У Статуце 1566 г. акрэслены
пераход ад феадальнага права
ўласнасці да буржуазнага.Істотныя
змены ўнесены ў крымінальнае права: суб'ектам
злачынства прызнаваўся толькі дарослы.
Непаўналетнія маглі быць пакараны пасля
дасягнення імі 14-гадовага ўзросту; абвяшчалася
прэзумпцыя невінаватасці; крымінальнае
пакаранне павінна было ажыццяўляцца
толькі па суду; асоба, якая абвінаваціла
каго-небудзь у злачынстве і не даказала
яго віны, несла такое ж пакаранне, якім
мог быць пакараны абвінавачаны ёю.
21.Статут ВКЛ
1588 г.(крыніцы, агульная характырыстыка).
Ужо да канца 1584 г. работа над
Статутам была завершана, але ў сувязі
з тым, што новы звод ігнараваў
акт Люблінскай уніі 1569 г., Полынча
не дапускала яго зацвярджэння на
агульным сойме Рэчы Паспалітай.
Каб захаваць вялікакняжацкі
трон, Жыгімонт III Ваза зацвердзіў Статут
сваім прывілеем 28 студзеня 1588 г. Галоўнае
значэнне дзяржаўна-прававых норм Статута
заклю-чалася ў тьш, што ён заканадаўча
аформіў захаванне ВКЛ як дзяржавы насуперак
акту Люблінскай уніі.
Статут меў 14 раздзелаў і
488 артыкулаў. Нормы канстытуцыйнага права
ў Статут 1588 г. былі амаль поўнасцю перанесены
са Статута 1566 г. з некаторымі ўдакладненнямі
і дапаўненнямі. Яны юрыдычна замацоўвалі
ад-носіны, якія склаліся паміж ВКЛ і Польшчай
пасля 1569 г. Заканадаўчая ўлада замацоўвалася
за соймам, выканаўчая — за вялікім князем
і радай, судовая — за вялікакняжацкім
і Галоўным (трыбуналам) судамі, а таксама
за мясцовымі судамі.
Прадугледжваў крымінальную
адказнасць за забойства простага чалавека,
абвяшчаў ідэю верацярпімасці, забараняў
перадачу вольнага чалавека за даўгі або
злачынства ў няволю, устанаўліваў наступленне
крымінальнай адказнасці з 16 гадоў.
Крыніцамі для распрацоўкі
Трэцяга Статута былі Статуты 1529
і 1566 гг, соймавыя пастановы 1573, 1578, 1580 і
1584 гг., каралеўскія прывілеі, пастановы
павятовых соймікаў. Статут быў надрукаваны
на старабеларускай мове ў 1588 г. у Віленскай
друкарні Мамонічаў пад наглядам і на
сродкі Л. Сапегі. Гэта першы і адзіны поўны
звод законаў у Еўропе XVI ст.
Статут 1588 г. быў выдадзены
на польскай мове ў 1614 г., у 1811 г. — на
рускай і польскай мовах у Санкт-Пецярбургу.
Статут быў выкарыстаны пры кадыфікацыі
прускага права, а таксама пры
падрыхтоўцы Саборнага ўлажэння
1649 г. у Расіі. Пасля далучэння
Бел.и Литвы да Рас.Имперыи. Трэци
статут ВКЛ дзейничау у Виц. И Маг. Губернях
да 1831 г., у Виленскай, Гродзенскай, и Минскай
губернях – да 1840г.
22. Дзяржаунае права па статутах
Дзярж. Права замацоувала феадальна-грамацки
лад и адначасова утрымливала
нармы якия сведчаць аб зъяуленни
бурж. права (Фармальна роунасць усих
перад законам, але закон не быу
аднолькавы для усих). Насельництва
дзялилась на саслоуи: шляхта, духавенства,
мяшчане, простыя люди. Кожнае сасл.
дзялилась на группы. Прававое становишча
шляхты адрознивалась ад иншых. Кирауник
дзяржавы, галоуная асоба у краине
– Вялики князь. Пасля Люблин. вунии
князи ВКЛ адначасова были каралями
Польшы, яны мели шырокия паунамоцтвы
унутранняга киравання и мижнар.зносин.
