Тәуекелді отбасы

 

      2-кестеде көріп отырғанымыздай, Қазақстандағы көп балалы аналар саны 2005-2009 жылдар аралығында өзгеріске ұшырамаған деп айтуға болады, көп балалы аналар саны тек 21681-ге өскен, ал отбасылардың көбісінде көп балалы аналар саны 2006 жылмен салыстырғанда 2010 жылы азайған. Тек Оңтүстік Қазақстан облысында мұндай отбасылар көбейген.

Отбасындағы зорлық-зомбылық - күрделі  мәселелердің бірі. Тек қана былтырғы жылы зорлық-зомбылықтан зардап шеккен 20 мыңға жуық әйелдің өтініші  қаралған. Жыл сайын сонша өтініш дағдарыс орталықтарына да түседі екен. Елдегі демографиялық жағдайды жақсарту үшін ең алдымен өмірдің сапасын  арттыруға жағдай жасалынуы тиіс. Сонымен бірге бұл мәселе тәрбие, білім беру, құқықтық саладағы шаралармен байланысты.

Отбасында бала саны азайып қана қоймай, ерлі-зайыптылардың ажырасуы да арта түсуде. Қазір әрбір төртінші отбасы күйреуде. «Әрбіртөртінші неке ұрпақсыз болса, ерлі-зайыптылардың үштен  бірінде бұл ерлердің кінәсінен  болған». Әкелердің бала тәрбиесіндегі  ықпалы әлсіреуде. Әйел жалғыз өзі баласын  асырайтын отбасылар саны өсуде, ондай аналардың саны жарты миллионға жетеді. Ешқашан некеге отырмағандар қатары да көбейіп, «әрбір бесінші бала ресми некеден тысқары өмірге келуде»[19].

 

 

 

1-сурет - Мүгедек балалары  бар отбасылар саны

 

 

1-суреттен көріп отырғанымыздай, Қазақстан Республикасының өңірлері  бойынша мүгедек балалары бар  отбасылар саны 2010 жылғы санақ  бойынша Оңтүстік Қазақстанда  басым болса, Маңғыстау мен Атрыау облыстарында аз екен. 

Дәл қазіргі күні Қазақстан Республикасында  Ұлттық жоспар жобасы жасалған, онда мыналар  қарастырылған: мүгедектерге әлеуметтік  және көліктік инфрақұрылымның, мекемелер мен ғимараттар, тұрғын үй объектілеріне, денсаулық саласындағы қызмет, білім беру, ақпарат алу, оның ішінде электронды және жедел қызметтерге, қызмет көрсету салалары еңбек пен қамтылуға,  мәдени және спорттық, саяси және қоғамдық өмірге, демалыс күндері мен бос уақытты өткізуге, медициналық- әлеуметтік сараптаманың жүйесін жаңаландыруға қол жетімділікті қамтамасыз ету, әлеуметтік қорғау жүйесін кемелдендіру, мүгедектерді реабилитациялау, реабилитациялық және арнайы әлеуметтік қызметтердің тиімділігін арттыру. 

 

 

 

 

 

 

 

 

	Кедейліктің белгіленген деңгейі, теңге	Балаларға тағайындалған АӘК
		саны, адам	бір балаға айына АӘК орташа мөлшері (теңге)
Қазақстан Республикасы	5 087	145 331	1 142
Ақмола	4 658	2 684	1 259
Ақтөбе	4 768	2 702	1 393
Алматы	5 142	8 462	1 245
Атырау	5 451	4 806	1 521
Батыс Қазақстан	4 740	9 290	1 335
Жамбыл	4 476	17 734	776
Қарағанды	4 597	9 280	1 378
Қостанай	4 741	6 463	1 548
Қызылорда	4 983	11 150	814
Маңғыстау	6 339	5 529	1 767
Оңтүстік Қазақстан	4 461	31 149	617
Павлодар	4 563	4 645	1 515
Солтүстік Қазақстан	4 776	10 957	1 239
Шығыс Қазақстан	4 801	17 719	1 492
Астана қ	6 034	730	2 117
Алматы қ	5 287	2 031	2 682
Дерек көзі: www.stat.kz

3-кесте - Кедейлік шегінен төмен отбасыларға атаулы әлеуметтік көмек 2011ж

 

 

               3-кестеде кедейлік шегінен төмен отбасыларға тағайындалған атаулы әлеуметтік көмек мөлшері және оны алатын адамдар саны көрсетілген. Кедейлік шегінен төмен отбасылар Қазақстанның өңірлері бойынша Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Шығыс Қазақстан облыстарында көп болса, Ақмола, Ақтөбе облыстарында және Алматы мен Астана қалаларында аз. 

