Бухгалтерлік баланстың мазмұны және оны талдау

 

Төлем қаражаттарының бірінші тобы ең өтімді активтер төлем міндеттемелерін айтарлықтай жауып тұрған жоқ, ал екінші бөлігі керісінше.

Актив пен пассив баптарының бірінші тобынының жиындарын салыстыру жақында келіп түскен кірістер мен төлемдердің (үш айға дейінгі) қатынасын көрсетеді.

Актив пен пассив баптарының екінші тобын салыстыру жақын уақытта күтілетін төлем тәртібінің (үш айдан алты айға дейін) жағдайының жақсаруы немесе нашарлауы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.  Жалпы алғанда баланс активі мен пассиві баптарының бірінші және екінші топтарын салыстыру ағымдағы өтімділікті анықтауға мүмкіндік береді. Ол қарастырылып отырған мерзімге жақын уақыттағы кәсіпорынның төлем қабілеттілігін (төлем қабілетсіздігін) көрсетеді. Талданып отырған кәсіпорында 2003 ,2004 жылдары баланс баптарының осы екі тобының мәліметтері бойынша төлем қабілеттігі болмаған. Ең өтімді және тез өткізілетін активтердің сомасы 2003 жылы 18750 мың теңгені (122+18448) құрады, ал тез қайтарылуға тиіс және қысқа мерзімді міндеттемелердің, яғни жалпы ағымдағы активтер – 28075 мың теңгені (22352+5750), бұл 9505 мың теңгеге немесе (22203+12698)төлем қаражатынан көп. 2004 жылы төлем жетіспеушілігі 15195 мың теңгені (3751+10168) – 26564+22550 = 13919 – 29114 немесе (-22813+7618) құрады.

Баяу өткізілетін активтерді ұзақ мерзімді міндеттемелермен малыстыру перспективалы өтімділікті бейнелейді және болашақ кірістер мен төлемдерді салыстыру негізінде төлем қабілеттілігін жобалауды көрсетеді, яғни кәсіпорынның бұдан да алаыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы немесе нашарлауын алдын ала біліп отыруға мүмкіндік береді.

Талданып тоырған кәсіпорында 2003,2004 жылдары төлем қаржаттарының айтарлықтай айырмашылығы болған . Егер 2003 жылы оның  мөлшері 6365 мың теңге болған болса, 2004 жылы 10740 мың теңгені құрады, немесе есепті жылы 1,7 есе өскен.

Баланс активі мен пассиві баптарының төртінші тобының жиындарын салыстыру кәсіпорынның оның иеленушілері алдындағы міндеттемелерін жаба алу мүмкіндігін көрсетеді. Бірақ бұл кәсіпорын жабылатын кезде ғана керек болады, ал үздіксіз принципін сақтау немесе жұмыс жасап жатқан кәсіпорын үшін шаруашылық субъектінің өз меншікті айналым капиталының бар болуын талап етіледі. Ол үшін жоғарыда келтірілген теңсіздік сақталуы тиіс: яғни меншікті қаражаттардың көзі иммобильді активтерден көп болу керек. Талданып отырған кәсіпорында бұл теңсіздік сақталмаған.

2003,2004 жылдары баланс активінің  баптарының жиынынан сәйкес 3140 мың  теңге және 4455 мың теңгеге көп  болған, бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайының нашарлағанын көрсетеді, себебі оның үздіксіз қызметін жүзеге асыру үшін меншікті айналым капиталы болмаған.

Берілген схема бойынша жүргізіліп жатқан талдау уақытылы есеп айырысу мүмкіндіктері бойынша қаржылық жағдайды толығымен көрсетеді. Алайда ол берілген кезеңдегі кәсіпорынның нақты нақты қаржылық жағдайын әрқашан дәл көрсете алмайды, оның себебі  - бухгалтерлік есеп берулер негізінде сыртқы талдау жүргізіп жатқан талдаушының ақпараттарының шектеулілігінде. Бұл жағдайдыа басты назарды дебиторлық борышқа аудару керек, себебі ол ақша қаражатына ең жақын тұр және қысқа мерзімді қарыздар бойынша борыштарды жабудың негізгі көздері болып табылады.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3. Шет елдердің бухгалтерлік балансының нысандарын салыстырмалы талдау.