Князь киравау з удзелам рады, сойма, сужбовых
асоб вярхоунага киравання. Нормы статута
1588 вызначали ст-ру, кампетэнцыю, хар-р
дзейнасти центральных устаноу и важных
службовых асоб. У статутах бачна зараджэнне
органау галиновага киравання, у сяр. 60-х
была завершана адм.-тер. рэформа. Дзяржава
была падзелена на ваяводствы, паветы,
воласци, трыманни. У системе мясцовага
киравання выш. Службовыми асобами у ваяводстве
быу ваявода, у павеце – стараста. На усе
вышэйшыя пасады прызначалися буйныя
феадлы значных радоу, уражэннцы ВКЛ, якия
мели пэуную адукацию, практычны вопыт
дзярж.службы.
23.Крымінальнае
права ВКЛ ў XV–XVI стст..
Все институты данной отрасли
права во всех трёх Статутах получили
довольно полное отражение и в
основном его нормы содержатся в
специальных разделах, например, в
Статуте 1529 г. – в IX, XI-XIII разделах, в
Статуте1588 г. – в X-XIV разделах, и только
небольшое число норм его содержится
в других разделах.
Как и другие отрасли права
феодальное уголовное право ВКЛ
в XVI в. содержит некоторые прогрессивные
положения, отражающие своё время и
в основном характерные для буржуазного
права. К таким положениям относится
принцип равенства всех перед
законом (“иж все подданные наши,
так убогие, яко и богатые,…ровно
а адностайным тым писаным
правом мають сужоны быти” –
Статут 1529 г,.( разд.1, арт.9); принцип ответственности
только по закону (врадники “не мають
подданных нашых иначей судити и
справовати, леч тыми писанами правы”
- Статут 1529 г. (разд. VI, арт. [ 1 ]; принцип
ответственности только за вину (отвечает
за правонарушение “только тот, который
винен” – Статут 1529 г. (разд.1, арт. 7);
принцип соразмерности наказания
тяжести совершенного правонарушения
(виновные “мають быти караны и сказываны
подле тяжести а легкости выступов
своих” – Статут 1529 г. (разд. 1 арт.1)
и др. Указанные прогрессивные
принципы содержатся и в нормах последующих
Статутов, т.е. они в XVI веке не были “случайными”,
а стали основополагающими принципами
уголовного права шестнадцатого
столетия.
Ни один из Статутов не содержит
четкого определения понятия
преступления, но из сравнительно-правового
анализа статей Статута 1588 г. можно
сделать вывод, что законодатель
признает преступлением противоправное
, виновное действие (бездействие), несущее
в себе элемент общественной опасности
и посягающее на общественный строй,
собственность, права и интересы
частных лиц. Отсутствие четкого
определения понятия “преступление”
обусловило и отсутствие единого
термина. Даже в Статуте 1588 г. содержится
большое количество слов, означающих
уголовно-наказуемое действие (бездействие):
выступ, вина, своволенство, неслушеньство
и др. Но как бы не называлось правонарушение
уголовное в XVI в. для него всегда
характерна одна сущностная черта –
противоправность.
Классификация преступлений
( по объекту и по степени общественной
опасности) свидетельствует о продуманной
и сравнительно гуманной для своего
времени карательной политике. О
гуманизме уголовного права и
та обстоятельность, с которой законодатель
разработал состав преступления для
учета его элементов при определении
наказания (субъект общий, специальный,
одно лицо, группа лиц; все элементы
субъективной стороны : вина, мотив, цель;
при установлении объективной стороны
принималось во внимание само действие
(бездействие), последствия, причинная
связь, рецидив и конкретные условия
совершения правонарушения: место, способ,
время и т.д.)
Гуманизм уголовного права
ВКЛ в XVI в. и в том, что постоянно
повышается возраст уголовной ответственности
(по Статуту 1566 г. с 14 лет, а по Статуту
1588 г. с 16 лет) и устанавливается срок
давности в 3 года, по истечении которого
дело не могло возбуждаться в суде
(Статут 1588 г. , разд. XI, арт. 52).
В Статутах публично-уголовные
наказания обретают стройную систему
и теоретическое обоснование. Законодатель,
используя различные слова (“каранья”,
“вина”, “покута” и др.), определяет
наказание как зло или страдание,
причиняемые преступнику с целью
возмездия или устрашения. Наказание
– это кара, установленная законом,
за причинённое зло потерпевшему,
мера государственного принуждения. Она
проявляется в ограниченном либо
полном лишении прав осуждённого, в
причинении ему физических страданий,
материальных лишениях и т.д. Диапазон
наказаний по Статуту 1588 г. весьма широк:
от смертной казни в различных
её формах до штрафа. Вид и форма
наказания зависели не только от вида
преступления, но и от мельчайших обстоятельств
состава преступления. Кроме того,
оно зависело от социальной принадлежности
потерпевшего, т.е. наказание носило
ярко выраженный классовый характер.