Қазақстанда 579 мыңдай жұмыссыз бар. Оның көбі әлеуметтік жағдайы нашар отбасылар. Қашанда өзекті мәселелердің бірі жұмыссыздық – еңбек нарығының бөлінбес элементі. Жылдан жылға жұмыссыздық деңгейі әртүрлі болып келеді. Бір жылы жұмыссыздық деңгейі жоғары болса, келесі жылы төмен болады. Бұған себеп не? Бұл мәселеде көптеген себептерді алға тартуға болады. Ол: мемлекеттің экономикалық деңгейі, халқымыздың әлеуметтік жағдайы, білім деңгейі, инфляция, жұмыс орындарының аздығы немесе жұмысшыларға қойылатын талаптардың жоғарылығы, қатаңдығы, тіптен еңбек шартының өзі де жұмыссыздықтың туындауына әсер етеді. Жұмыссыздық әр мемлекетте бар және нарықта белгілі бір көлемде болып жатады. Жұмыссыздықтың шамадан тыс болуы халықтың әл-ауқатына кері

әсерін тигізері хақ. Ал бұл жағдай мемлекеттің араласуын талап етеді. Қандай мемлекет болмасын халықтың тұрмысы мен әл-ауқаты деңгейінің жоғары болуы сол елдің экономикасының артып, барлық жағынан дер қарқынмен дәйекті дамып келе жатқандығын көрсетеді. Жұмыссыздық – Қазақстандағы кедейшіліктің басты себебінің бірі болып отыр. Кедейлік себептерінің қатарына жұмыссыздық пен қатар хылықтың шағын бизнеске қатысуының шектеулі қол жеткізуін, жұмыс істейтін кедейлер жалақысының төмен деңгейін, коммуналдық және білім саласындағы қызметтерге қол жеткізудің төмендігін, азаматтардың жекелеген санаттарының масылдық көңіл-күйін, сондай-ақ кедей халықтың қоғам өміріне қатысу дәрежесінің төмендігін жатқызған жөн. Жұмыссыздықтың деңгейі жылдан жылға әртүрлі көрсеткіштермен сипатталады. Мысалы: 2010 жылғы 3 тоқсанда жұмыссыздық деңгейі 0,6 пайызға азайып, ол 6,0 пайызды, ал 2010 жылғы 2 тоқсанда - 6,6 пайызды құрады. 2009 жылы жұмыссыздық деңгейі 6,6%-ға дейін жетті, ал бұл көрсеткіш 2008 жылы 6,6% құрады ал 2007 жылы 7,3% құраған болатын. Яғни, жылдан жылға жұмыссыздық деңгейінің төмендеуін байқауға болады. Жұмыссыздардың жалпы саны 2009 жылы 554,7 мың адамды, 2008 жылы 557,8 мың адамды, ал 2007 жылы 597,2 мың адамды құрады. Оның ішінде жастар жұмыссыздығының деңгейі 2009 жылы 6,7%, 2008 жылы 7,4%, ал 2007 жылы 9,4% құрады. Соның ішінде әсіресе жастар жұмыссыздығы мәселесі өзекті болып отыр. 

Қорыта келгенде тәуекелді отбасыларын әлеуметтік тұрғыда зерттеу жоғарыдағы негізгі мәселелерді қамтып, шешімін табуға көмегін тигізгені дұрыс, сонда ғана отбасы проблемасы мемлекет тарапынан оң шешіліп, қоғам қажетті жолдарды табары анық.

