Бухгалтерлік баланстың мазмұны және оны талдау

            Сонымен қатар мақсатты бағыттағы  активтердің айтарлықтай үлес  салмағы (мыалы машмна жасау өнеркәсібінің  кәсіпорындары)қаражаттар айналымы  ұзақ капиталды көп қажет ететін  кәсіпорындар үшін қарыз қаражаттарының үлесі 40-50 пайыз болуы олардың қаржылық тұрақтылығына өте қауіпті болуы мүмкін.

      Батыс фирмаларында  қаржыландыру коэффициентінің кері  көрсеткіші кеңінен қолданылады,қатыстырылған  капитталдың меншіктік капиталға  қатынасымен анықталатын қарыз және менщікті қаражаттар қатынасының коэффициенті:

                        Кк /м =Тк /Өк

      Мұндағы: Кк/м-қарыз  және меншікті қаражаттар қатынасының  коэффициенті ;

                     Қк - қатыстырылған капитал;

                     Мк- меншікті капитал;

        Бұл коэффициент  кәсіпорын активтеріне салыстырған  меншікті қаражаттың әрбір теңгесіне  қанша қарыз қаражаттың тартқанын  көрсетеді. Біздің кәсіпорынымызда  бұл көрсеткіш келесі берілгендермен  сипатталады.

2003 жылы - 15,07 (1278903 / 84858)

2004 жылы – 20,60 (4868 / 236301)

       Бұның мәні  кәсіпорын есеп беру кезеңінің  басында активтерге салынған  меншіктік қаражаттардың әрбір  теңгесінен қарыз қаражаттың 15 тиынын  тартқанын дәлелдейді. Есеп беру  кезеңінің ішінде қарыз қаражаттарыменшіктік салымдардың әрбір теңгесінен 20 тиынға дейін көбейген. Демек, кәсіпорын қарыз қаражаттарын пайдалануға көп күш жұмсайды, бірақ өзінің қаржылық тұрақтылығын жоғалтпаған.

          Арнайы  әдебиеттерде бұл көрсеткіш үшін  қалыпты шектеу: Кк/м<1. Егер оның мәні бірден асып кетсе, онда кәсіпорынның қаржылық тәуелділігі мен тұрақтылығы қауіпті нүктеге (жағдайға) жетеді бірақ жауап әр уақытта бір жақты бола бермейді. Қарыз және меншікті қаражаттар қатынасның коэффициенті салалық ерекшеліктерге, кәсіпорынның салалық ерекшеліктерге, кәсіпорынның шаруашылық қызметінің сипатына және айналым көрсеткіштерінің  айналу жылдамдығына байланысты болады. Материалдық айналым қаражатының айналымдылығының жоғары көрсеткіштері және дебиторлық борыштың оданда жоғары айналымдылығы кезінде коэффициенттің қауіпті мәні бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпорының қаржылық дербестігіне ешқандай әсер бермейді.

         Кәсіпорынның  ең төменгі қаржылық тұрақтылығын  сақтау үшін бұл коэффициент  ағымдағы және ұзақ мерзімді активтердің қатынс коэффициентінің мәнімен шектеуі қажет.

          Кәсіпорынның  тәуелділсіздік (дербестік) дәрежесін  сипаттайтын ең бір маңызды  көрсеткіштердің бірі қаржылық  тұрақтылық коэффициенті болып  табылады. Немесе оны басқаша  инвестицияларды жабу коэффициенті деп аталады. Ол меншікті және ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы (аванствлған) капиталдағы үлесін сипаттайды және мына формуламен анықталады:

                     Ктқ=Мк+Ұм/Ак;  (6)

Мұндағы: Ктқ- қаржылық тұрақтылық коэффициенті;

                  Ұм- ұзақ мерзімді міндеттемелер;

                  Ак- авансталған капитал;

                   Мк- меншіті апитал.

        Бұл дербестік  коэффициентімент салыстырғанда  анағұрлым жұмсақ көрсеткіш. Батыс  тәжірибесінде бұл коэффициенттің  қалыпты мәні 0,9- ға  тең болуы керек ал оның 0,75-тен төмендеуі қауіпті.

