Жеткіншектер арасындағы нашақорлықтың әлеуметтік- психологиялық ерекшеліктер

 

Кесте 4 - 3-сынып оқушыларының өзін-өзі бағалауы

 

№	Оқушының аты жөні	Мұғалімнің бағасы	Оқушының таңдаған бағасы	Өзін - өзі бағалау
1	Ә.Ә	2	3	Көтермеленген
2	Б.Н	3	3	Теңбе -тең
3	Д.Ш	3	4	Көтермеленген
4	Е.Е	3	3	Теңбе -тең
5	Е.М	4	4	Теңбе –тең
6	Ж.А	3	3	Теңбе -тең
7	М.М	4	3	Төмендетілген
8	М.А	3	3	Теңбе -тең
9	О.М	5	4	Төмендетілген
10	О.Е	4	3	Төмендетілген
11	Р.А	5	4	Төмендетілген
12	С.Е	3	3	Теңбе -тең
13	Ж.Қ	3	3	Теңбе -тең
14	У.М	3	4	Көтермеленген
15	Е.Е	4	4	Теңбе -тең

 

 

Бастауыш сынып оқушыларының өзін-өзі бағалауы ерекшелігін қорытындылай келе, 13% оқушының өзін-өзі бағалауы теңбе-тең, ал 86,7% өзін теңбе – тең бағаламайтыны анықтадық. Олардың 66,7% өзін-өзі көтеріңкі, ал 20% өзін-өзі төмен бағалайды.

Сонымен, екінші сынып оқушыларының көпшілігі өзін-өзі көтеріңкі бағалайтынын көреміз.

Үшінші сынып оқушыларының өзін-өзі бағалауын зертей келе, 53,3% оқушы өзін-өзі теңбе-тең бағалайтынын, ал 46,7% теңбе – тең емес екенін байқадық. Олардың 20% өзін-өзі көтеріңкі, 26,7% өзін-өзі төмен бағалайды.

Төртінші сынып оқушыларымен жүргізілген зертеудің нәтижесін қортындылай келе, олардың 46,7% өзін-өзі теңбе-тең бағалайтынын, 53,3% теңбе-тең емес екенін көрдік. Соның ішінде 6,7% өзін-өзі көтеріңкі, 46,7 % өзін-өзі төмен бағалайтыны анықталды.

Зерттеу нәтижесі бастауыш мектеп оқушысының өзін-өзі бағалауы дамуында өсу байқалатынын көрсетті: өзін-өзі теңбе-тең бағалайтын балалардың пайздық арақатнасында өсу байқалады және өзін-өзі жоғары бағалайтын балалар санында өзгеріс болады. Алайда, біз өзін-өзі бағалауы төмен балалардың пайызының өскенін байқаймыз. Екінші сыныпта олар 20 %  болса, үшінші сыныпта 26,7%, ал төртінші сыныпта 46,7%.

Біз оқытудың табыстылығы мен зерттеу барысында алынған өзін-өзі бағалаудың нәтижесін салыстыра отырып, екінші сыныптың көптеген үлгермеушілері өздерінің оқу әрекетінің нәтижесін артық бағалайтынын көреміз. Олар өздерінен нені талап ететіні менқандай тапсырманы орындай алатын мүмкіндігі арасындағы алшақтықты әлі де болжай алмайды. Арта қалудың алғашқы кезінде алшақтық жеткілікті сезілмейді, бастысы оқушы оны қабылдамайды.

Біз үшінші сынып оқушыларының оқудағы табыстылығын зерттеу барысында алынған өзін-өзі бағалау нәтижесімен салыстыра отырып, оқудың табыстылығы өзін-өзі бағалау ерекшелігіне ықпал ететінін көреміз:жақсы үлгеретін оқушылардың өзін-өзі бағалауы теңбе – тең болады немесе көтеріңкі, кей жағдайда ғана төмендетілген үлгермейтін оқушылардың өзін-өзі бағалауы теңбе-тең төмен, тек бір үлгермейтін оқушыда ғана өзін-өзі бағалауы жоғары болды.

Біз екінші сынып оқушыларына: “сен өзіңді қандай оқушымын деп есептейсің?” – деген сұрақтар қойғанымызда, қандай оқушыны нашар, орташа, мықты деп айтуға болатынын түсінбеген олар, жауап беруге қиналды. Көптеген балалар дәл жауап бермеді.Ал үшінші, төртінші сынып оқушыларына осы сұрақты қойғанымызда, олар теңбе-тең, дәл жауаптар берді, яғни, олар нашар, орташа, жақсы оқушыларды анықтауда қабілеттілік көрсетті.

Екінші сынып оқушыларының көпшілігі “бестік” деген баға қуантты, біразын  “4”, балалар көбінде “2”, “3” алғанда, кейде “4” алғанда ренішті болады. Үшінші төртінші сынып оқушыларының көпшілігі “5”, “4” алғанда қуанды, “2” кейде “3” алғанда ренішті.

