ҚР азаматтық қоғамның қалыптасу мәселелері

Аталмыш Заңда Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет ретінде жарияланды. Бұл  заңның 7-тарауына енген 18-бабы елдің  конституциясына негіз болды. Заңның 1-бабында “Қазақстан Республикасы – тәуелсіз, демократиялық және құқылық мемлекет”, – деп жарияланды. Ел басқа мемлекеттермен өзара қатынасын  халықаралық құқ принциптері  бойынша құрады”, – делінді. Сонымен  бірге мемлекеттің бүкіл территориясында  ел конституциясы мен заңдары, сондай-ақ ол таныған халықаралық құқ нормалары  қолданылады”, – деп жариялады.

Конституциялық  Заңның осы бабынан тәуелсіздік  алған мезеттің өзінде-ақ Қазақстанның ресми билігі елде құқықтық мемлекет орнату саясатын жүзеге асыра бастағанын көреміз. Қазақстан өзін өркениетті мемлекеттер таныған халықаралық  құқық нормаларына ашық деп ескертті. Қоғамдық қатынастардың барлық салаларын  реттеуде шешуші рөл Конституция  мен заңдарға берілді. Заңдар алдымен  мемлекеттік биліктің қайнар көзі болып  табылатын Қазақстан халқына  қызмет етулері керек. Ал елдің барлық азаматтары дініне, нәсіліне, тегіне, әлеуметтік жағдайына қарамастан заң алдында  тең және бірдей міндетті. Азаматтардың тең құқықтарын мемлекет қорғайды. Әрбір адам Конституция мен заңдарда белгіленген құқықтар мен бостандықтарды иеленеді.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңы “Қазақ Советтік Социалистік  Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы” Декларациясындағы маңызды  қағидаларды дамыта түсті.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі туралы Заңы негізінде мемлекеттің  саяси жүйесін түбегейлі өзгерген талаптар негізінде қайта құру шаралары басталды. Өтпелі кезеңде мемлекеттік  өкімет, басқарудың жергілікті органдары  жүйесі мен өкілеттілігі өзгере бастады. Бұл іске ерекше серпін берген құжаттың бірі 1990 жылы 24 сәуірде қабылданған  “Қазақ КСР Президенті қызметін тағайындау және Қазақ КСР Конституциясына (негізгі Заңына) өзгерістер мен  толықтырулар енгізу туралы Заңы”  болды [77; 31]. Республиканың егеменділікті нығайту жолындағы іс-әрекетіне, терең экономикалық және саяси өзгерістердің одан әрмен дамуын қамтамасыз ету үшін Қазақстанға Президенттік билік қажет болды. Президенттік биліктің арқасында Қазақстан Кеңес Одағы күйреуінен болған терең жүйелік дағдарыстан тез шыға алды. Өтпелі кезеңнің 1991-1996 жылдарды қамтыған әлеуметтік және экономикалық даму жолына түсу мүмкін болды.

Президенттік  билік басшылығымен өркениетті конституциялық құрылысты жасаудың жалпыхалықтық  және жалпымемлекеттік іс-шаралары басталды. Сонымен бірге президенттік билік  Қазақстан азаматтарының құқықтарын, бостандықтарын қорғап, олардың саяси  қауіпсіздігін қамтамасыз ете алды. Себебі Президенттен Заң Конституциясына  қатаң сақтауды, өз жұмысында тек  заңдылыққа жүгінуді талап етті. Қазақстан  Республикасының саяси жүйесінің  негізгі элементі Президенттік биліктің Заң құзырына толықтай бағынуы елдегі қоғамдық саяси қатынастардың заңдық  алаңда қызмет ету ісінің бастапқы сатысы болды.

Бұл заң  негізінде Қазақстанда өркениетті елдерге тән жалпыхалықтық президент  сайлауын өткізу міндеттелді.