         Жоғарыда  келтірілген  көрсеткіштер арқылы  кәсіпорые капиталының құрлымын  сипаттай отырып , бөлек топтар  мен көздердің құрлымының өзгеруіндегі  әр түрлі тенденциялар көрсететін  жеке көрсеткіштерді де пайдалану керек. Мұндай коэффициенттерге бірінші кезекте қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімге тарту коэффициенті жатады. Ол ұзақ мерзімді міндеттемелердің меншктік капитал мен ұзақ мкрзімді міндеттемелердің сомасына қатынасымен анықталады. Көрсеткішті есептеу формуласы келесідей:

                        Кұ/м = Ұм /Мк +Ұм

             Мұндағы: Кұ/ м- қарыз қаражаттарын ұзақ мерзімді тарту коэффициенті немесе ұзақ мерзімді міндеттемелер коэффициенті;

                        Мк - меншікті капитал;

                        Ұм -ұзақ мерзімді міндеттемелер.

        Бұл коэффициент  қаржылық есеп берудің активтерін  қржыландыру үшін меншікті капиталмен  қатар тартылған ұзақ мерзімді  несиелер мен қарыздардың үлесін  көрсетеді, кәсіпорын өндірісті  жаңарту мен кеңейту үшін қарыз қаражаттарын қаншалқты интенсивті пайдаланып жатқанына баға береді.

        Капиталдың  құрылымын қалыптастырудың тиімділігін (қолайлығын) анықтау үшін жоғарыда  келтірілген көрсеткіштермен қатар  инвестициялар оэффициентін де  қолдану ұсынылады. Ол батыс фирмаларында кеңінен қолданылады және меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасымен анықталады. Біздің кәсіпорында  ол 2003 жылы 0,421-ге тең (84858 / 201272) ал 2004 жылы 0,0409 =(236301 / 577053) болады. Бұл берілгендерге қарап меншікті капитал тек қана негізгі құралдарды сатып алуға ғана емес, кәсіпорынның қаржылық есеп берудің басқа да активтерін,соның ішінде ағымдағы активтерін сатып алуға да пайдаланылады деуге болады.

         Активтерді  құрудың ең дұрыс жолы болып,меншікті  капитал барлық негізгі капиталды (айналымнан тыс активтер) және айналым капиталының бір бөлігін жабатын кездегі жол саналады. Кәсіпорын,барлық қарыз қаражаттары алынып қойылып жатса да өмір сүре беретін болады. Кәсіпорынның капиталын пайдалану туралы тағы бір қызық ой-меншікті капиталды тек қана негізгі құралдарды сатып алуға жұмсап, ал айналым қаражаттары (ағымдағы активтер ) келесі жолмен қалыптасу керек:1/4-ұзақ мерзімді қарыздар есебінен, ал ¾ -қысқа мерзімді қарыздар есебінен. Кәсіпкер, егер өзінің капитплы аз, ал басқанікі көп болса, жақсы жұмыс істейтін болады. Нарықтық қарым қатынас осы принцип (қағида) бойынша құрылған. Аз ғана капиталды бола тұра, көп табыс алуға болады.

         Меншікті, қарыз (қатыстырылған) және жалпы (авансталған) капиталдың қатынасын әр түрлі тұрғыдан сипаттайтын коэффициенттермен қалыптасқан жағдай, меншікті және қатыстырылған капиталдың (міндеттемелерінің)  құрлымын және оның есеп беру кезіндегі өзгерістерін зерттеуді қажет етеді.

        Меншікті капиталды талдау.

    Біздің отандық тәжірибеде кәсіпорынның меншікті капиталының құрылу көздері болып мыналар саналған: жарғылық капитал, резервтік қор, арнайы бағыттағы қорлар, мақсатты қаржыландыру мен салымдар (келіп түсулер), жалгерлік міндеттемелер, баланс пассивінің I

бөлімінде көрсетілген бөлінбеген табыс, сонымен қатар құрылтайшылармен есеп айырусылар, тұтыну қорлары, алдағы кезең шығындары мен төлемдер ркзервтері, күмәнді қарыздар бойыншарезервтер, 2004 құрылған баланс пассивінің II бөлімінде көрсетілген алдағы кезең табыстары. БЕС-2 сәйкес2004 жылдың балансында меншікті капитал және бөлінбеген табыс (жабылмаған зиян) кіреді.