Классовый характер уголовного права
проявлялся и в том, что за аналогичное
правонарушение представители привилегированных
сословий несли более мягкое наказание,
чем простые люди. Так, за убийство
шляхтича взыскивался штраф в
размере 100 коп грошей, и виновный
присуждался к смертной казни (разд.
X, арт. 27),а за крестьянина – 25 коп
грошей и смертная казнь (разд. XII, арт.
2 Статута 1588 г.).
Оценивая уголовное право
ВКЛ в XVI в., в целом можно сказать,
что оно содержит как прогрессивные
положения, многие из которых опережали
своё время, так и негативные черты,
свойственные любому феодальному праву
(публичность осуществления наказания,
жестокость некоторых форм смертной
казни: четвертование, сожжение и др.,
наличее телесных наказаний, объявление
виновного вне закона и изгнание
за пределы государства и др.).
Нормы Статута – это
яркое подтверждение проявления
закона диалектики – единство и
борьба противоположностей, ибо в
ВКЛ в XVI в. господствовал ещё феодализм,
но в недрах его уже формировались
новые общественные отношения –
буржуазные. И это переломное время,
в котором находилось феодальное
общество, и отразилось в Своде
законов ВКЛ, каким являются Статуты
1529, 1566, 1588 годов.
24. Прыватнае права ВКЛ у XV–XVI стст.Інстытуты
бавязацельственнага і спадчыннага права.
Цывільнае феадальнае права
на Беларусі ў XVI ст. склалася пад уздзеяннем
таварна-грашовых адносін і гандлёвага
капіталу, што спрыяла зараджэнню
ў яго нетрах норм, характэрных
для буржуазнага права і яго
ўсесаслоўнасці. Таму побач з феадальнымі
нормамі цывільнага права, такімі, як
непрызнанне за сялянамі права ўласнасці
на зямлю і іншыя абмежаванні
іх правоў, атрымалі значнае развіццё
нормы, якія рэгулявалі дагавор куплі-продажу,
пазыкі, залогу, арэнды, абавяз-кі, звязаныя
з работай па найму, спадчыннае права.
Побач з пазаэканамічным прымусам
сялян да працы развіваецца і
эканамічнае закабаленне. Аднак
маёмасныя адносіны па ранейшаму
ў асноўным рэгуляваліся ў залежнасці
ад класавай і саслоўнай прі.шалежнасці
лю-дзей. Аб'ём правамоцтваў суб'сктаў
цьппльна-прававых адносін залежаў
таксама ад веравызнання, прававога
становішча калектыву (горада, вёскі) і
становішча асобы ў дадзеным калектыве
або ў сями.
Найбольш поўнай праваздольнасцю
валодалі дзяржава, царква, манастыры,
князі і папы. Яны маглі свабодна,
без усякіх перашкод распараджацца
сваёй маёмасцю. Праваздольнасць
простых свабодных людзей у феадальным
грамадстве не была роўнай. Напрыклад,
мя-шчанс Вільні, Полацка, Віцебска,
Меыска, Гародні ка-рысталіся больш
шырокімі правамі, чым свабодныя
людзі, якія жылі ў вёсках і малых
гарадках — мястэчках. Абмежаваную
праваздолыіасць мелі залежныя сяляне,
у якіх не было права свабодна, без
дазволу nana ці яго адміністрацыі
раснпраджацца нсрухомай маёмасцю.
Яшчэ мсншаіі прапаздолыіасцю палодалі
палонныя і чэ-лядзь нявольная (дваровая),
Яны не маглі распараджац-ца маёмасцю,
складаць тэстаменты ні нават атрымлі-ваць
маёмасць па тэстаменту. Абмяжоўвалася
права-здольнасць і дзеяздольнасць
жанчын і дзяцей.
