Түркі мемлекеттері

Хазар және қимақ қағанаттары

Хазар қағанаты. Хазарлардың шығуы және этникалық тегі. «Хазар» этнонимі. Хазарлар Батыс Түрік қағанатының құрамында. Хазар мемлекетінің кұрылуындағы Ашинаның - түркілерден шыққан патша тайпасының рөлі. Хазар қағанатының территориясы. Билеуші тон. Қағанның жоғаргы билігі. Тұрақты армияның болуы. Түрік жазбасы сияқты, мемлекеттік тіл - түрік тілі. Араб-хазар соғыстары. Шаруашылығы: отырықшы-егіншілік. Егіншіліктің дамуы, әсіресе жүзім шаруашылығы, бау-бақша, атақты хазар қарбыздары. Дамыган, бай балық аулау шаруашылығы. IX г. басында биліктің хазарларға көшуі, иудаизмді қабылдау, азамат соғысы, қағанныц қасиетті тулгаға айналуы, биліктіц екі жақтылығы. Хазарлардың Вчзантиямен, Киев Русымен қарым-қатынастары. Халықаралық саудадағы Хзарияның ролі. Этнос пен мемлекеттің бірте-бірте жойлуы. Хазар қағанатының тарихи ролі. Хазартанудыц қазіргі таңдағы жағдайы.

Қимақ қағанаты. Қимақтардың шыгу тегі мен орналасу аймағы. Деректер бойынша ІХ-ХІ ғғ. қимақтар мемлекеті. Шаруашылыгы, әлеуметтік-саяси жағдай.

Қыпшақ тайпаларының конфедерациясы

Қыпшақтардың шығу тегі мен орналасу аймағы. «Қыпшақ» этносы мен этнонимнің шығуы туралы С.Г. Кляшторный, П.Б. Голдеинің  болжамдары. Есінші Шығыс түрік қаганатыидагы  іүріктер мен қышііақтар. Қыпшақтар  қимақ қаганатыныц қүрамында. ХІ-ХІІ гг. шамасындағы қыпшақ тайпалар конфедрациясының құрылуы. Қыпшақтар Қазақстан территориясында. Олардың шығыс және батыс болып бөлінуі. Қыпшақ мемлекетгілігі. Кыпшақтардыц оңтүстікке экспансиясы. Сырдария бассейні мен Сырдария бойындагы қалаларды алу. Қыпшақтар және Хорезм. Хорезмшахтың мемлекеттік саясатындағы қыпшақтардың (қаңлы) рөлі. Қыпшақтар және Киев Русі. Қыпшақтардың шаруашылығы, әлеуметтік және ру-тайпалық құрылысы. Қыпшақтар қазақ халқының этногенезінде.

Орта Азия мен Қазақстанды монғолдардың жаулап алуы.

Орта Азия мен Қазақстан моңғол шапқыпшылығы қарсаңында. XIII г. Басындағәы саяси және этиикалық жағгдайы. «Отырар апаты». Шыңғыс ханның хорезмшах Мұхаммедке қарсы жорығы. Хорезмшахтың жеңілуі. Шыңгыс ханның Хорезм мемлекетін және қыпшақ (қаңлы) иеліктерін жаулап аіуы. Шыцгыс хгнның моңгол импсриясын қүруы. Оңтүстік-Шығыс Казақстан және Дешті-Қыпшақ жері Шыңғысхан ұлдары ұлысының құрамында. Дешті-Қыпшақ - Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошының ұлысы. Жошы ұлысының ұлғаюы және Алтын Орданың құрылуы. Тсрриториясы меп этникалық құрамы. Саяси құрылысы. Экономикасы және мәдениеті. Алтын Орданың астанасы - Сарай Батый-хан және оиың мұрагерлері кезінде. Сарай ал-Жадид Өзбек хан (1312-1342), Жәнібек хан (1342-1357) кезінде. 1395-1396 жж. Алтын Ордадағы «саяси құлдырау мен аумағының ыдырау» кезеңі. Жошының баласы Тоқа-Темірдің ұрпағы - Тоқтамыс ханның билікке келуі. Ресейге үстемдік жүргізуді қайтадан қалпына келтіру. Ллтын Орда және Темір мемлексті. 1395-1396 жж. Алтын Орданы Темірдің талқандауы. Орыс ханның баласы Қойыршақ ханның Алтын Орда тағына отыруы. Едіге бидің билігінің нығаюы. Алтын Орданың ыдырауының басталуы.

