтеріне  сай жұмысшылар санының  азаюы жұмыс уақытының  күнтізбелік қорының 1135 адам-күніне азаюына алып келді немесе  былтырғы жыл көрсеткішінің 2,5% құрады. Сонымен қатар есепті жылы демалыс күндері қысқаруы  орын алды. Бұл жұмыс уақытының  жоспарлық қорының 6731 адам-күніне  азаюына әкеліп соқтырды.

Жағымды мәліметтер болып  жұмысқа келмеушіліктердің 12813 адам-күніне азайғанын көруге болады. Былтырғы жылдын көрсеткішінің 72,8% құрайды. Ауру себебімен  келмегендер 353 адам-күніне  және жұмыс демалысына шықпағандар саны 1127 адам-күніне азайды. Бұл жағдай  жұмыс уақытының тиімді қорының 6082 адам-күніне немесе 2,3%өсуіне  және 1 жұмысшыға  жұмыс уақытының тиімді  қорының -5%-ға өсуіне  алып  келді. Өндіріс процесінде  бір қортындыға  әртүрлі өндіріс тиімділігінің көрсеткіштерін қолданғанда  келуге болады. Өндіріс тиімділігі  мен жұмыс  жұмыс уақытының  тиімді пайдалануын  сипаттайтын  ең негізгі  көрсеткіш болып, сонымен қатар  өндіріс қортындысы  мен жұмысшылардың  орташа тізімдік санының қатынасымен  немесе 1 өнім  өндіруге  кеткен  уақыт көлемінің  қатынасымен  есептелінетін  крсеткіш еңбек өнімділігі. Басқа  сөзбен  айтқанда  еңбек өнімділігі сөзінің мағынасында  оның қортындысы  немесе  жұмысшының  жұмыс уақытының  бірлігінде  белгілі  бір өнім көлемін өндіру деген мағына  жатыр.

Еңбек өнімділігі=Өнімді сатудан түскен табыс/жұмысшылардың орташа  тізімдік саны. Еңбек өнімділігінің  ең негізгі көрсеткіші болып 1 жылдағы  өндірілген  өнім көлемінің  бір жұмысшыға  шаққандағы  көлемі болып саналады. Оның көлемі  өндірілген көлемнің  бір жұмысшыға қатынасы мен  жұмысшылардың орташа тізімдік санына байланысты. Өндірілген өнім көлемі  бір жұмысшыға  шаққандағы  көлемінің ЖШС  «КамСторйсервис»  өзгеруі келесі  кестеде көрсетілген.

 

19 кесте

Өнім өндірісі көлемінің    ЖШС «КамСторйсервис»-тегі бір жұмысшыға шаққандағы үлесі.

Көрсеткіштер	Жоспар бойынша	Нақты	Жоспардан ауытқу
			Соммада	%
Өнімді сатудан түскен   табыс,  мың тенге. Жұмысшылардың орташа тізімдік саны, адам. Жұмысшылардың орташа тізімдік саны, адам. Қызметкерлердің ішіндегі жұмысшы санының үлесі, % 1 жылдағы орташа өнім  өндірісі  көлемінің 1 жұмысшыға  келетін үлесі, мың теңге. 1 жылдағы орташа өнім өндірісі  көлемінің 1 жұмысшыға  келетін үлесі, мың теңге.	1454336   1124   1098   97,7   1239,9     1324,5	+1727385   1205   905   75,1   1433,5     1908,7	+27304   +81   -193   -22,6п   +139,6     +584,2	118,8   107,2   82,4   76,9   110,8     144,1

 

Өнімді сатудан табысқа жұмысшылардың орташа тізімдік саны мен орташа өндірісі көлемінің бір жұмысшыға үлесі мөлшерінің әсер етуін анықтау тізімдік әдіспен анықтауға болады. Бұл базистік көрсеткіштердің мәліметтерін  ауыстыру арқылы  қортындыға негізделу арқылы.

Өнімді сатудан түскен табыс=жұмысшылардың орташа тізімдік саны *1жұмысшының орташа жылдық өнім өнімдірісі көлеміндегі үлесі

1098 адам *1324,5319 мың.теңге=1454336 мың. теңге

905 адам*1324,5319 мың. теңге=1198701,4 мың. теңге

905 адам*1908,7127 мың. теңге=1727385 мың. теңге

905 адам-1,098 адам.=-193 адам

1198701,4-1454336=-255634,6 мың теңге

1908,7127-1324,5319=+584,2 мың. теңге 1727385-1198701,4=+528683.6 мың теңге

      Жоғарыдағы мәліметтерден жұмысшылардың жоспарланған санынан нақты санының азаюы ЖШС «КамСтройСервис»-тің жоспарланған өнімді сатудан түсетін табысының 255634,6 мың. теңгеге теріс ауытқуы орын алуына алып келді. Ал 1 жұмысшының  еңбек өнімділігінің артуы өнімді сатудан түскен табыстың 528683,6 мың. теңгеге артуына алып келді.

     Нарядтар мен басқа да алғашқы құжаттар дұрыс толтырылғандығын, жұмыстарды орындау туралы мәліметтер қаншалықты дәл көрсетілгендігін тексеру керек, өйткені еңбекке ақы төлеу жұмыстың орындалған көлеміне сәйкес жүргізілуі тиіс. Соңғысы жұмыс көлеміне нарядпен салыстыру арқылы тексеріледі, біріншіден, орындалған жұмыстардың актісінде көрсетілген жұмыс көлемімен, екіншіден, прорабтың (шебердің)  берген есеп беруі бойынша  осы жұмыс көлеміне есептен шығарылған  материалдардың  санымен және ең соңында,  аудит барысында  өткізілетін   тексеріп өлшеу актісіндегі  жұмыс көлемімен салыстырады. Орындалған жұмыстарды тексеріп өлшеу процедурасына баса назар аударылуы тиіс, себебі оған есепті кезеңде материалдарды есептен  шығарудың да еңбекақыны есептеудің де, үстеме шығындар мен табыстың тиісті үлесін анықтаудың да негізділігі тәуелді. Бұдан әрі  жеке және бригадалық кесімді  жалақыны  есептеудің  кезінде  тарифтік ставкалардың дұрыс қолданылатынына көз жеткізу керек. Соңғы жағдайда  ұжымдық жалақының   бригада мүшелері арасында бөліну тәртібін де  тексеру қажет. Аккорттық нарядтар бойынша жалақы сомасының  есептелінуінің  дұрыстығын  (жалақыны есептеу жұмыс сапасы мен орындалу мерзімін  ескере отырып  жүргізіле ме, мерзімнен тыс жұмыстар төлене ме (сверхурочные работы) және т.с.с.) тексеру керек. Жұмысшыларға еңбек шартының  өзгеруімен, қыс мезгіліндегі жұмыстармен, қауіпті жағдайлармен байланысты төленетін қосымша ақының негізділігін, сонымен қатар  шығындар сметасында қарастырылған қаражатпен салыстырғанда артық қаражат жұмсалады ма, осыларды мұқият зерттеу қажет.