Тәуекелді отбасы

         Ата-аналарының ажырасуының балаларына  тигізетін әсерін талдау ажырасудың  өзі емес, онымен сабақтасқан,  ажырасу алдында немесе одан  кейін ерлі-зайыптылар арасында  болатын келіспеушіліктер, сондай-ақ  оның түрі мен ұзақтығы маңызды  фактор болып табылатындығын  көрсетті. Одан басқа баланың  ата-анасымен қарым-қатынас жасау  сипаты, баланың ата-анасының ажырасуына  дайындығы, балалардың жасы, жынысы, ажырасудан кейін балалармен  бірге қалатын ата-ананың жынысы  тәрізді ерекшеліктер мен басқа  да факторлар маңызды болып  табылады. Қоғам үшін ажырасу  салдары отбасының екі маңызды  функциясының-репродуктивті және  тәрбиелеу функцияларының өзгеруімен  байланысты. Ажырасқан ерлі-зайыптылардың  көпшілігі қайта некеге отырмайды.  Ажырасудың отбасылық тәрбиеге  тигізетін әсері бірдей емес, себебі әлеуметтік нормалар мен  моральдық талаптар бұзылған. Ерлі-зайыптылардың  психологиялық келіспеушіліктері  салдарынан бұзылған отбасылардың  тәрбие беру нәтижесі төмен.  Мұндай жағдайда ажырасу тәрбиелеу  процесін тиімдірек етуге мүмкіндік  береді. Ажырасудың кең тарауы (әсіресе  жас отбасылары арасында) жалпы  санада ажырасуға деген жаңа  қатал емес көзқарасты қалыптастыра  отырып, қоғамдық теріс салдарға  әкеліп соғады, бұл отбасының  тұрақсыздануының қосымша шарты  болып табылады.[8]

Сонымен ажырасудың басты себептерi мыналар:

• жастардың отбасы мәселесiне жеңiл қарауы. Адам жүре жаман болып,

көшедегi, телеарнадағы, шетелдегi терiс қылықтарға елiктеп отбасы ойрандалуы мүмкiн.

• ерлi-зайыптылардың материалдық жағдайының төмендiгi, басыбайлы

баспаналарының  жоқтығы. Жұмыссыздықтың өрiс алуы.

   - арларында балаларының жоқтығы. Денсаулықтарының төмендiгi, бiр

бiрiне сәйкес келмеуi.

   - бiр-бiрiн танымай жатып ерте некелесу. Жас айырмашылығы.

Статистика  бойынша, он сегiзде үйленгендер жиi ажырасып жатыр.

    -  жастардың жаман қылықтарға әуестенуi. Олар түсiк тастау, iшiмдiкке,

нашақорлыққа салыну.

    -  өзге адамдардың екi жастың арасына түсуi.

    - мемлекет тарапынан жас отбасына қолдау көрсетiлмеуi. Қолдау

демекшi, шет елдерде үйленердiң алдында  жастарды әбден електен өткiзедi. Яғни, жастар психологиялық жағынан  бiр-бiрiне сәйкес келе ме? Олардың денсаулықтары  жақсы ма, жұқпалы ауруы жоқ  па? Осы тұрғыда арнайы ұйымдар  жұмыс жасайды. Ал бiзде ше, ондай  ұйымдар жоқтың қасы.[9]

Күні кеше ғана бірін-бірі сүйіп қосылған адамдар  ажырасып, жанжалдасып немесе дүние-мүлік, тұрғын үйге таласып жатады. Бұл  мүмкін заман ағымына байланысты жастар психологиясының өзгеруі  немесе шетелдіктерге көп еліктеушіліктен болуы мүмкін. Өйткені бұрындары қазақтарда некенің бұзылуы өте сирек кездесетін жағдай болатын. Қазірде ажырасуға бірден-бір себепкер әйелдердің бала тууға қабілетсіздігі, яғни, «бедеулік» республикада жылдан жылға өсуде. Осының салдары шаңырақ шырқының тез бұзылуына итермелейді. Отбасы шырқы бұзылуының тағы бір себеп-салдары – әлеуметтік тұрмыстың нашарлауы, ішімдік ішу мен нашақорлыққа әуестену және ерлі-зайыптылардың арасында түсінпеушіліктің туындауы. Ажырасу көбінесе отбасындағы ұзаққа созылған қақтығыстардан, отбасылық қатынастардың ушығуынан болып жатады.