 

 

2.2 «Тәуекелді отбасыларға» мемлекет тарапынан көрсетіліп жатқан

көмек түрлерінің көрсеткіштері

 

 «Жұмыспен  қамту-2020»  мемлекеттік бағдарламасында «2012 жылдан бастап жұмыспен  қамту  мен мекен-жайлық әлеуметтік көмек  көрсету арасындағы байланыстың  тиімділігіне» бағытталған «Жұмыспен   қамту-2020» мемлекеттік бағдарламасында қарастырылған.  Еңбекке қабілеттегі жастағы және аз қамтылған отбасыдағы азаматтарға АӘК жұмысты орындау туралы әлеуметтік шарт жасалғаннан соң бірақ ұсынылады, яғни іс жүзінде кез келген адам жұмыс жасауы тиіс болады. Дөрекі жағдайда АӘК төлеу тоқтатылады, бірақ отбасы АӘК алу құқығын сақтап қалады.

    Өз құрамында  еңбекке қабілеттегі жастағы  азаматтары жоқ (жалғыз, қарт) аз  қамтылған отбасылар үшін, немесе  мүмкіндігі шектеулі мүшелері  бар отбасылар (мүгедектер, әлеуметтік- маңызды дерттері бар тұлғалар) АӘК ҚР қолданыстағы заңнамасына  сәйкес ұсынылатын болады [20].

Аз қамтылған отбасылардың 18 жасқа дейінгі балаларына  мемлекеттік  жәрдемақы 2011 жылдың 1 қыркүйегінде   631,2 мың баланы қамтыды. Төленген МБӨ жәрдемақы жалпы сомасынан 72,9% ауылдық жерде тұратын балаларға бағытталғанын ескерген жөн. Жалпы республика бойынша балаларға мемлекеттік жәрдемақы орташа айлық мөлшері бір алушыға 1192,3 теңгені құрайды.

Тағайындалған үш әлеуметтік көмек түрлерінің жалпы санында (АӘК, БМЖ және тұрғын үй көмегі), МБӨ  71,8 % құрайды.

2011 жылдың 1 қыркүйегінде  тұрғын үй көмегі  121,2 мыңотбасыға тағайындалды. Тұрғын үй көмегін алушыларға жалпы сомада тағайындалған әлеуметтік көмек 13,8% құрайды. Тұрғын үй көмегінің орташа айлық мөлшері еңбек және халықты әлеуметтік қорғау Министрлігінің есептік мәліметтері бойынша 1778 теңгені құрайды. 

Статистикалық мәліметтер бойынша, тұрғын үй көмегі, негізінен коммуналдық  қызметтерді тұтынуға тағайындалады, оның өзінде жеке үй иелерінің жылу беруінде қаражат көлемі 89,9% құрайды.

 

4-кесте - Мемлекеттік әлеуметтік  көмек2011ж

 

Адрестік әлеуметтік көмек		18 жасқа дейінгі балаларға  мемлекеттік жәрдемақы		Тұрғын-үйлік көмек
Алушылар,мың адам	Орташа мөлшері, теңге	Алушылар,мың адам	Орташа мөлшері, теңге	Алушылар,мың адам	Орташа мөлшері, теңге
126,9	1654,3	631,2	1192,3	121,2	1778
Дереккөз: www.stat.kz

 

4- кестеде көріп отырғанымыздай, мемлекеттік әлеуметтік көмекжылдан жылға өсіп келе жатыр.