 

 

3.1 Беларус және Ресей  елдерінің бухгалтерлік балансының  нысандарын салыстыру.

 

        Беларус республикасының  кәсіпорындарының балансындағы  құралдар үш бөлімше бойынша  топталады:

1. Ұзақ мерзімді активтер (негізгі құралдар, ұзақ мерзімді қаржылық салымдар, аяқталмаған капиталды құрылыс, девиденттер бойынша кәсіпорын мүшелерімен есеп айырусылар, жалға берушілермен есеп айырусылар).
2. Материалдық емес активтер (материалды-заттық негізге ие емес сатып алынған таенттер, лицензиялар, тауарлы белгілерге құқұқтар, фирма бағасы, гудвилл, ноу-хау және тағы басқа активтер).
3. Ағымдағы активтер (өндірістік қорлар, аяқталмаған өндіріс бойынша шығындар, дайын өнім, тауарлар, дебиторлармен есеп айырысулар, ақша қаражаттары және тағы басқа активтер).

Пассивте көрсетілетін кәсіпорын құралдарының көздері  де үш топқа бөлінеді:

1. Меншікті құралдарының көздері (жарғылық қор, қорлар және резервтер, бөлінбеген табыс).
2. Ұзақ мерзімді қаржылық міндеттемелер (банктердің ұзақ мерзімді несиелері облигациялары, заемдары).
3. Қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер (банктердің қысқа мерзімді несиелері, бюджет және бюджеттен тыс қорлар, еңбекақы  бойынша коммерциялық кредиторларға борыштар).

Нәтижесінде қарастырылып жатқан кәсіпорынның балансы келсесідей болады.

 

 

12-ші  кесте 

 

Кәсіпорын балансы  (Беларус Республикасының сызбасы бойынша) 2002 жылдың бірінші қаңтарына.                                          (мың теңге)

Актив	Сомасы
	Ай басына	Ай аяғына
Ұзақ мерзімді активтер
Негізгі құралдар бастапқы құны тозу қалдық құны	12000   -200 11800	13500   -400 13100
1 бөлім бойынша қорытынды	11800	13100
2.Материалдық емес активтер
Материалдық емес активтер бастапқы құны тозу қалдық құны	1500   -125 1375	1500   -250 1250
қорытынды	1375	1250
3. Ағымдағы активтер
1. Қорлар және шығындар
12-ші кесте жалғасы
Өндірістік қорлар	500	3000
Аяқталмаған өндіріс		625
Ақша  құралдары: есеп айырысу шоты	16380	17100
Қысқа мерзімді қаржылық салымдар		3500
Дебиторлармен есеп айырысулар: Сатып алушы және тапсырыс берушілермен	3000	6000
2 топ бойынша қорытынды	19380	26600
3 бөлімше бойынша барлығы	19880	30225
Баланс	33055	44575
Пассив	Сомасы
	Ай басына	Ай аяғына
1.Меншікті құралдардың көздері
Жарғылық капитал	10000	10000
Арнайы құрылған қор		1500
Табыс: есепті жылы пайдаланылды есепті жылдағы бөлінбеген табыс	3290 595     2695	10010 3313     6697

 

 

 

                                                                                                   12-ші кесте жалғасы

Есеп айырысулар және басқа пассивтер
Банктердің қысқа мерзімді несиелері	6600	5000
Кредиторлармен есеп айырысу: тауарлар,жұмыстар және қызметтер үшін бюджеттен тыс төлемдер бойынша бюджет төлемдері бойынша әлеуметтік сақтандыру және қамтамасыз ету бойынша	8000     592     2708       720	10000     1000     5198       1440
3 бөлім бойынша барлығы	20360	26378
Баланс	3305	44575

     

           Ресей  Федерациясының балансының құрылымы  басқаша болады.