Қорыта келгенде жоғарыда санамалап өткен «тәуекелді отбасылар» санын азайту үшін, бұл мәселені мемлекеттік деңгейде шешу қажеттігі  туындап отыр. Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Әйелдері істері және отбасылық-демографиялық саясат жөніндегі ұлттық комиссия мемлекеттік  ресми мекемелермен, әр түрлі қоғамдық ұйымдармен  іс-шаралар атқаруы  тиіс. Жалпы отбасылық мәселелерді  тек экономикалық жолмен ғана емес, жастарды рухани-адамгершілікке, мәдени және тарихи дәстүрлерді, сондай-ақ  отбасының құндылық бағдарларын  жастар арасында білуге, үйренуге, сақтауға арналған іс-шараларды көбейту керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  2 ҚАЗАҚСТАНДЫҚ «ТӘУЕКЕЛДІ ОТБАСЫЛАР», ОЛАРДЫҢ ҚАЗІРГІ  ЖАҒДАЙЛАРЫНА ТАЛДАУ ЖАСАУ

 

2.1 Қазіргі заманғы Қазақстандық  отбасы және олардың жаһандану  жағдайындағы өзгерістері

 

  Қазақстанның  ұлттық заңнамаларында халықаралық  талаптарға сай отбасылық саясат  айқын белгіленген. Отбасы институтытын  қорғау және сақтау мақсатында  бірнеше заңдар қабылданған. Олар: «Неке және отбасы», «Еңбек  туралы», «Бала құқықтары туралы»  тағы басқалар. Неке және отбасылық  заңнаманы жетілдіру, ондағы жетіспеушіліктердің  орнын толтыру және оларды  халықаралық талаптарға сай келтіру  мақсатында «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы»  Қазақстан  Республикасының Кодексі 2011 жылы  желтоқсан айында қабылданды. Онда  ел ішінде бала асырап алу  үрдісін ынталандыру және отбасы  институтын бекіту нормалары  қарастырылған[17].

 Жедел  жүріп жатқан әлемдегі жаһандану  үрдісі қоғамдағы зорлық-зомбылықты  алдын алу мәселелерін өткір  қойып отыр. Қазақстанда бұл мәселеге  ерекше назар аударылуда. Республиканың  барлық ішкі істер органдарының  құрамында, аудандық деңгейге  дейін әйелдерді зорлық-зомбылықтан  қорғау бойынша арнайы бөлімшелер  құрылды. 2009 жылдың соңында «Тұрмыстық  зорлық-зомбылықтың алдын алу  туралы» Заң қабылданды. Бұл заң  бойынша қылмыстық әкімшілік  және азаматтық заңнамаларда  тұрмыстық дау-жанжалдарды саралайды[18]. Қазір елімізде әйелдердің құқығын қорғайтын 21 дағдарыс орталықтары жұмыс істейді (5-кесте).

        Соған қарамастан     Қазақстандағы қазіргі  отбасыларының  әлеуметтік-экономикалық жағдайын  дағдарысқа ұшырады деуге болады. Нарықтық қатынасқа көшкелі көп  балалы отбасылардың, жалғыз басты  аналардың, мүгедек баласы бар  отбасылардың, студенттік, жұмыссыз  отбасылардың экономикалық жағдайы   елеулі түрде нашарлады. Осы  аталған отбасылардың тапқан  табыстары түгелдей тұтыну шығыстарына,  оның ішінде азық-түлікке жұмсалады.

  Адамның бойындағы тұрақтылық  пен психологиялық жайлылық жасай  алатын әлеуметтік институт, бұл  – отбасы. Отбасы өз мүшелерінің  экономикалық, әлеуметтік және табиғи  қауіпсіздігін қамтамасыз етеді.  Кәмілетке толмағандарға, қарттарға,  науқас адамдарға қамқорлық жасап,  балалар мен жастардың қалыптасуына  мүмкіндік ұсынады. 

  Мемлекетте отбасының  саны 2009 жылмен салыстырғанда 13,8%ұлғайды, соның ішінде 2009 жылғы Халық санағына қарағанда қалалық отбасылар 6,4%, ауылдық  отбасылар 7,3%көбейді.  Отбасының орташа көлемі 2011 жылдың Халық санағы бойынша 4.1 адамды құрады.