“Сенің жұмысың “3” деген бағаға сәйкес, ал мұғалім саған “5” қойды, сен соған қуанар ма едің ?” – деген сұрақ қойғанда екінші сынып оқушыларының 26,7% “жоқ ” деп жауап берсе,  73,3% - “иә” деп жауап берді, яғни балалардың көпшілігі көпшілігі дұрыс бағаланбаған “бестікке” қуанды. Үшінші сыныпта дәл осы сұраққа 53,3% - “жоқ” деп, 46,7 % - “иә” депжауап берді. Осындай жағдайлардан, біз өзін-өзі бағалау оқытудың табыстылығына әсер ететінін байқадық, осы жерден барып, біздің жүргізген зертеу жұмысымыздың болжамы дәлелденіп отыр.

 

 

Сурет 3 – Диаграмма. Иә жауабы

 

 

 

Сурет 4 – Диаграмма. Жоқ жаубы

 

Американдық зерттеуші Сьюзен Хартердің бастауыш мектеп оқушысының өзіндік бағасының жіктелуін зертеу әдістемесі.

Бастауыш мектеп оқушысының өзіндік бағасын (ӨБ) зертеуде отандық психологтар, әдете: Дембо-Рубинштейннің ӨБ тікелей өлшеу әдістемесінің түрлі өзгертушілігін; Стандарталмаған өзіне-өзі есеп беру мен өзіне-өзі суреттеу (Захарова, 1993); Психосематикалық және жобалау көзқарастарын жинақтау үрдісінің негізінде құрылған ӨБ жинамалап өлшеу әдістемесі (Захарова, 1993); Суретті жобалау әдістемесі (Меньшиков, 1993; Прихожан, 1995); “Аяқталмаған суреттер” ассоциативті әдістемесін және т.б қолданады (Евсикова, 1991).

Зерттеудің мақсаты: батыстық психологияда мойындалған, американдық зертеуші Сьюзен Хартер әдістемесімен бастауыш мектеп оқушысының ӨБ жіктелуін зертеу.

С. Хартер әдістемесінің жақсы жақтары көп жағдайда, оның басқа бір саладан алынбай, нақты мектептің мұқтаждықтарына арналған. Оқудағы себеп төңірегіндегі сұрақтармен айналыса отырып, С. Хартертің алған нәтижелері үлкен оқудағы білгірлік, жете білушілік баланың мұғалім берген “сыртқы” бағасымен емес, оның іс-әрекетінің меншіктік (“ішкі”) бағасының бағдарымен байланыстырылады.

ӨБ оқу себептеріне әсері С. Хартердің бала мен мектептегі ортаның өзара іс-әрекетінің тиімділігін өлшеу үшін шкала құруға мәжбүр етті. Мұндай әдістеме әлеументік жас ерекшелік психологына бастауыш мектеп оқушысының жеке басының дамуы жөнінен құнды материал алуына және түзету жұмыстарын  жүгізуге көмектеседі. Балада теңбе тең ӨБ бола ма, соны анықтау үшін С. Хартер баланың жете білушілігіне эксперттік (мұғалімнің) бағаны осы салада қоса қолданады.

Әдістемелік сипаты: “Өзінің жете білушілігін баланың түсіну шкаласы” өзіне-өзі суреттеу қалпындағы стандарталған өзіне-өзі есеп беру көрсетеді. Автор, әдістеменің аттары басқаша аталатын екі нұсқаны ұсынды; мектеп жасына дейінгі балаларға және бастауыш мектеп оқушыларына арналған.

Сегіз жастағы бала іс-әрекетінің негізгі түрін анықтап, өз-өзіне баға бере алады деген есеппен, біздің жұмысымызда аталғындардың екінші нсқасы қолданылды. Әдістеме 4 субшкаладан тұрады.

1. Танымдық жете білушілік (ТЖБ) – оқудағы белсенділік және білімді меңгеру: жақсы бағаны алуға жеңілдік (“Жақсы баға алу жеңілге түсу оқушылар”- Жақсы баға алу қиынға түсетін оқушылар ), жауап іздеудегі тапқырлық, оқығанды тез түсіну.
2. Құрбы құрдастармен қарым қатынастағы жете білушілік (ҚҚЖБ)- достарымен өзара әрекетестігі табыстылық: достарының саны, достарының арасында танымал болу (“барлық бала ойнағысы келетін”- жақын достармен ған ойнайтын бала), айналасынджағыларға ұнай білу.
3. Сабақтан тыс кезіндегі жете білушілік (СТЖБ)- мектептік,бірақ оқуісіне қатысы жоқ. Ойын таңғдаудағы білуге құмарлық, ойнға команда таңдау (Ойнға бірден команда таңтайтын балалар – ойнға бірден команда тааңдай алмайтын балалар), тез жүгіре білу.
4. Жалпы өзіндік жағымы (ЖӨЖ) өзіндік жағының ерекшелікерімен деңгейі. Өз -өзіне сенімді болу,мінез –қылығының дұрыстығы басқаларға ұқсамауға талаптану (Басқалар сияқты болғысы келетін балалар- басқалар сияқты болғысы келмейтін балалар )

Әр субшкала 7  тапсырмадан тұрады, сонда барлығы 28 жұп бекітулер. Олардың жартысы жоғарғы деңгейдегі бекітулер, екінші жартысы төменгі. Зертелуші осы екі бекітудің қайсысы өзіне жақын соны таңдау керек. Таңдаудан кейін ол,бұл жауап оған кез келген жағдайда дұрыс болама, әлде кейбір кезде мүмкін ғана болама, соны анықтау керек Ондайда “ жоқ” және   “өтірік ” жауаптары алынып тасталанады.