“Қазақ  КСР Президентін сайлау туралы Заң” республикадағы ең лауазымды мемлекеттік  билік иесін халыққа тікелей  тәуелді етті. 5 жыл мерзімге сайланатын Елбасы конституциялық заңдылықтың  кепілі болуға тиісті. Азаматтардың сайлауға қатысу құқықтарына дейін заңмен анықталатын болды.

Қазақстандағы атқарушы биліктің құқықтық мемлекет принциптеріне сәйкес қызмет етуіне “Қазақстан Республикасының Үкіметі  туралы” Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы конституциялық заңы үлкен ықпал етті. Бұл құжатты  Үкімет мүшелерінің қызметі ел Конституциясы  мен заңдарын қатаң орындауға  негізделуі талап етілді. Үкімет мүшелері ел халқы мен Президенті алдында  “мемлекеттің конституциясы мен  заңдарын қатаң сақтауға” ант  берді. Билік тармақтарының бірін-бірі бақылауын күшейту мақсатында үкіметтің  маңызды қоғамдық мәселелерді шешу жөніндегі іс-қимылдары туралы Парламент  алдында есеп беріп отыруы қарастырылды. Сонымен қатар, Президенттік биліктің басқаруымен, нұсқауымен Үкімет қызмет істейді. Атқарушы билікке парламенттің және президенттің басқаруының болуы оның теріс жолға түсуін тежеу кепілі еді. Тәуелсіздік алған күннен бастап қабылдаған заңдар Қазақстанның демократиялық және құқықтық өзгертулер векторына түскендігін дәлелдейді. Қазақстанда тәуелсіздікті нығайту “мемлекеттік билікті мақсатты түрде ұйымдастырудан, оның барлық элементтерінің субъектілері және контрсубъектілері, олардың қызметі және қатынастары, заттық-энергетикалық және ақпараттық потенциалы, айтар пікірі, психикалық актілері, объектілері, құралдары мен нәтижелері – ортақ мақсатқа жұмылдырылған, реттеген, өзара бағындырылған немесе бірімен-бірі үйлестірілген. Бұл өзін-өзі басқарған жоғарғы билік субъектілеріне де қатысты.

 Қазақстандағы  саяси реформалау эволюциясы  мемлекеттегі билікті және билік  қатынастарын ұйымдастыру үрдісін  құқықтық мемлекет құруға бетбұрыс  жасады. Президент, парламент үкімет  өз қызметтерін реттейтін заңдар  жүйесін өздері жасап, қызметтерін  осы өздері қабылдаған заңдарға  сәйкес жүргізуге қол жеткізді.

Қазақстан Республикасында толыққанды құқықтық мемлекеттің қалыптасуы ел Конституциясында тұжырымдалған стратегиялық бағыттарға тәуелді. Сол себепті құқықтық мемлекетте Конституцияны орындау, қабылданатын барлық заңдар мен нормативтік актілерді  оған бағындыру шешуші маңызға ие. Әрине, бірінші кезекте Конституцияның өзі құқықтық мемлекет құру талаптарына  жауап беруі міндетті.

1995 жылы  қабылданған Қазақстан Республикасының  Конституциясын осы талап тұрғысынан  талдап көрейік. Ел Ата заңы  Қазақстанды дүниежүзілік адамзат  қоғамдастығынан өз орнын алуға  ұмтылған мемлекет деп біледі.  Яғни, мақсат – әлем халықтарының  саяси және экономикалық тәжірибелерінің  озық үлгісін алу. Оның негізі  еркіндік, теңдік және татулық  мұраттарында. Ал осы мұраттар  тек қана құқықтық мемлекет  болған жағдайда ғана жүзеге  асады. Себебі полиэтникалық және  поликонфессиялық елде еркіндік, теңдік, татулық болуы барлық  азаматтардың заңға бағынуы және  заңдардың әділетті болуына тәуелді.