Алтын Орда мен Моғолстанның ыдырауы

Алтын Орда жэне Моғолстан территориясындағы этникалық процестер. «Өзбек», «ноғайлы» және «моғол» суперэтностары. Шығыс Дешті Қыпшақтағы Тоқа-Темірдің ұрпағы Орыс ханның Ақ Орда хандығы - болашақтағы қазақ мемлекетгілігінің үлгісі ретінде. Моғолстан мемлекеті және Темір мен оның ұрпақтарының империясы. Темірдің Моғолстанга қарсы жорықтары. Алтын Орданың ыдырауы және этникалық негізде тәуелсіз мемлекеітердің: шайбанидтер әулетінен шыққан Әбілхайыр ханның «көшпелі өзбектер мемдлекетінің», Қырым, Қазан, Астрахань, Қазақ, Сібір, Озбек хандықтары мен Ноғай Ордасының құрылуы. Моғолстанның ыдырауы. Шығыс Түркістанда Моғолия мемлекетінің құрылуы. Татар, қырым-татарлары, қазақ, ноғай, қарақалпақ, өзбек, қырғыз халықтарының қалыптасуы. Моғолия құрамындагы ұйғырлар.

Ежелгі және орта ғасырлардағы Түркияның тарихы

Кіші Азияның көне және ежелгі тарихы. Хеттер мемлекеті. Б.з.д. XIII г. Кіші Азияда грек-ахейліктердің пайда болуы. Ежелгі мемлекеттер: Фриғия, Кария, Лидия. Киммерлердің, скифтердің шабуылдары. Кельттер. Батыс және Орталық Анадолыны Рнм империясының басып алуы. Византияда Шығыс Рим империясыныц құрылуы. Сасанидтік Иранды арабтардыц талқандауы. Оңтүстік-шыгыс Анадолыдағы арабтардың үстемдігі. УПІ-Х ғғ. Кіші Азияға түркі тайпаларының енуі. Анадолы Салжұқтардыц жаулап алу қарсаңында. Кіші Азияның көне және ежелгі тарихындағы этникалық процестер. Газневи сұлтанаты, оны салжұқтардың талқандауы. Ұлы Салжұқтар мемлекеті. Югырыл бек. Сұлтан Мәлік шах. Салжұқтардың Византиямен соғысы. Мауераннахрды, оғыз жерлерін жаулап алу, Хорезмді багындыру. Ұлы сұлтан Санжар. Қараханидтсрді бағындыру. Санжардың қарақытайлардан жеңілуі. Ұы Салжұқтар мемлекетінің әлсіреуі және оның ыдырауы. Кіші Азиядағы Саллсұқтар мемлекеті (1077-1299). Оның тарихындағы дамудың үш кезеңі. Кресшілермен соғыс. Салжұқ сұлтанаты мен Данышмендид эмиралы арасындағы күрес. Қылыш Арсланның жецісі. «Рим сұлтанаты». Кіші Азияға моңгол шапқыншылығы. ХПІ-ХУ гғ. Түркия. «Рим сүлтанаты» қуатының пырқау шегіне жеткен кезі. Сұлтан I Ала әд-дин Кей-Қүбаданың (1219-1236) билігі.   Закавказьені   монғолдардың   жаулап   шығуы.    1243  жылы   Кеседаг тубіндегі ұрыс. Салжұқтардың моңголдарға вассалдық тәуелділігін мойындауы. Сұлтан Кейхұсырау өлгеннен кейін «Рум сұлтанатының» әлсіреуі. Сұлтанатты хұлагуидалардың бағындыруы. Салжұқтар династиясының түткілікті жоқ етілуі (1307). Бейликтердіц құрылуы.Осман Еейликтігі. Осман-бей (1258-1324). Бейликтіліктің Орхан-бей, I Мұрат, I Баязит кезінде күш-қуатының артуы. Темірмсн соғыс, I Баязиттің жеңілуі. Аққойлы (Ақ-Қоюнлу) түрік тайпаларының конфедрациясы. Мехмед Фатих -шадолыны біріктіруші. Мехмед III Фатих. Константинопльдің құлауы (29 мамыр 1453 ж.). Осман империясы.

