ҚР азаматтық қоғамның қалыптасу мәселелері

Аталған институтта заңды мәжбүрлеу құқығы болмаса да, азамат пен мемлекеттің қарым-қатынасы либералданады, жеке және жалпы мүдделердің арасындағы баланс қамтамасыз етіледі. Омбудсменнің құқықты мемлекет құрудағы маңызы да осында. Сол үшін де омбудсмен институтын шетелдерде жоғары бағалайды, бұл дегеніміз – демократияның элементі, азаматтардың құқықтарын қорғаушы қосымша тиімді құрал, формальды емес ингститут деп есептелінеді.

ҚР азаматтарының  құқықтары мен бостандықтарын соттың көмегінсіз қорғайтын институттардың келесі бірі - ҚР Президенті жанындағы  Адам құқығы жөніндегі өкілеттігінің институты 2002 жылғы қыркүйек айынан бастап елімізде қызмет ете бастады. Өкінішке орай, біздің ойымызша, шара қолдану тетігінің болмауы себебінен еліміздегі аталған институттың қызметі шектеліп, өзінің өкілеттігін толық пайдалана алмай отыр: орын алған құқық бұзушылықты жоюда ол тек ұсыныс беру құқығына ие, ал нақты шара қолдану, шешім қабылдау, қадағалау сияқты механизмдерді қолдана алмайды. Адам құқығы жөніндегі өкілеттікті қоғам үшін тиімді ету үшін тиісті заңдарға, тіпті қажет болса Ата заңға да толықтырулар мен өзгерістер енгізіп, оның өкілеттігін кеңейту қажет. Сонда ғана азаматтар өздерінің құқықтары мен бостандықтарын қорғауда түрлі халықаралық құқық қорғау ұйымдарының есігін тоздырмай-ақ, аталған институтқа нық сеніммен жүгіне алады.

Ал әзірге еліміздегі адам мен азаматтың құқықтары  мен бостандықтарын қорғауға бағытталған  құқық қорғау органдарының қызметі  өркениетті елдермен салыстыруға келмейді. Әсіресе алдын ала тергеу мен анықтау органдарындағы азаматтың құқықтарын қорғау мәселесі қиын түйін күйінде қалып отыр. Адам құқығы жөніндегі өкілеттіктің мәліметтеріне сүйенсек, барлық арыз-шағымдардың 12,2 % құқық қорғау органдарының әрекетіне (әрекетсіздігіне) байланысты келіп түскен [104, 11 б.].

Ішкі  істер министрлігіне қарасты  органдар жасалған қылмыс бойынша түскен арыздардың барлығын бірдей тіркеуден қашатындығы қоғамда көп көтеріліп жүрген мәселелердің бірі екені құпия емес. Өйткені қылмыстың ашылу көрсеткіштері мен тергеу нәтижелері тергеу және анықтау органдарының жұмысын айқындайтын негізгі критерий ретінде қалып отыр. Мұндай жағдайда қылмыс жасады деген күдікпен ұсталған және тұтқындалған адамдарға қатысты азаптаудың көрсетілмеуіне, адвокаттың тартылуына кепілдік беру қиын.

Ал прокуратура  органдары болса айыптау қорытындысы  жасалған қылмыстық істі сотқа өткізгеннен  кейін соттың айыптау үкімін шығаруына  мүдделлік танытады. Осы мүдденің соңында прокуратура тіптен өзінің басты мақсатына - қылмыстық сот  жүргізу барысындағы заңдылықтың  нақты әрі бұлтармай сақталуын  қамтамасыз етуге нұқсан келтіруден де тайынбайтын сияқты. Осының салдарынан, прокуратура – заңдылықтың сақталуын  қадағалау, азаматтардың конституциялық құқын қорғау, құқық бұзушылықтың алдын алу сияқты маңызды қызметтерді  атқаратын органнан гөрі халықтың санасына қаралаушы, жазалаушы, айыптаушы орган  ретінде әбден сіңіп қалған. Сот  тарапынан айыпталушының пайдасына  ақтау үкімінің шығарылуы прокуратура  органдары үшін үлкен жеңіліспен пара-пар саналатыны да көпшілікке мәлім.

Қоғамымызда орын алып отырған осындай келеңсіз жағдайларға саяси талдау жасай  келе, адам мен азаматтың құқықтары  мен бостандықтарын қамтамасыз ету мемлекеттік органдар мен жауапты тұлғалардың қызметіндегі басым бағыт емес деген қорытынды жасауға тура келеді. Тар ведомстволық мүдделер жалпымемлекеттік мақсаттардан үстем тұруы, құқықтық нигилизмнің тамыры тереңге жайылуы құқық қорғау жүйесіндегі реформалардың табысты жүруіне айтарлықтай қауіп төндіріп отыр.