Қазақстанда толық емес отбасылар саны өсіп кеткен. Балалы әйелдерден тұратын отбасылар 445 мыңға жетсе, әке мен баладан тұратын отбасылар саны 42 мыңға жеткен. Елімізде еркектерге қарағанда әйелдердің саны  артып келеді. Еркектердің арасында өлім саны көбеюіне байланысты, гендерлік тұрғыдан тепе-теңдік бұзылып отыр. Мысалы, бүгінгі 30 жастағы 10 еркектің төртеуі 60 жасқа дейін өмір сүрмейді, соның нәтижесінде жесірлер мен әкесіз қалған балалар саны артып отыр. Бұл отбасында табыс кірісін жеткіліксіз етумен қатар, оның мүшелерінің білім алу мүмкіндігін шектейді. Толық емес отбасылар мен некесіз туған балалардың үлес салмағының артуының тағы бір себебі азаматтардың, әсіресе жастардың елеулі бөлігі шетелдің бізге жат әдеттерін үйренген ресми некесіз тұрып жатыр. Қазақстанда некесіз туған балалардың саны 2005-2009 жылдары 352 мың 400 адамды немесе осы кезеңдегі туылған балалардың 21,8% құрады. Бүгін Қазақстанда аз балалы отбасылар саны артуда. Үй шаруашылықтарының тек 6 пайызында ғана 4-тен көп бала тәрбиеленсе, тең жартысында жалғыз бала өсуде, үштен бірінде екі бала ғана бар. Ал әрбір бесінші бала ресми некеден тысқары өмірге келуде. Бұл Отбасы институтындағы дағдарыс - әлемдік құбылыс. Қазақстанда да отбасы институты күрделі өзгерістерге ұшырауда. Қазір елде аз балалы отбасылардың басым түсетіндігін, ал көп балалы отбасылардың, негізінен, оралмандар есебінен толығып отырғанын зерттеушілер көрсетуде. Отбасы институты әлсіреуінің бір тетігі - тұрғындардың денсаулығының нашарлауы. Мысалы, қазір республикада әйелдер денсаулығының индексі 30 пайыз болса, экологиялық апат аймақтарында бұл көрсеткіш - 10-20 пайыз ғана.

Статистика мәліметтері бойынша  елiмiзде 109 мыңнан астам көп балалы ана бар. Еліміздегі бұл көрсеткіш әлі де аз десе де болады. Мемлекет бұл көп балалы отбасылардың өзін толық қамтамасыз етіп отырған жоқ, осы себептен де, яғни отбасылар толық қамтамасыз етілмегендіктен, көп балалы отбасылар саны артпай жатыр.

 Төмендегі 1- кестеде Қазақстан Республикасының өңірлері бойынша зейнетақы алатын көп бабалы аналар санының серпіні көрсетілген. Қазақстан Республикасы бойынша зейнетақы алатын көп балалы аналар саны 2006-2010 жылдар аралығында 47256-ға өскен, облыстар бойынша ең үлкен көрсеткіш Оңтүстік Қазақстан облысында болса, ең аз көрсеткіш Маңғыстау облысында.  Сонымен қатар, бұл кестеден байқағанымыз, көп балалы аналар саны қазақтар аз тұратын Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Қарағанды облыстарында азайғанын байқауға болады.Ал, мемлекетіміздің ұлттардың арасында қазақтар басым Оңтүстік Қазақстан, Қызылорда, Жамбыл облыстарында бұл көрсеткіш әлдеқайда өскен. Қазақстан Республикасының ең ірі қалаларына келетін болсақ, Астана қаласында зейнетақы алатын көп балалы аналар саны 2006-2010 жылдар аралығында 2528 анаға өссе, Алматы қаласында бұл көрсеткіш 1434-ке ғана өскенін байқауға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