Қырым, Қазан және Астрахань  хандықтары

Қырым ханы Сахиб-Гирей. Олардың Осман  империясының сюзеренитстін қабылдауы. Дәулет Қажы Гирейдің билеуі. Хандықтың  территориясы. Қырым хандығы және Ресей. IV Иванның Қырым ханына иассалдық тэуелділігін мойындауы. Қырым хандығы және Ноғай Ордасы. Қырым хандығы және Қазан хандығы. XVIII ғ. Ресейдің Қырым хандығын езіне қаратуы.Алтын Орда ханы Ұлы Мұхаммед. Оның Қазан хандығының негіз салуы. II Василийдің жеңілісі.    Қазан хандығы мен Ресейдің арақатынасы.Қазан хандығы және Қырым хандығы. Қазан хандығы және Ноғай Ордасы.V   Иванның   Қазан   хандығын   бағындыруы   (2   қазан   1552   ж.).   Қазан татарларының этногенезі.

Үлкен Ордадағы (Алтын Орда) Кіші-Мұхаммедтің  билігі, Махұмыт хан

1459 ж.). Ахмет ханның бүлігі. Махұмьптың  Астрахань хандығының негізін ;алуы (1465 ж.). Мемлекетгің территориясы. Халқының этникалық құрамы. Астрахань хандығының ногайлармен, Қырым хандығымен, Ресеймен қарым-қатынастары. IV Иванның Астрахань хандығын жаулап алуы (1556 ж.).

ХҮ-ХҮШ гг. Қазақ хандығы

Керей мен Жәнібек сұлтандар  бастаған кейбір Дешті Қыпшақ тайпаларының Батыс Моғолстанға көшуі. «Қазақ» деген терминнің шығуы, оның этимологиясы. Керейдің хан болып жариялануы, Қазақ хандығының құрылуы (1465 ж.). Қазақ хандары династиясының шығуы. Көшпелі өзбектердің ханы Әбілхайырдың өлімі. Қазақтардың ата жұртына оралуы. Хандықтың нығаюы. Бұрындық, Қасым, Хақ-Назар, Шығай, Тәуекел хандардың билігі.

Қазақ жерлерінің этникалық шекарасының  бекітілуі. Қазақ хандығының Өзбек хандығымен, Моғолстанмен, Моголиямен, қырғыздармен, ара қатынасы. Қазақтар мен қазақ хандары туралы Фазлаллах ибн Рузбихан, Мирза Махмуд Хайдар, Қадырғали бидің еңбектерінің маңызы. ХҮІІ-ХҮШ ғ. басындағы қазақ хандығы. Есім хан, Жәңгір хан, Тәуке ханның билеуі. Орбұлақ шайқасы - қазақ жауынгерлерінің теңдесі жоқ жеңісі. «Жеті жарғы». Қазақ-жоңгар және қазақ-ресей қарым-қатынастары.    бытыраңқылықтың        күшеюі.        Жоңғар шапқыншылығы және оның зардаптары. Жүздердің - территориялық-саяси құрылымдардың пайда болуы. Қазақстанның Ресейге қосылуы. Қазіргі заман тұрғысынан бағалау.