Қазақстандағы отбасылардың 15-20 пайызы бір перзентке зар екен.  
Бедеулік пен белсіздік проблемалары туралы қазір дәрігерлер мәселе көтеріп қана жүрген жоқ. Емдеудің жаңа әдістерін ұсынуда. Астананың өзінде әрбір 3-ші шаңырақ перзент сүю бақытына ие бола алмай жүр. Дәрігерлер неғұрлым ерте қаралса, соғұрлым мүмкіндік мол деген кеңес береді. Мамандардың айтуынша некелескен жұптардың  30%-ы, яғни жылына 7 мың жұп, қосымша репродуктивті технологияны қолдануды қажет етеді. Бедеулік дертінің көбеюіне ең басты себеп – экология. Адам қиындықты қолдан жасайды. Қазір – ғылыми-техникалық үдерістердің дамып жатқан кезі. Ал одан бөлініп жатқан химиялық заттарды ауамен бірге жұтамыз. Екінші себеп – тамақ сапасының төмендеуі. Күнделікті тағамда да химиялық заттар толы. Осының салдарынан адам ағзасындағы гендер өзгеріске ұшырайды. Үшіншісі – қазіргі сексуалды революция. Яғни жыныстық қарым-қатынас төңірегіндегі білімсіздіктер себеп болады. Ерте жыныстық қатынас, кездейсоқ адаммен жыныстық қатынастар да аталмыш дерттің көбеюіне әкеп соқтырады. Солардың себебінен болатын қабыну процестері әйелде де, еркекте де кездесіп жатыр. Осының салдарынан екеуінде де ұрық азаяды. Оның сапасы төмендейді. Бұл жерде бәріне әйел, не еркек кінәлі деп орынсыз соқтығудың керегі жоқ. Бедеулік екі жаққа да бірдей тараған. Қазақстанда бедеулік әйелдер тарапынан 50 пайыз болса, еркектер жағынан да – 50 пайыз. Сондай-ақ жастардың салауатты өмір салтын ұстанбай, арақ, сыра, темекіге әуестенуінің салдары да – бедеулікке бастар бірден-бір жол. Онымен қоса адам жүйкесінің зақымдануы да, дәрі-дәрмекті шектен тыс пайдалану да ағзаға кері әсер етеді. Өкініштісі, қазір бұл дертпен ауыратындар күн өткен сайын көбейіп барады. Әсіресе жасарып бара жатқаны жақсылықтың нышаны емес. Сондықтан бұған үкіметтік деңгейде қарап, билік тарапынан үлкен қолдаулар қажет болып тұр.ЭКО орталығында емделіп жатқан науқастар өте көп. Бұрын Семей өңірінен ғана адамдар көп баратын болса, ал қазір Қазақстанның барлық аймақтарынан. Соның ішінде Ақтау, Атырау, Шымкент, Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау. Оның үстіне бұрын 50-60 жастан асқан кісілер болса, қазір 30 бен 40-тың арасындағылар да шағымданып баруда. 

 

Дерек көзі: www.stat.kz 

 

2-сурет - Бедеулікпен тіркелген әйелдер саны

 

 

          2-сурет бойынша Қазақстанда бедеулікпен тіркелеген әйелдер саны 2005-2010 жылдар аралығында бірте-бірте азаюда. 2010 жылы бедеулікке душар болған әйелдер саны 100 000.

Әлеуметтік зерттеулер елде 30-39 жастағы 66,7 пайыз ер адамдар  - шылымқор екенін, онымен қоса 13 жастағы әр үшінші жасөспірім шылым шегіп көргенін көрсетіп отыр. Халықтың 12 жастан асқан 41 пайызынан көбі аптасына бір реттен аса мықты алкогольді сусындарды, ал әр бесінші жасөспірім кемінде аптасына бір рет алкогольді пайдаланады. 51375 адам, соның ішінде 4621 балалар наркологтардың бақылауында тұр. 86 пайыздан аса 12 жастан асқан балалар және 73,2 пайыз жасөспірімдер ширақтығы кем өмір салтын жүргізеді.

2001 жылдары ел арасында қыз алып қашу салты көп болды. Сол жылдары үйленген адамдардың ажырасқаны да бiрлi-жарым. Халықтың демографиясы, яғни туу деңгейi де өрiстедi. Мәселен, 2005-2009 жылдары туылған азаматтардың септiгiнен елiмiзде бэби-бум орнаған, бiрақ оның артынан 200ж туу көрсеткiшiмiз төмендеген. Ажырасу да осы кезде бiртiндеп көбейдi. Әлбетте бұл нарықтық заман орнап, жаһанданудың қазаққа ендi аяқ басқан кезеңi. Азаматтық неке де, үйлене салып, тез арада қайта ажырасу да осы кезден бастап етек жайды. Қазiргi таңда ажырасу проблемасы әлеуметтiң үлкен дертiне айналды. Мәселен, 2009 жылы Алматы қаласы бойынша 12236 неке тiркелiп, 4237-сi ажырасқан. Олардың 3083-i соттың шешiмi негiзiнде, 1118-i жұбайлардың өзара келiсiмi негiзiнде екен.