Грамадзянская дзеяздольнасць
мужчын прызнавала-ся з 18 гадоў, а дзяўчат
з 13 Аднак і дасягнуўшы гэтага ўзросту,
яны не атрымлівалі поўнай грамадзянскай
дзеяздольнасці. Удава карысталася
больш шырокімі правамі, чым замужняя
жанчына. Яна магла самастойна вссці
свае справы ў судзс або дару-чаць
іх адвакату.Асобы, якія не здольныя былі
разумець характару свасй дзейнасці
(«дурні», «шалёныя»), іюўнасцю пазбаў-ляліся
грамадзянскай дзеяздольнасці, іх нравы
абаранялі іх законныя прадстаўнікі
(бацькі і блізкія родзічы) і апекуны.Цэнтральнас
мссца ў цывільным правс займалі
нормы рэчавага і абавязацельнага
права, якія замацоўвалі за пануючым
класам правы ўласнасці і іншыя
маёмасныя правы на прылады і
сродкі вытворчасці, чым забяспеч-валася
прававая аснова эксплуатацыі працоўных.Сярод
аб'ектаў права ўласнасці галоўнас
значэннс надавалася маёнткам і землям,
якія апрацоўваліся феадальна-залежнымі
людзьмі і чэляддзю нявольнай. Грамадзянскаму
праву былі вядомы настунныя правы
на рэчы: уласнасць, валоданне (держаннс,
посяданяе), залог (застава), сервітуты.Для
абазначэння ўласнасці ў заканадаўствс
XVI ст. ужываўся тэрмін «властность», якім
падкрэслівалася поўная ўлада суб'скта
адносна гэтай рэчы. Разам з
тым ужываліся і такія тэрміны,
як «отчнна», «купля», у якіх галоўная
ўвага надавалася крыніцы набыцця
ўласнасці. Ужыванне розных тэрмінаў для
вызначэння права ўлас-насці сведчыць
аб тым, што нрава прыватнай уласнасці
на зямлю і маёнткі яшчэ толькі
замацоўвалася і права феадальнай
уласнасці на зямлю паступова
псрарастала ў права неабмежаванай
буржуазнай уласнасці.Характэрнай
рысай фсадальнага права ўласнасці
і валодання бьгло тое, што
ўласнік маснтку або зямлі
нёс снецыяльныя павіннасці, якія
былі ўласцівымі гэтаму маёнтку або
зямлі, і пры пераходзе нрава
ўласнасці да другой асобы гэтыя
павіннасці нераходзілі разам з
маё-масцю, у тым ліку і вайсковая
служба. ІІапрыклад, шляхціц або
мешчанін, які купіў баярскую або
сялян-скую зямлю, калі ён не атрымліваў
вызвалення ад павін-насці, выконваў тыя
павіннасці, якія выконваў яго па-пярэднік.
Яшчэ ў 1581 г. мсў месца продаж зямлі
нростымі людзьмі, што лічылася законвым
з'явішчам. Духоўныя асобы ці мя-шчане,
якія куплялі шляхецкія маёнткі,
павінны былі несці з гэтых
маёнткаў вайсковую службу (раздз. 2,
арт. 1).Паводлс Статута 1588 г., зямельныя
ўладанні феада-лаў падзяляліся
на тры асноўныя катэгорыі: 1) вотчыну,
або дзедаўшчыну; 2) маёнтак, выслужаны
ці атрыманы ў карыстанне (дзяржанне)
на пэўны час («до жнвота», «до
волі господарской»); 3) кунлсніны— маёнткі,
набы-тыя паводлс дагавору куплі-продажу
навек. Купленінамі ўласнік мог
раснараджацца бсз усялякіх абмсжаванняў.
Распараджэннс вотчынамі было да
1566 г. абмежаваным, нсльга было прадаць
болей адной трэцяй часткі маёнтка
бсз дазволу родзічаў, а адданы
ў залог (заставу) маён-так мелі права
выкупіць родзічы. Выслужанымі маёнтка-мі
ўладальнік мог распараджацца толькі
са згоды вяр-хоўнага ўласніка, ад
якога быў атрыманы маёнтак ва
ўладанне.Буйнемшым уласнікам зсмляў
і маёнткаў на Беларусі ў XVI ст. была
феадальная дзяржава. ІІрава дзяржаў-най
уласнасці на зямлю і маёнткі
ў нерыяд фсадалізму было, па сутнасці,
ні чым іншым, як правам калсктыўнай
уласнасці вярхоў, якія трымалі ў
сваіх руках як дзяр-жаўную ўладу,
так і дзяржаўную маёмаспь і атрымлівалі
з яе розныя карысці. Права ўласнасці
асобных феадалаў і дзяржаўная ўласнасць
у фсадальнай дзяржаве складалі адзіную
фсадальную ўласнасць.Зямсльны фонд асобных
феадалаў — гэта землі, якія ўваходзілі
непасрэдна ў маёнтак, а таксама
зе.млі, якімі карысталіся феадалыіа-залежныя
сяляне. ГІрава ўлас-насці феадалаў
на зямлю вынікала ў першую чаргу
з падараванняў гасудара, падпарадкавання
і закабалення свабодных сялян
або гвалтоўнага захопу іх земляў,
a таксама ў выніку набыцця зсмляў
і маёнткаў у парадку куплі-продажу,
наследавання і г. д.На Бсларусі, як
і ў іншых краінах, асабліва да
сярэ-дзіны XVI ст., прызнавалася ў пэўнай
ступені абмежава-нае права ўласнасці
на зямлю за сялянамі.