Осы мақсатты басшылыққа алғандықтан, Конституцияның бірінші бабында: “Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады: оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен  бостандықтары”, [71; 4] – деп көрсетіледі. Сондықтан Қазақстанның стратегиялық мақсаттарының бірі – құқықтық мемлекетті қалыптастыру, орнықтыру екендігін ерекше атауға болады. Олай дейтініміз елдегі маңызды мәселелердің барлығы демократиялық жолмен сайланған заңды басқару органдары қызметтері нәтижесінде шешіледі. Заңды билік органдары ел халқы алдында жауапты. Себебі “мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы – халық” [71; 4]. Құқықтық мемлекеттің түйінді мәні де осында. Халықтың әлеуметтік, этникалық, материалдық және моральдық мүдделерін қорғайтын, осылар үшін қызмет ететін мемлекетті ғана құқықты мемлекет деп бағалауға болады.

Құқықтық  мемлекеттің қалыптасуындағы шешуші басымдылық – адам құқықтары мен  бостандықтарының қорғалуы. Өркениетті, демократиялық елдерде бұл мәселе бірінші кезекте тұрады. 1948 жылы Біріккен Ұлттар Ұйымы қабылдаған “Адам  құқықтарының жалпыға ортақ декларациясында” барлық нәсілдер мен халықтардың  теңдігі әрбір адамның қоғам  мүддесі ретінде теңдігіне негізделеді. Декларацияның 1-ші бабында: “Барлық  адамдар өздерінің қадір-қасиеті  мен құқықтарында бостандықтан біріне-бірі ағайын ретінде қараулары керек”, – делінген. Әлем мойындаған бұл  құжат бойынша “әрбір адамның  өмір сүруге, бостандықта және жеке басының қауіпсіздігіне құқы бар. Сонымен  қатар “барлық адамдар заң  алдында тең, оларды алаламай, заңмен тең дәрежеде қорғайды”– деп көрсетілген.

Жер шары мемлекеттерін құқықтық қоғам құруға бастайтын негізгі құжат болып  табылатын “Адам құқықтарының жалпыға  ортақ декларациясында” жеке адам бостандықтары мен  құқықтарының ерекше маңызға ие болуы дамыған  елдер конституцияларында да өз көрінісін  тапты. Мысалы, 1949 жылы қабылдаған Герман Федеративтік Республикасының Негізгі  Заңында “Адамның қадір-қасиеті  мызғымайды. Мемлекеттік билік оны  құрметтеуге және қорғауға міндетті”, “әркім өзінің жеке басының бостандықтарын дамытуға құқылы”, “жеке бастың бостандығына қол сұғылмайды. Бұл құқыққа араласу  тек заң арқылы ғана жүзеге асады”, “барлық адамдар заң алдында  бірдей. Еркектер мен әйелдер тең  құқылы”, – деген жеке адамды заңмен қорғайтын нақты конституциялық нормалар бар. Ал 1978 жылы қабылданған  Италия Конституциясында “Әр адамның  өз бостандығы мен қауіпсіздігіне құқы бар”, “адамның ары, жанұялық және жеке құпиясы қорғалуына кепілдік беріледі”, “адамның өз пікірін, идеясын еркін  айтуға құқылығына негізделген сөз  бостандығы”, “әдеби, көркем, ғылыми және техникалық шығармашылық бостандықтары” берілген. Парламентарлық монархия болып  есептелетін Испания королдігінде Германиядағы сияқты әлеуметтік, құқықтық, демократиялық мемлекет құру саяси  міндет ретінде қойылды. Бұл елдегі ең жоғарғы құндылықтар ретінде  бостандық, әділет, теңдік және саяси  плюрализм қарастырылады. Ұлттық, мемлекеттік  егеменділіктің түп тамыры ретінде  Германияда неміс халқы, Испанияда  испан халқы есептеледі.