Мұндай  қиын проблемаларды шешу үшін үш үлкен  бағытта кешенді жұмыс жүргізілуі тиіс:

ғылыми-тәжірибелік  бағытта - адам мен азаматтың құқықтары  мен бостандықтарын сақтаудың ұтымды жолдарын зерттеуге, құқық қорғау органдарындағы қарама-қайшылықтарды жою арқылы олардың тиімділігін арттыруға  арнайы ғылыми-зерттеу институттарын  мемлекеттік тапсырыс бойынша кең  көлемде тарту қажет, ал зерттеу  нәтижелерін шетелдік өркениетті елдердің тәжірибесімен сабақтастырып, Қазақстанның өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, тәжірибеге енгізу арқылы;

саяси жолмен - құқық қорғау саласын реформалауды тереңдетуге және олардың қызметін одан әрі жетілдіруге арналған ғылыми-зерттеу  нәтижелерімен қарулана отырып, бұл  күрделі саяси-құқықтық процеске мемлекеттік  биліктің тікелей қатысуы арқылы;

азаматтық қоғам институттарының бақылауын  дұрыс жолға қою арқылы – халықаралық  және отандық үкіметтік емес ұйымдар  тарапынан адам мен азаматтың  құқықтары мен бостандықтарының сақталуына жан-жақты бақылау орнату арқылы. Бұл үшін құқық қорғау органдары  транспарентті (ашық) қызмет етіп, азаматтық  қоғам институттарымен еркін, ашық әрі шын диалогқа түсуі шарт.

Қазақстанда осы үшінші бағытты шынайы жүзеге асырудың шынайы негізі қаланған: елімізде тіркелген халықаралық және ұлттық деңгейде қызмет ететін 5 мыңнан астам  үкіметтік емес ұйымдар республикамыздың азаматтық қоғам құру мен демократиялық құқықтық мемлекет қалыптастыру ісіне ерен үлес қосуда.

Карл  Поппер «Ашық қоғам және оның жаулары» атты еңбегінде заңның билігі қандай да болмасын мемлекеттің ең басты  қажеттілігі деген ойды айтады. Батыстың ашық қоғамы нарықтық қатынастар негізінде  жасалынған. Нарықтық экономиканың тиімділігі арқасында Батыс елдері байлыққа қол жеткізді. Бірақ та осы игіліктердің ешқайсысы өзінен-өзі келген жоқ. Ғасырлар бойындағы ойшылдардың  және сансыз еңбеккерлердің тырысуы  осыған әкелді.

Миллиондаған  адамдардың күшімен жасалған ашық қоғам  басқа қоғамдарға қарағанда әлдеқайда  әділетті, шыншыл және еркін. Адамзат  тарихында кемшіліксіз қоғам  болмаған. Ашық қоғамда жетілгендіктен төмен. Кемшіліктері бола тұра ашық қоғам  мүшелері еркіндіктің, әділеттіліктің, шыншылдықтың идеяларына біршама тез  ұмтылады. Батыс қоғамының кемшіліктерінің  қатарына қылмыскерлікті жатқызуға  болады. Қылмыскерлер нарықтық еркіндікті өз пайдасына заңсыз көндіруде. Нарықтық экономикадағы қылмыскерліктің  қоғамға қаупі елеулі, - дейді  К.Поппер [105, С.123.].

Батыс ойшылы нарықтық қатынастарды реттеудің, оның әлеуметтік мүмкіндігін дұрыс пайдаланудың бірден-бір жолы оның заңмен қорғалуы деп есептейді. Заңдылықтың болуы  адамның жеке басының құқықтарының қорғалуына қатысты. Кінәсі толық дәлелденбеген  адамды сен қылмыскерсің деп айыптауға  мүлдем болмайды. Қылмыстық заңдылықтың  маңызды принципі осындай. Кінәлі еместігі презумпциясы айыпталғанға дейін сақталуға  тиісті. Күдікке бола адамды қылмыскер  қатарына қосуға мүлдем болмайды.