        Меншікті капиталды  зерттегенде өзіндік айналым  қаражаттарындағы болған өзгерістерге  ерекше назар аударылады, яғни  меншікті капиталдың қандай бөлігі иммобмльдік сипаттағы құндылықтарда бекітіогенін жне осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік беретін нысанда тұрғандығы анықталады. Меншікті айналым қаражатының кқлемін анықтау үшін, меншікті капитал сомасын баланс активінің бірінші бөлігінің жалпы соммасын (қортындысын) алып тастау керек.

         Жыл басына  меншікті айналым қаражаттарының  көлемі 9138 мың теңге(27908-18770) құрады, жыл аяғында –12275 мың теңге(32276-20001), яғни 3137 мың теңге немесе 34.4%-ға  көбейген.

           Тәжірибе жүзінде күрделі салымдары қаржыландыру және негізгі құралдарды сатып алу үшін, меншікті капитлға теңестіріліп қосылатын. Ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар пайдаланылады. Қаржыландырудың осы қатвстырылған көзі ескеріліп, алдағы көрсеткіштерінің мөлшері анықталады. Бұл көрскткіш абсолютті болып табылады, оның динамикадағы өсуі-оң, ал төмендеуі-теріс бағыты ретінде қарастырылады.

      Біздің кәсіпорынымызда  бұл көрсеткіштің мөлшері меншікті  айналым қаражаттарының мөлшеріне  тең, себебі ұзақ мерзімді несиелерді кәсіпорын тартқан жоқ.

       Талдау кезінде  меншікті айналым капиталының  абсолюттік мөлшерін анықтаумен  қатар, оның жалпы меншікті капиталдағы  үлес салмағын да табу керек. Бұл көрсеткіш кәсіпорынның қаржылық  тұрақтылығының әлдеқайда нақты  сипаттамасы болып саналады. Арнайы әдебиеттерде оны іс жүзінде  жұмсау (маневрлық) коэффициенті деп аталады.

         Ол кәсіпорынның  меншікті қаражаттарының қандай  бөлігі, осы қаражаттарды еркін  жұмсауға болатын, мобильді нысанда  екеніндігін көрсетеді және келесі формуламен анықталады:

                      Кж =Мак  /Мк .

Мұндағы:  Кж -жұмсау коэффициенті;

                   Мак -меншікті айналым капиталы;

                   Мк -меншікті капитал.

       Бұл коэффициентті  А.Д.Шеремет, Р.С. Сайффулин, Е.В.Негашев осылай анықтайды. Ұзақ мерзімді қарыз қаражаттары негізгі құралдарды алуға және капитал салымдарына бағытталатын ескере отырып , В.В. Ковалев, Э.А.Маркарьян және Г.П.Герасименко бұл коэффициентті меншікті капиталға ұзақ мерзімді міндеттемелерді қосып есептейді. ПВ.Ф.Паллий бұны “дұрыс” десе  де біз оған қосыла алмаймыз, себебі сөз жұмыс капиталы жөнінде емес меншікті айналым капиталы жайында болып отыр. Жұмсау коэффициентінің төмен мәні кәсіпорынның меншікті қаражаттарының көп бөлігі иммобильді сипаттағы құндылықтарда бекітілгенін көрсетеді, ал олар тез айналатын қаражаттар емес, яғни ақшаға тез айнала алмацды.

        Қаржылық көз  қараспен айтсақ оның өсуі  және жоғары деңгейі кәсіпорынның  қаржылық жағдайыын оңды деп  сипаттайды: бұл кезде меншікті  қаражаттар мобильді, олардың көп бөлігі негізгі құралдарға да, айналымнан тыс активтерге де емес, айналым қаражаттарына салынған. Сондықтан жұмсау коэффициентінің өсуі кәсіпорын мүлкінің нақты құрлымындағы мүмкінболатын шектрінде ғана тиімді. Егер коэффициент негізгі құралдардың құнының азаюын емес, негізгі құралдарға қарағанда меншікті қаражат көздерінің тез өсуіне баайланысты көбейсе, онда коэффициенттің жоғарлауы шынымен кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының артқанын дәлелдейді.