1988 қабылданған  Бразилия Федеративтік Республикасының  Конституциясында да азаматтық  пен жеке адамның қадір-қасиетін  қорғау құқықтық мемлекетке тән  белгілер ретінде қарастырылады.  Бұл елде де “барлық азаматтар заң алдында тең. Ешкім заңсыз істерді істеуге тиіс емес және басқалар да оны заңсыз әрекеттер жасауға зорлай алмайды”. “Дін бостандығына қол сұғылмайды”, “Ешкім өзінің философиялық және саяси сенімдеріне байланысты қуғындалмайды”, “Интеллектуалдық, шығармашылық, ғылыми және коммуникативтік қызметтер еркін. Оларды цензурамен, рұқсат берумен шешуге болмайды” [70; 40].

Дамыған мемлекеттердегі адам мен адамзаттың құқықтарына жасалған шолу бұл елдерде  конституционализм бірінші кезекте  адам мәселесін назарда ұстауға  ұмтылатынын байқаймыз. Мемлекеттің  саяси жүйесі, экономикасы және басқа да құрылымдары алдымен адамға және оның бостандықтарына қызмет етуге тиісті. Социалистік қоғамдағы этатистік ойлау жүйесінен дамыған елдер бас тартқан. Оларда адам мемлекетке емес, мемлекет адамға қызмет көрсетуі заңдастырылған. Сондықтан дамыған елдердің конститутционализмнің негізі адам мен адамзаттың құқықтары мен бостандықтарын қорғау болып табылады. Заңның, мемлекеттік басқару органдарының ел азаматтарына қызмет етуі, басқарушы элитаның халық алдында жауапты болуы сол мемлекеттің құқықтық мемлекетке айналуының кепілі болмақ.

Қазақстанның  мақсаты – өркениетті елдер тәжірибесіне сүйене отыра, адам мен азаматтың  құқықтарын, бостандықтарын қорғайтын  заңды жүйені қалыптастыру. Сондықтан  ел Конституциясында осы мәселеге мән  берілген.

Әрине, құқықтық мемлекет бір күнде құрылмайды. Бұл  істе асығыстық пен жасандылық ешқандай пайда әкелмейді.

Құқықтық  мемлекет қалыптасуы саяси реформалардың  жүйелі және заңдық негізде жүргізілуінің  нәтижесінде болатын түбегейлі  демократиялық өзгерістердің болуына  тәуелді. Қазақстан Республикасы Конституциясында бұл мақсат нақты күн тәртібіне  қойылған. Елдің Ата заңын жасаушы  заңгер Ғ.Сапарғалиевтің пікірінше, “Конституция “Адам және азамат” деген бөлімінде  адамға тумысынан бастап оның өмірінің барлық кезеңдерінде игілігіне пайдалануға  қажет құқықтары мен бостандықтарын жариялаған, бекіткен.  Ең өркениетті деген елдердің конституцияларымен салыстырып көрсек, олардан кем-кетік  қағидаларды табу мүмкін емес. Конституцияның осы бөліміндегі қағидалары жүзеге асырылып отырса, қоғам дамиды, халықтың өмірі көркейеді. Осыған байланысты адам мен азаматтың құқықтары  мен бостандықтары кеңейіп, кепілдіктері нығаюы сөзсіз”.

Құқықтық  мемлекет – заң арқылы бүкіл халықты  тең қылатын мемлекет. Ондай мемлекеттің  билігінің қайнар көзі халық. Себебі биліктің негізгі үш тармағының да басшыларын халық сайлайды. Олар халық  алдында жауапты және есепті. Халық  өз билігін мемлекеттік басқару  органдарына жүктейді. Президент  пен Парламент халық атынан заңдық негіздегі билік жүргізушілері  болып табылады. Себебі бұл екеуін халық сайлайды. Бүкілхалықтық талқылаудан  өткен Конституция ең жоғарғы  заңдық күші бар құжат болып саналады. Барлық билік тармақтары қызметтерін  Конституция шеңберінде ғана іске асыра  алады.