Поппер  заңдылықтың қоғамдық қатынастардың  барлық салаларын қамтығанын дұрыс  деп есептейді. Қылмыстық заңдардың  меншік туралы заңдардан, азаматтық  заңдардан айырмашылықтары бар. Заң мақсаты адамның бостандығы мен зорлықсыз өмір сүруі болуға тиісті. – Өмір сүрудің негізгі  бағыттары заңмен қорғалған жағдайда ғана өркениетті қоғам қалыптаса  бастайды, - деп есептейді К.Поппер. Сондықтан еркін нарықты заңның қорғауы қажет. Нарықтық қатынастарға түсудің барысында экономиканың, әлеуметтік қатынастардың дамуы  қоғамдағы құқықтық жүйенің дамуына  тәуелді.

Қазақстан ұзақ жылдар бойы Кеңестік жүйеде өзінің негізгі салаларын заңмен реттеу мүмкіндігінен айрылды. Тоталитарлық жүйеде шаруашылық өмірді реттеуде заңға  қарағанда билеуші коммунистік  партияның диктаты басым болды. Экономика саясатқа бағындырылды. Экономикалық саясат этатистік жүйенің күшеюіне қызмет етті. Қабылданған заңдардың өзі жалпыхалықтық мүдделерге қарағанда, жеке адамның мүддесіне қарағанда әкімшілдік-әміршілдік жүйенің мүдделерін қорғады.

Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін ғана өркениетті мемлекеттердегідей заңнамалық қызметті қалыптастыру қолға алынды. Қазақстан Франция, Германия, АҚШ, Жапония, Ұлыбритания сияқты құқықтық мемлекет қалыптастыруда үлкен табыстарға қол  жеткізген мемлекеттер тәжірибесіне ден қойды. Карл Поппер ескерткендей, «ешбір елдің құқықтық жүйесін толық  қабылдай салуға болмайды. Онда жүйе тежеледі. Сондықтан парламент қажетті  өзгерістерді еңгізіп отыруға міндетті. Әлемнің барлық мемлекеттерінде  парламенттер қоғамға қажетті заңдық өзгерістерді қабылдап отырады» [105].

Заңға ғана бағыну адамдарды қорқыныштан және зорлықтан құтқарады. Себебі, мемлекет заңмен қызмет еткен адамды ешқандай жазаға тарта алмайды. Заңдылықты орындаудың адамды бостандыққа жетелейтіні  де оның жазықсыз әкімшілдік жүйенің  әрекеттерінің құрбаны болмайтындығына  байланысты. Сондықтан Қазақстанда  икемді жеке тұлғалық, халықтық, мемлекеттік  мүдделерді ұштастыруға қабілетті  заң жүйесі жасалуда. Заңдылықтың, әсіресе Қазақстан үшін мемлекет байлығын жинақтаудың, бөлудің және жұмсаудың қатаң тәртібін орнату маңызды. Әлеуметтік мемлекет пен әлеуметтік әділеттілікті тек құқықтық мемлекеттегі заң билігі ғана іске асыра алатындығын Қазақстан халқы мен басқарушы элитасы түсіне бастады.

Қорытынды

  Қорыта келе құқықтық мемлекет деген түсінік анықтамасы мен мәніне қайта тоқталып өткен жөн.

        Сонымен, құқықтық мемлекет –  көпшілік саяси биліктік құқықтың  нысанындағы құрылған қызметті, заңның жоғарлығына негізделген  қоғамның жан-жақты заңға бағынышты  актілерге қатысты нормативтік  – құқықтық актілердің  түрлері  ретіндегі заң басымдығы мен  ғана емес, қолданылып жүрген  заңдар мен қоғам мүшелеріне  бекілген құқықтар мен бостандықтың  кен аясымен сипатталады. Құқықтық  мемлекетте адам құқығын  қандай  болмасын шектеуге жол берілмейді. Сонымен бірге құқықтық мемлекет  осы құқықтардың жүзеге асырылуын  дәйекті және бұлжытпай қамтамассыз  етуге және оларды қорғауға  міндетті. Осыған байланысты қоғам  мен мемлекет өміріндегі түрлі  саладағы құқықтың теңдік проблемасы  принципті мәнге ие болады. Бұл  мәселенің шешілуі мемлекеттің  сондай теңдікті қамтамассыз  ететін сенімді кепілдерді жасауын  көздейді.

      Құқықтық мемлекеттің айырықша  сипаттарына назар аудару керек  және олардың ерекше (спецификалық) мазмұнның жақсы игерген жөн. Бізде неліктен әлі құқықтық мемлекет қалыптасып болмағанын және ол үшін не қажет екенін түсіндіре білу қажет.  

      Құқықтық мемлекеттің қалыптасуына  байланысты маңызды мәселелердің  бірі ретінде заңнаманың дамуы  мен жетілуін жаңа құқықтық  жүйенің қалыптасуын қарастырған  жөн. Соңғы кездері біздің мемлекетіміздің  демократиялық, құқықтық мемлекет  ретінде дамуы үшін негіз қалайтын  көптеген заң актілері қабылданды.