 

3-сурет - Неке санының динамикасы

 

Бұл сурет 1998-2009 жылдар аралығындағы неке санының динамикасы көрсетілген. Бұл графиктен некенің жылдан-жылға өсуін байқаймыз.

Президент Н.Назарбаев “Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы” атты Қазақстан халқына Жолдауында “Уақыт өтіп, қазына кірісі өскенде мемлекет үшін де, отбасын қолдауға тиімді демографиялық саясат үшін де қолайлы нысанда аналар мен балаларға мемлекеттік қолдау көрсетуге қаражат табамыз” деген болатын. 2006 жылдан бастап Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша балалы отбасыларды қолдаудың тұтас жүйесі жасалды. Ол жүйе барлық отбасылар үшін бала туған кезде біржолғы жәрдемақы төлеуді, бала бір жасқа толғанға дейін оның күтіміне байланысты жәрдемақы төлеуді, аз қамтамасыз етілген отбасылардағы 18 жасқа толмаған балалар үшін жәрдемақы төлеуді қарастырады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5-кесте - Ерлер мен әйелдердің бірінші некеге тұрудағы орташа жасы

салыстырмалы  түрде ерлер мен әйелдердің некеге тұрудағы орташа жасы көрсетілген.

	2005ж	2006ж	2007 ж	2008ж	2009ж	2010ж
Әйелдер
Қазақстан Республикасы	24,1	24,2	24,2	24,1	24,2	24,1
Ақмола	23,8	24,0	24,0	24,2	24,1	24,2
Ақтөбе	24,0	24,0	24,0	24,1	24,1	24,1
Алматы	24,5	24,4	24,4	24,4	24,3	24,3
Атырау	23,7	23,6	23,6	23,6	23,7	23,6
Батыс Қазақстан	24,1	24,3	24,0	23,9	23,9	23,9
Жамбыл	24,2	24,2	24,2	24,0	23,9	24,0
Қарағанды	23,6	23,9	24,3	24,2	24,3	24,4
Қостанай	24,2	24,2	23,9	23,9	24,0	24,1
Қызылорда	23,8	23,7	24,2	24,1	24,1	24,2
Маңғыстау	23,6	23,7	23,7	23,7	23,7	23,7
Оңтүстік Қазақстан	24,4	24,2	23,5	23,7	23,4	23,5
Павлодар	23,9	23,9	24,0	24,2	24,3	24,4
Солтүстік Қазақстан	23,6	23,7	23,8	24,8	24,1	24,2
Шығыс Қазақстан	24,4	24,2	24,4	24,3	24,6	24,5
Астана қ	25,3	25,0	25,0	25,1	25,1	25,1
Алматы қ	25,2	23,3	25,1	25,2	25,4	25,3
Ерлер
	2005ж	2006ж	2007ж	2008ж	2009ж	2010ж
Қазақстан Республикасы	26,9	26,9	26,8	26,8	26,9	26,9
Ақмола	26,3	26,7	26,7	26,6	26,5	26,7
Ақтөбе	26,3	26,5	26,3	26,5	26,5	26,5
Алматы	27,6	27,4	27,3	27,4	27,3	27,4
Атырау	26,2	26,1	25,9	29,0	25,9	26,0
Батыс Қазақстан	26,3	26,6	26,3	26,3	26,4	26,5
Жамбыл	27,5	27,6	27,5	27,4	27,2	27,4
Қарағанды	26,6	26,8	26,7	26,6	26,9	26,8
Қостанай	26,2	26,3	26,3	26,4	26,4	26,4
Қызылорда	27,1	27,2	27,0	27,1	26,9	26,9
Маңғыстау	26,2	26,0	26,0	25,9	25,9	25,9
Оңтүстік Қазақстан	26,9	27,0	26,8	26,7	26,8	26,9
Павлодар	26,4	26,4	26,3	26,4	26,5	26,4
Солтүстік Қазақстан	26,1	26,4	26,3	26,3	26,6	26,5
Шығыс Қазақстан	27,0	26,9	26,9	29,9	27,1	28,1
Астана қ	27,4	27,3	27,4	27,4	27,4	27,4
Алматы қ	27,5	27,6	27,3	27,5	27,6	27,5
Дерек көзі: www.stat.kz