ХҮІ-ХХ гғ. Өзбек хандығы

Орта Азияға көшпелі өзбектердің шабуыл жасауы қарсаңындағы 'Гемір мемлекеті. Өзбек хандығының құрылуы. Мұхаммед Шайбани. Өзбектердің моғолдармен, қазақтар мен қызылбастармен соғыстары. Мұхаммед Шайбанидің өлімі. ХҮІ-ХҮІІ ғғ. Өзбек мемлекеті. Бұхар және Хиуа хандықтары. II Абдаллах-ханның билеуі. Моғолдармен, қазақтармен, кырғыздармен қарым-қатынастары. XVII г. басында Өзбек хандығында шайбанилер династиясын (аштарханидтер) династиясының алмастыруы. 1753 жылы Өзбек хандығында (Бұхара эмірлігінде) маңғыттар династиясының орнауы. Парсыдағы Нәдір-шахиен соғыс. Шахмұрад-ханның (әмір) әкімшілік, әскери, сот жүйесіндегі реформалары. Ферғанада Қоқан-тәуелсіз хандығының құрылуы. Мингілер династиясы. XIX ғ. I жартысында Қоқан хандығының нығаюы.Ташкент, Ходжент, Қыргыздың біраз бөлігінің, Қазақстанның оңтүстік аудандарының қосылуы. Ресейдің Қоқанмен соғысуы, оның жеңілуі. 1876 жылы Қоқан хандығының Ресейге қосылуы. XVI г. басында Әбілхайыр ханның ұрпақтарының бірінің Хиуа хандығын қруы. Түрікмен, қарақалпақтарды бағындыру. 1817, 1839 жылдары Ресейдің Хиуаны бағындыру жолындағы әрекеттері. XVIII ғ. екінші жартысында Хиуада Қоңырат династиясының орнауы. Бұхара әмірлігінің және Хиуа хандығының Ресейге вассалдық тәуелділігі. 1920 жылы Бұхара және Хорезм халық республикаларының құрылуы. 1918 жылы «Қоқан автономиясының», Туркістан АКСР-нің құрылуы.

XV - XIX ғг. Әзербайжан

     Әзербайжанның Ұлы Салжұқтар мемлекетінің құрамына енуі. Әзербайжандағы Шируаншаһ, Кесрани, Ильдегиздер династиялары билеген мемлекет. Этникалық процестер, әзербайжан этносының калыптасуындағы түркілік компоненттердің шешуші рөлі. Шируаншаһтар, жалайырлар мемлекеті.Қарақойлы (Қара-Қоюнлу) жэне Аққойлы (Ақ-Қоюнлу) мемлекетгік құрылымдары. Сефевилер мемлекеті. Түрік-сефенилер согыстары. Аббас шахтың реформалары. ХУІІ-ХУІП гг. Әзербайжан сефеевилер мемлекетінің құрамында. Әзербайжан халқының түрік-парсы үстемдігіне қарсы күресі. Әзербайжан иеліктері Ширван, Шемаханың ролі. 1724 ж. Закавказьсні болу туралы Орыс-түрік келісімі. XVIII г. 30 жылдарындағы Иран мсн Туркия арасындағы соғыстар. Әзербайжанның ұсақ иеліктері. Қазақ сұлтанаты. XVIII ғ. соңындағы орыс-иран соғыстары. XIX г. басында Гүлстан (1813), Туркменчай (1828) шарттарына сай Әзербайжаниың Ресей құрамына кіруі.

ХҮ-ХҮІІ гг. Ноғай Ордасы

Маңғыттардың Едіге ордасының құрылуы. Маңғыттар және көшпелі өзбектер. «Маңғыт», «ноғай» терминдерінің ара қатынасы. Ноғай Ордасы тәуелсіз саяси құрылым ретінде. Ноғайлардың орналасқан аймағы. Қазақ-ноғай қарым-қатынастары. Ноғай-қырым татарлары және Астрахань қарым-қатынастары. Ших-Мамай би және қырым ханы Мұхаммед Гирей. «Астрахань катастрофасы». Үлкен Ноғай Ордасы. Юсуф, Исмаил билігі, өзара қырқысулар. Алты ұлыс (Жем-Ойыл) ордасының құрылуы. Кіші Ноғай ордасы. Ормамбает би (1590-1597)-аңыздарда біртұтас халықтың қазақ және ноғай деп бөлінуі нағыз қасіретті оқиға ретінде. Қалмақтар Жайық пен Еділде. Ноғайлардыц батысқа кетуі: Қырымға, Солтүстік Кавказға. Қазақтар мен ноғайлардың тарихи-генетикалық байланыстары.

ХҮ-ХҮІІІ ғг. қырғыздар мен ұйғырлар

Моғолстан мен Моғолия қырғыздар мен ұйғырлардыц саяси тарихының бастау алар нүктесі. Қырғыз этносының қалыптасуындағы моғол кемпонентінің ролі. Моғол-қазақ, моғол-қырғыз ара қатынастары. 11 Абдаллах және Моғолстан. 1680 жылы жоңғарлардың Жаркендті жаулап алуы. Накшбандардың сопылық ордені, Моғолиядағы оның белогорлық жэис черноғорлық секталары. Моғолияның ішкі саяси өміріндегі қырғыздардың рөлі. 1702 ж. Қонтайшы Цеван-Рабтанның (1697-1727) Шығыс Түркістанды жаулап алуы. Цин, Жоңғар хандығын жойғаннан кейін, қазіргі Қытайдың Синьцзян провинциясы болып отырған - Шығыс Түркістанды жаулап алуы. 1762-1821 жж. қырғыздарды зорлықпен Қоқан хандығына қосу. 1925 ж. РСФСР құрамында Қара-Қырғыз АО-ның құрылуы.