         Ондаған жылдар бойы біздің  елімізде бір партиялы жүйе  болды. Ол заңды аппозициялық  партиялардың пайда болу және  қызмет атқару мүмкіндігіне жол  бермеді. Ресми, мемлекеттік идеология  марксизм –ленинизм болды. Қазіргі  кездегі демокартиялық құқықтық  мемлекет түрлі қоғамдық бірлестіктер  мен саяси партиялар өзара  әрекет ететін, ресми мемлекеттік  идеология  ретінде ешбір идеология  танылмайтын кемелденген азаматтық  қоғамның болуын көздейді. Құқықтық  мемлекеттегі саяси өмір идеологиялық, саяси көптүрлік(плюрализм), көп  партиялық негізінде қалыптасады.  Сондықтан құқықтық мемлекеттің  құрылу жолдарының бірі, осы жұмыстың  бағыттарының бірі – жеке адам  мен мемлекет арасында маңызды  звено болатын, адам құқықтары  мен бостандығын басым бөлігі  жүзеге асатын азаматтың қоғамның  дамуы, саяси көптүрлік қағидаларының  бекітілуі.

         Қоғамымыздың мемлекеттік және  саяси өміріндегі көптеген жаңаруларының  табысын анықтайтын қажетті фактор- қоғамдағы саяси  және құқықтық  мәдиниеттің деңгейі. Соңғы кездері  тек азаматтардаң ғана емес, мемлекеттік  аппарат өкілдерінен анық көрінген  құқықтың нигилизмнен арылу қажет.  Демократиялық мемлекеттің бөлінбес  сипаты- оның барлы мүшілерінің,  лауазымды тұлғаларының конституцияны,  заңды құрметтеуі және сақтауы. 

Қазіргі кезде бұрынғы КССРО аумағында  мемлекет пен құқықтық дамуындағы күрделі  процестер- жаңа тәуелсіз- мемлекеттерде  қазіргі азаматтық қоғам талаптарына  сәйкес болатын мемлекеттік және құқықтың жүйелердің қалыптасуы жүріп  жатыр. Қоғам адамның өмір деңгейіне  елеулі әсерін тигізген және тоталитарлық жүйенің ондаған жылдар бойындағы  өзінің үстемдігі кезінде тудырған жағымсыз нәтижелерді күрті білдірген  қатты экономикалық және әлеуметтік дағдарысқа ұшырап, қоғам мен құқықтың дамуы одан сайын қиындай түсуде. 

Қазақстанда құқықтық мемлекеттің одан әрі қалыптасуы үшін белгілі бір алғышарттары қажет: саяси, әлеуметтік экономикалық, рухани мәдени, идеологиялық, адамгершілік және басқалар. Бұл процеске сыртқы факторлар да ықпал етеді (халықаралық құқық және әлемдік қауымдастықта болып жатқан интеграциялық процестер). Халықаралық интеграция, халықаралық құқықтың қағидаттары мен нормалары жекелеген егеменді мемлекеттердің, ұлттардың, халықтардың шеңберінде азаматтық қоғамның қалыптасуына ықпал етеді. Бұл фактор әртүрлі құқықтық жүйелерді, ұлттар мен халықтарды бірыңғайландыруға, олардың бір біріне сенімін арттыруға,  аумақты проблемаларды шешуді жеңілдетуге мүмкіндік береді.

Қазіргі Қазақстан жағдайында азаматтық қоғамды жаңғыртудың  басты шарты мемлекеттік аппаратқа  ықпал етудің демократиялық бағдарланған, құқыққа негізделген, тұлғаның конституциялық мәртебесін, оның өмірі мен бостандығының  лайықты әрі жеткілікті деңгейін қамтамасыз ететін, сондай-ақ конституциялық құрылыс шеңберінде  әрекет ететін тиімді механизмін құру болып табылады.

Қазақстандықтар шешуге тиісті  ең  күрделі  проблема, бұл,  мемлекет біздің қоғамымыздағы  ең бастысы және құндысы деген  таптаурынды (стереотип) жеңу. Қазақстан  жағдайында  азаматтық қоғам  қалыптасуы мүмкін, бірақ та мұнда  мемлекеттің үстемдігі болмайды. Мемлекет тек қана өз функцияларын атқаратын болады, бүкіл қоғамның  мүддесі үшін қызмет етеді, құқыққа  бағынады және мемлекеттік емес  институттардың бақылауында болады.