25Шлюбна-сямейнае права
ВКЛ у 15-16 ст. Крыніцы і асноўныя інстытуты:
Маёмасныя адносіны ў сям’і;2
тыпа сям’і:простая(малая),складаная(некал.
пакарэнняў).Сем’і феад.-“домохоз-во”(члены
сям’і +хто працаваў у доме)Правы
феад.:неабмежн. улада над нявольнымі,права
вотчыннага суда,заключэнне шлюбу.Этапы
шлюбу:сватаўство(да жонкі),дагаварэнне(змова),бацька
бярэ ў зяця запіс,што ёй 1/3
маёнтка зяця,вясельныя абрады,вянчанне.Муж.-з
18год,жанч.-з 13.якія не былі
ў блізкім радстве.Удава ў шлюб
не раней 6 мес.,пасля смерці
мужа.Шлюб с азгоды бацьк.,калі
няма-родзічаў,калі іх няма-дзярж.
адміністрацыі.Шлюб сялян спасоўвался
духавенствам,служб. асобамі і
адміністр.Апякунскае права устан.
за непоўналетнім і іх маёнасцю,муж.-да
18,жан.- да 13(калі не выходзіла
замуж-пяк-ва прадоўжвалася).Апекуны-бацька,маці
,блізкія родзічы.Апекун:прызначаны
судом,мае сваёй маёнтак,уражэнец
ВКЛ,не вельмі стары.Не апекуны-служыц.рэліг.
культаў.Вясельны абрад:падрыхтоўка,вянчанне,вяселле.
Прыданае: ”пасаг” (грошы,золата,жэмчуг),”выправа”(рухомая
маёмасць быт. назначэння,давалася
нявесце),”унясенне”(пасаг+выправа).
26.Права гарадоў
Беларусі ў 14-17 ст. Прывілеі гарадам на
магдэбурскае права. Крыніцы магдэбурскага
права.
Граматы на магдэб.права.- заканадаўчыя
акты, якія вылучал насельніцтва горада
з-пад улады тэрытарыяльнай мясцовай
адмін-і,усталёўвал асобную гарадскую
ўладу на права самакір-ня, непадпардкаваную
непасрэдна ўраду, і вызначалі асабістыя
правы.
1мі атрымалі жыхары
Вільні(1387)Бярэсця,Гародні(1387)-гараджанам
дазв.спр. на тэўт.і магд.пр
і прадст.некат льготы.-прывілей
дараваўся гар-м вярх.уладай ВКЛ
або улад-ам горада.Юр.факт аб
смакір-ні гар-ў спрыяў сасл.кансалідацыі
гараджан,вызв.ад феад.залеж-ці,пар-к
ўтвар.і кампетэнц.гарадскіх орг.кір-я:дзей-ла
улада войта,бурмістраў і радцаў-усталявалі
правы і абз-кі горада-гар-не
маглі валодаць зям.улас-цю,права
вольнасці гандлю.
“-“-няма нормаў крым.,цыв.,зям
і інш.галін пр.-асабл.сасл.феад.гр-ва-мяшчане.
27.Вышэйшыя
судовыя органы ВКЛ у 13-першай
палове 16ст. Склад і юрысдыкцыя
вялікакняжацкага суда, суда паноў-рады,
камісарскага і ассэсарскага
судоў.
Да канца XIII— пачатку XVI
ст. у ВКЛ органы дзяржаўнай улады адначасова
выконвалі судовыя функцыі. Склаліся дзве
сістэмы судовых органаў: агульнасаслоўныя
суды, што былі заснаваны на звычаёвым
праве і законе, і саслоўныя суды (для духавенства,
шляхты, мяшчан, сялян). Саслоўныя суды
для шляхты былі аддзелены ад адміністрацыі
і дзейнічалі на падставе закона ў адпаведнасці
з тэорыяй аб падзелу ўлады. Астатнія саслоўныя
суды дзейнічалі на аснове Бібліі, Карана,
Торы, спецыяльных нарматыўных актаў ці
старажытнага копнага права.