         Оптималды  мөлшері ретінде жұмсау коэффициенті >0.5 деп алынуы мүмкін, бірақ іс жүзінде көрсеткіштің ұсынылып отырған деңгейі кәсіпорынның менеджері мен оның меншік иелері өз қаражаттарын мобильді және иммобильді активтерге салудың тепе-теңдік принциптерін сақтау керек екенін көрсетеді, бұл баланс өтімділігін қамтамассыз етеді.

        Жұмсау коэффициентінің  мәні, кәсіпорынның қызметінің сипатына  байланысты: оның әдеттегі деңгейі  материял сиымдылығын жоғары  өзгерістерге төмен болуы керек (себебі қор сиымдылығы жоғары  өзгерістерге меншікті қаражаттың айтарлықтай бөлігі негізгі өндірістік қорларды жабудың көзі болып табылады).

        Кәсіпорынның  тауарлы-материалдық қорлары мен  шығындарының қалыптасу көздері  мен қамтамассыз етілуінің абсолютті  көрсеткіштері қаржылық тұрақтылықты  талдау үшін бсты роль атқаратынына сәйкес, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының басты көрсеткіштерінің бірі болып қорларды қалыптастырудың өз көздері мен қамтамассыз етілуі коэффмциенті саналады,и ол меншікті айналым қаражаттарының тауарлы материалдық қорлар мен шығындардың құнына қатынасымен анықталады. Бұл көрсеткішті тауарлы- материалдық қорлармен шығындарды жабу коэффициенті деп аталады. Ол келесі формуламен есептеледі:

                          Кк /қ =Мақ  / Қтм . (8)

Мұндағы : Кк / қ -тауарлы-материалдық қорлардың қамтамассыз етілу коэффициенті;

                    Мак -меншікті айналым коэффициенті;

                    Қтм -тауарлы-материалдық қорлар.

         В.В.Ковалев, Э.А.маркарьян және Г.П. Герасименко  оны меншікті айналым және  ұзақ мерзімді қарыз қаражаттарының сомасын кәсіпорынның қорлары мен шығындарының құнына қатысуымен анықтайды.

        Материалды  айналым қаражаттарының жабу  коэффициенті қандай дәрежеде  тауарлы-материалды қорлар мен  шығындар меншікті қаражаттармен  жабылғанын және қарыз қаражаттарын тартуды қажет етпейтінін көрсетпейді.

        “Шаруашылық  тәжірибенің статистикалық орташаланған  мәліметтердің негізіне алған  оның қалыпты мәні,-деп жазады  А.Д. Шеремет және Р.С.Сайффуллин,-келесі  түрде болады”.

                 Кк /қ > 0,6-0,8  (9)

     Қорлар мен щығындардң  меншікті айналым қаражатымен  қамтамассыз етілудің қалыпты  коэффициенті, меншікті қаражаттар  мен қамтамассыз етілудің қалыпты  коэффициенті, меншікті қаражат  көздерімен қажетті қорлармен  шығындарын, қалғандарын қысқа мерзімді қаражаттармен жабу назарға алынып анықталад. Бірақ бұл кезде қорлар мен шығындардың көлемі, олардың айналу жылдамдығы жоғарлаған кезде негізделген қажеттілікке сәйкес болу керек. Егер олардың мөлшері негізгі қажеттіліктен асып кетсе, онда меншікті айналым қаражаты материалдық қорлардың бір бөлігін ғана жабаалады, яғни көрсеткіш <1 болады. Керісінше кәсіпорынның материалдық қорлары үздіксіз жұмыс жасауға жеткіліксіз болғанда көрсеткіш >1 болуы мүмкін бірақ бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайы жақсы екендігін өрсетпейді. Сондықтан материалдық қорлардың меншікті айналым қаражаттарымен қамтамассыз нтілу көрсеткішінің деңгкйін ең бірінші материалдық қорлардың жағдайына байланысты болып қарастырылу керек.