Бірінші бөлімде “Айналымнан тыс активтерде” қалдық құны бойынша материалдық емес активтер және негізгі құралдар, соның ішінде жер учаскелері, аяқталмаған құрылыс, ұзақ мерзімді қаржылық салымдар және басқа айналымнан тыс активтер көрсетіледі. Беларус вариантына қарағанда мұнда мүшелермен және жалға алынған құралдар бойынша есеп айырысулар көрсетілмейді.Сонымен қатар онда материалдық емес активтер және негізгі құралдардың тозу сомасы және бастапқы құны туралы анықтамалық мәліметтер көрсетілмейді.Екінші бөлім “Айналым активтері” Беларус Республикасының  баланс активінің үшінші бөлімімен  толығымен сәйкес келеді. Онда қорлар және шығындар, дебиторлық борыштың барлық түрлері, қысқа мерзімді қаржылық салымдар және ақша құралдарының қалдығы көрсетіледі. Бірақ  бұл бөлімнің құрылу құрылымы ыңғайлылырақ, себебі құралдар жоғарылайтын өтімділік тәртібінде көрсетіледі,ол өтімділік көрсеткіштерін анықтауда баланста қайта топтастыруды талап етпейді.

Үшінші бөлімде  өткен және есепті жылдардағы жабылмаған зияндар қарастырылады, бұл біздің көзқарасымызша тиімді емес. Зияндар – бұл “өткен” капитал.Олардың  баланс активінде көрініс табуы кәсіпорынның капиталының нақты сомасын көтереді,бұл  баланс валютасын  талдауда түзетуді қажет етеді. Біздің көзқарасымызша Беларус елі зиянды  баланстың пассивінің бірінші бөлімінде   көрсетуі дұрысырақ болып табылады.

Ресей Федерациясының балансының пассиві бөлімдері (бірінші, екінші және үшінші) Беларус елінің баланс бөлімшелерінің құрылымы және мазмұны бойынша аз ерекшеленеді. Ерекшелігі Ресей Федерациясында ұзаұ мерзімді қаржылық салымдар оларды өтеу бойынша топтарға бөлінеді. Девиденттер бойынша есеп айырысулар, алдыңғы төлем және шығындардың резервтері және де меншікті көздер құрамынан пайдалану қоры қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелер бөліміне көшірілген.

Көруімізше Беларус және Ресей елдерінің баланстарының активі мен пассивінің құрылымы және мазмұнында айырмашылықтар аз. Бірінші және екінші вариант та кәсіпорынның қаржылық жағдайына сыртқы талдауда қажетті негізгі ақпаратты алуға мүмкіндік береді. Ішкі талдау баланстың көптеген  көрсеткіштерін ашуды талап етеді.

Кәсіпорынның қаржылық жағдайын болжамдау және бағалау үшін балансты оқи білу керек және оны талдаудың жақсы әдісін үйрену қажет.

Балансты оқи білу -  оның әрбір статьясының мазмұнын, баланстың басқа статьялармен өзара байланысын және оның бағалау әдістерін,  олардың кәсіпорынның қаржылық жағдайына әсер етуін және әрбір статья бойынша мүмкін болатын өзгерулердің мінезін, оның төлем қабілеттілігін білуді білдіреді.        

 

 

 

13-ші  кесте 

 

Кәсіпорын балансы (Ресей Федерациясының сызбасы бойынша) 2002 жылдың бірінші қаңтарына.        (мың теңге)