Жаңа тәуелсіз түркі мемлекеттері

1991 жылы Кеңестер Одағының ыдырауы, 1918 ж. Актінің негізінде Әзербайжан Жоғарғы Кеңесінің мемлекеттің тәуелсіздігін қалпына келтіру туралы Декларацияны қабылдауы (30 тамыз 1991ж.). «Әзербайжан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» Конституциялық актінің қабылдануы (18 қазан 1991ж.).

1990 ж. 25 қазанда Қазақ ССР Жоғарғы Кеңесінің мемлекетіік суверенитет туралы Декларацияны қабылдауы. 1991 ж. 16 желтоқсанда Жоғарғы Кеңестің «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» заңды қабылдауы.

Қырғызстан Республикасы Жоғаргы Кеңесінің Республика суверенитеті туралы Декларацияны (15 желтоқсан 1990 ж.), Қырғызстанның тәуелсіздігі туралы Декларацияны (31 тамыз 1991 ж.) қабылдауы. 1993 жылы Жоғарғы Кеңестің сессиясында Қырғызстан Республикасының атын Қырғыз Республикасы деп өзгерту туралы шешімнің қабылдануы.

1990 жылы 22 , тамызда 'Гүрікмен ССР-і Жоғарғы Кеңесініц Республиканың мемлекеттік суверенитеті туралы Декларацияны қабылдауы. 991 жылы 26 қазанда бүкіл халықтық референдум барысында республиканың тәуелсіздігі үшін сайлаушылардың 94%-нің дауыс беруі. 1991 ж. қараша айынан бастап мемлекеттің ресми атының Түрікменстан болып өзгеруі.

1990 ж. 20 маусымда Өзбек ССР-і Жоғарғы Кеңесінің Өзбек ССР-нің мемлекеттік суверенитеті туралы Декларацияны қабылдауы. 1991 ж. 31 тамызда Рсспубликаның Жоғарғы заң шығарушы органының Өзбекстанның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы және жеке тәуелсіз мемлекет - Өзбекстан Республикасының құрылғаны туралы жариялауы.

1992 жылы осы республикалардың барлығының БҰҰ-на мүшелікке қабылдануы. Осы республикалардың әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы.

Түркия жаңа және қазіргі заманда. Қазіргі түркі әлемі.

Әдебиеттер.

1. Агаджанов С.Г. Очерки истории огузов и туркмен Средней Азии IX-XIII вв. Ашхабад, 1969
2. Артамонов М.И. История Хазар. Л., 1962
3. Ахинжапов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Алматы, 1995
4. Босворт К.Э. Мусульманские династии. М., 1971
5. Гордлевский В.А. Государства Сельджуков Малой Азии. Л., 1941
6. Греков Б.Д., Якубовский А.К. Золотая Орда и ее иадение. М-Л., 1950
7. Гумилсв Л.Н. Хунну. М., 1960
8. Гумилев Л.ІІ. Древние тюрки. М., 1967
9. Гумилеп Л.Н. Древняя Русь и Великая степь. М., 1992
10. ДанФ. Аттила. М., 1993
11. Еремсев Д.Е., Мейер М.С. История Турции в средние века и новое врсмя. М., 1992
12. Еремеев Д.Е. Происхождение юрюков и туркмен Турңии и осиовные этапы пх истории. М-Л., 1963
13. Ииостранцсв К.А. Хунну и гунны. Л., 1926
14. Ирмуханов Б.Б. Этничсская история древнего Казахстана. Алматы, 1998
15. Ирмуханов Б.Б. Дрсвняя история Казахстана. Алматы, 1998
16. Ирмуханов     Б.Б.     Казахстана:     историко-публистический     взгляд. Алматы,