1-кесте ҚР өңірлері бойынша зейнетақы алатын көп балалаы аналардың саны

жылдар	2006	2007	2008	2009	2010	2006-2010
Қазақстан Республикасы	251 921	265 452	273 672	285 579	299 197	47276
Ақмола	15 262	16 274	16 210	15 885	16 714	1452
Ақтөбе	15 104	17 581	17 835	17 897	18 036	2932
Алматы	31 486	32 558	35 226	37 395	39 616	8130
Атырау	8 632	9 248	9 726	10 316	10 634	2002
Батыс Қазақстан	15 805	16 228	16 875	16 750	16 519	714
Жамбыл	23 001	23 360	23 772	24 511	25 684	2683
Қарағанды	17 553	17 584	17 499	17 771	18 256	703
Қостанай	15 505	15 453	15 571	15 450	16 719	1214
Қызылорда	13 567	14 484	15 862	17 489	17 726	4189
Маңғыстау	6 474	6 603	6 804	7 484	7 988	1514
Оңтүстік Қазақстан	41 246	46 141	47 715	52 699	56 944	15698
Павлодар	14 475	14 240	14 134	13 991	13 890	-585
Солтүстік Қазақстан	12 067	11 858	11 662	11 645	11 445	-622
Шығыс Қазақстан	14 121	15 670	16 259	16 854	17 441	3020
Астана қ	2 514	2 737	3 063	3 573	5 042	2528
Алматы қ	5 109	5 433	5 509	5 869	6 543	1434
Дерек көзі: www.stat.kz

2011ж

 

 

2006 жылдан бері Қазақстанда  көп балалары бар отбасыларды  қолдаудың жаңа кешенді жүйесі  енгізілді, онда баланың дүниеге  келуінде берілетін өтемақыны,  бір жасқа дейінгі балаға төленетін  өтемақыны және аз қамтылған  отбасылардан 18 жасқа дейінгі балаларға  өтемақы беруді қарастырылған. 2008 жылдың 1 қаңтарынан бастап, әлеуметтік  сақтандырудың Мемлекеттік қорынан   жұмыс жасайтын әйелдерге жүктілігі  және босанғанға дейінгі әлеуметтік  өтемақылар және де балаға  қарау үшін орташа жалақының  40 %  құрайтын әлеуметтік төлемдер  төленеді.

          Бала дүниеге келгенде төленетін  жәрдемақыны 2011 жылдың 1 шілдесінде  212,3 мың адам алды, ол 2010 жылдың баламалы кезеңіне  қарағанда 23,4 % артық . Оның өзінде өтемақыларға төленетін шығындар 10,4 млрд. теңгені құрады, ол өткен жылға қарағанда 33,3 % артық²⁸.

      Баланы4 күтіміне  жәрдемақыға орташа есеппен 142,2 мың адам қамтылған, ол өткен кезеңмен салыстырғанда 2,9 % артық. Оның өзінде өтемақына төлеуге жұмсалатын шығындар 12,9 млрд. теңгені құрады немесе  өткен жылдың  баламалы кезеңімен салыстырғанда 24,0 %  артты.

 

 

 

 

 

 

 

 

2-кесте – 4 және одан да көп балалары бар,  арнайы мемлекеттік жәрдемақы алатын көп балалы аналар саны 2011ж

жылдар	2006	2007	2008	2009	2010	2006-2010
Қазақстан Республикасы	176 524	178 269	179 911	188 919	198 205	21681
Ақмола	4 555	4 458	4 280	4 196	4 275	-280
Ақтөбе	7 227	6 764	6 569	6 557	6 641	-586
Алматы	15 624	15 927	16 043	16 979	18 283	2659
Атырау	8 078	7 882	7 524	7 652	7 783	-295
Батыс Қазақстан	4 710	4 454	4 285	4 230	4 254	-456
Жамбыл	15 487	16 119	16 582	17 747	18 854	3367
Қарағанды	7 411	7 246	6 787	6 758	6 926	-755
Қостанай	4 036	3 838	3 648	3 553	3 561	-475
Қызылорда	15 239	15 280	15 429	15 913	16 409	1170
Маңғыстау	7 750	8 147	8 196	8 941	9 478	1728
Оңтүстік Қазақстан	71 355	73 397	75 848	80 707	84 631	13276
Павлодар	2 673	2 485	2 427	2 499	2 636	-37
Солтүстік Қазақстан	2 943	2 771	2 541	2 488	2 448	-495
Шығыс Қазақстан	6 662	6 254	6 136	6 256	6 558	-104
Астана қ	1 047	1 252	1 397	1 783	2 221	1174
Алматы қ	1 727	1 995	2 219	2 660	3 249	1522
Дерек көзі: www.stat.kz