Актив	Сомасы
	Айдың  басына	Айдың аяғына
1. Айналымнан тыс активтер
Материалдық емес активтер	1375	1250
Негізгі құралдар	11800	13100
1 бөлім бойынша қорытынды	13175	14350
2. Айналым активтері
Қорлар соның ішінде: шикізат және материалдар аяқталмаған құрылыста шығындар дебиторлық борыш ақша құралдары	500     500 3000   16380	3625     3000 6000   17100
2 бөлім бойынша қорытынды	19880	30225
Баланс	3305	44575
Пассив	Сомасы
	Айдың басына	Айдың аяғына
13-ші кесте жалғасы
1.Капитал және резервтер
Жарғылық қор	10000	10000
Есепті жылдың бөлінбеген табысы	2695	6697
3.Қысқа мерзімді пассивтер
Заемдық құралдар соның ішінде: банк несиелері	6600	5000
Кредиторлық борыш соның ішінде: жабдықтаушы және мердігерлер еңбекақы бойынша бюджет алдында басқа кредиторлар	13760         8000 1740   3300	21378         10000 3438   6198 260
Баланс	33055	44575

 

 

 

 

3.2  Зерттеліп отырған  кәсіпорынның бухгалтерлік есебін  жетілдіру жолдары .

 

 

      Бүгінде бухгалтерлік  есебі басқару жүйесінде ең  басты орын алады. Ол кәсіпорынның  қаржылық жағдайын сипаттап және  басқарушылық шешімді қабылдау  үшін негіз бола отырып, тұтынуды, таратуды, айналысты және басқа да өндіріс процесін шынайы көрсетіп береді. Кәсіпорынның бухгалтерлік есебі бухгалтерлік есеп Стандарттарында және субъектілердің қаржы-шаруашылық қызметіндегі бухгалтерлік есеп шоттарының Бас есеп жоспарында бекітілген жалпы қағидалары мен ережелерінің негізінде құрылады және ол бүкіл алынған ақпараттарды пайдаланушылардың талабына, қызметтің құрылымына, ұйымның нысанына, айрықша ерекшелігіне есептің сәйкес келуін  қамтамасыз етеді.

         Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында шаруашылық жүргізуші  субъектінің күрделі экономикалық тетігін нақты, жақсы жолға қоймайынша, сондай-ақ толық сенімді ақпаратсыз басқару жүйесін іс жүзінде жүзеге асыру мүмкін емес.

Экономиканың барлық саласындағы кәсіпорындардың иелері мен еңбек ұжымдары шикізат пен материалдарды ұқыпты жұмсауға, өндіріс қалдықтарын азайтуға, ысырапты жоюға, бәсеге жарамды өнімдерін өңдіруге, оның сапасын көтеруге, өзіндік құнын төмендетуге, қоршаған ортаны сақтауға мүдделі. Бұл орайда, кәсіпорынның материалдық құндылықтарын, ақша қаражаттарын және басқа да ресурстарын заңсыз және тиімсіз жұмсауға және тонауға қарсы күресте бухгалтерлік есептің маңызы мен мәнін айрықша бағаламауға болмайды.

Экономиканың саласындағы мамандар, оның ішінде, біріші кезекте, бухгалтерия қызметкерлері есепке алудың және есеп берудің барлық жүйесін жақсы білулері, оларды оңайлатуды қарастыру қажет, субъект қызметін бухгалтерлік және салықтық  есепке алуды ұйымдастырудың ережелерін, нұсқауларын және басқа нормативтік  актілерін қатаң сақтаулары керек.

    Қазіргі нарықтық экономикаға  түбегейлі көшу кезеңінде бухгалтерлік  есепке жуктелетін міндеттемелер  қай кездегіден болмасын күрделі, ауқымды болып отыр. Өйткені қазіргі  қоғамдық дамудың жаңа кезеңінде  өндіріс құрал –жабдықтарының мемлекеттік меншіктен ұжымдық және жеке меншіктерге ауысуы кең етек алуда. Осыған орай қазіргі кезде мемлекет, субъекті және жеке тұлғалар арасындағы экономикалық және қоғамдық қарым-қатынастар саясаты          

жургізілуде.

Бүгінгі күнде бухгалтерлік есеп жылдан жылға дамып жетілуде. 2002 жылы «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы» жаңа өзгертулермен заң қабылданды, шоттардың бас шоттар жоспары бекітілді.