Қазақстан Республикасының Конституциясының барлық 98 бабынан бұл елдің заңға бағынатын, заң арқылы қызмет ететінін, халықаралық қатынастары мен ішкі саясатын заңмен белгілейтін мемлекет болуға ұмтылып отырған ел екендігін көреміз. Конституцияда ел мұраттарымен қатар Президенттің, Парламенттің, Үкіметтің, Конституциялық Кеңестің және Соттардың қызметтерінің заңдық негіздері анықталған. Билік тармақтарының өзара жауапкершілігін, біріне-бірінің тәуелділігін қамтамасыз ету жолдары мен механизмдері де біршама қарастырылған. Қызмет етіп отырған Конституция, сөз жоқ, транзитті Қазақстан қоғамында құқықтық мемлекет қалыптастыруды көздейтін тағдырлық маңызы бар тарихи құжат болып табылады.

Алайда  Қазақстанда биліктің бөлінуі мен  жүктелуінің толыққанды процесі  жүруі үшін қазіргі Конституцияда  бөгет болатын қағидалар бар. Конституцияда вертикалды атқарушы Президенттік билікті күшейтетін қағидалар  басым. Топпен Президенттік билікті  шектейтіндей механизмдер формалды түрде қарастырылған. Парламент  пен Конституциялық кеңес әлсіз. Олардың тәуелсіз билік тармақтары болудан көрі Президентке бағыныштылығы  басымырақ. Құқықтық мемлекет болғымыз келсе, заң шығарушы билік пен сот билігін атқарушы билікке тәуелді етпеу дұрыс. Мысалы, 63-бапқа сәйкес Президент Парламентті Үкіметпен келіспейді, басқа билік тармақтарымен келіспейді, соның нәтижесінде саяси дағдарыс болды деген сылтаумен таратып жібере алады [71; 32]. Бұл бап Парламент тағдырын Президентке толық тәуелді етеді. Жеке заң шығарушы билік тармағы ретіндегі Парламент қызметіне нұқсан келеді.  Заң шығарушы билік тармағының тәуелсіздігі принципі бұзылады. Бұлай болуы демократиялық билікті Үйымдастырудағы бірін-бірі бақылау және шектеу заңдылығының ойдағыдай іске асуына бөгет болады. Шын мәнінде, Парламенттің абыройына елеулі нұқсан келіп, елдің демократиялық, құқықтық қоғамға қарай дамуына кедергі болады.

Вертикалды  Президенттік билікті күшейте түсу де заңдылықтың салтанат құруына  зиян. Президент халықтың өкілетті елшілері болып табылатын Парламентке  жауап беретіндей тетіктер Конституцияда  қарастырылған. Парламент заңды  екінші талқылағанда ғана Президент  ветосын жеңе алады. Басқаша жағдайда Президент парламенттен толық тәуелсіз. Президенттің жауаптылығы жайындағы  конституциялық баптар шын мәнінде  оның билігін шектеуде, басқа билік  тармақтарының Президент ісін бақылауына ешқандай ықпал жасай алмайды. Мысалы, 47- бапта “Президент өзінің міндеттерін атқару кезіндегі іс-әрекеті үшін тек қана мемлекетке опасыздық жасаған жағдайда жауап береді және бұл үшін Парламент оны қызметінен кетіруі мүмкін” [71; 32], - деп көрсетілген. Бұл дегеніміз Президент заңды бұзса, қылмыстық істер жасаса, жауапқа тартылмайды деген сөз. Ал ел басшысының мемлекетке опасыздық жасағанын қай орган дәлелдей алады? Оған опасыздықты өзі басқарып отырған елге жасау қажеттілік пе? Конституцияда Президентке импичмент жасау процедурасы өте күрделі және Парламентте Президентті жақтайтын партиялар отырғанда тіптен мүмкін емес.