Жалғыз дұрыс жауабын таңдау кезінде барынша көп жағымсыз нұсқаға бір бал беріледі, барынша көп жағымдыға -4 балл. Мүмкін жауабын таңдаған жағдайда жағымсыз нұсқаға 2 –балл беріледі, ал жағымдыға 3 – балл беріледі.

Әр сала бойынша баланың мәселесі туралы нақты ақпарат алуға байланысты әдістеменің авторы сияқты біз де барлық субшкала нәтижелерін қосудан бас тарттық.

Процедура: баспа әріптермен жазылған бекітулер жұптасып ұсынылады. Нұсқаулардың түсініктілігі бектулердің бірінші жұбында тексеріледі. Баланың жеке ерекшелігіне байланысты, зертеу 12 – 35мин аралығындағы уақытты алады.

Біздің зерттеуімізге қатысқан балалар қызыға, беріліп жұмыс істегендерін айтпай келуге болмайды. Хаттамада “Бұл - мен”, “Иә мен жақсы ойнаймын, бірақ жаман оқимын. Екілер сирек болады, бірақ үштер, үштер, үштер...”,  “Өткен жылы бір аптада 5 ескерту болған, ал қазір екі айда бірде бір ескерту жоқ” – деген байқаусызда айтылған эмоционалды қақпа сөздер тіркеліп отырды. Алайда, тест кезінде әртүрлі себептермен алаңдағы (6,9%) да болды.

Таңдау. Біздің таңдауымыз бойынша, С. Хартер әдістемесінің нұсқауы О. Бөкей мектеп бастауыш (бірінші 15 оқушы және үшінші 15 оқушы) сыныптарында өтті. Зертелгендердің арасында характерлік ерекшелігімен көрінетін балалар да болды.

Нәтижені талқылау: Зертеу көрсеткендей, С. Хартер шкаласы бастауыш мектеп оқушысының ӨБ мен Өзін - өзі бағалауының ерекшеліктерінің анықтауға көмегін тигізді. Берілген таңдау өзін - өзі бағалауүрдісіне қатысты әр түрлі жауаптарды беріп қоймай, сонымен қатар, бір ыңғай үзілді кесілді жауаптарды ( “жалғыз дұрыс”) немесе “мүмкін” жауаптарын таңдауда да қыр көрсетті. Осындай бір жақты балалар 42,2% (19 адам) құрды.

Өзін - өзі бағалау ерекшеліктері 3 көрсеткіш бойынша белгіленеді: өзіндік жағымының деңгей, оның өзіндік жете білушілігін көрсеткен деңгеймен келісімді болу, ӨБ жіктелуі. Осы үш параметірдің негізінді олардың үйлесімділігінің нұсқалары анықталды.

Өзіндік бағалауы бірінші нұсқаға жататын балаларды өзіндік жағымы мен өзіндік қабілетінен көрінген жоғары деңгейін ерекшелейді. ӨБ жіктелмеген, баланың барлық күшіоның жоғары деңгейін қолдайды. Басты себеп- жетістіктердің қыр көрсетуі.

Екінші нұсқадағы балалар өзіндік жағымы жоғары, өздеріне көңілі толып және қателік, ағаттықтарын елемеуге бейім. Өздерінің құрдастарымен қарым қатынасында олар өздерінің беделін асырып отырады. Мұндағы басты себеп - өзі туралы көріністі сүйкімді, мейірімді баладағыдай деп қолдау.

Үшінші нұсқадағы балалар өздерін жақсы сүйіктіміз деп сезінеді (жоғары өзіндік жағым), әлеументік қалаудағы мінез қылыққа талпынады, бірақ түрлі сәтсіздікке жолығады. Бұл балалар өзі туралы өзіндік көріністері мен айналасындағылардың қатынасы арасындағы айырмашылықты сезінеді. Олар өзіндік үлгілі мінез- қылықтарын растау мотивациясына ие. Жалпы ӨБ төмендеу үрдісін басынан өткізеді.

Төртінші нұсқада өзіндік жағымды орта деңгейдегі балалар, қанағатанарлықсыз сезімді бастан кешетіндер: айналасындағылардың күтуіне сәйкес тәуір, ақылды болғылары болғылары келгендерімен де бірақ іске аспайды. Сондықтан, жете білушілік субшкалаларын алынған бағалар да орта деңгейде. Жетекші мотивация – құрдастары жағынан ықылас, зейін, олардың ересектермен қатынасы сәтсіз болғандықтан оларды орнату.

Екі  сыныптың балаларының көбі бесінші нұсқаға жатқызылады. Олар өздерін мінсіз деп санамайды, өзіндік абыройы туралы төмен көз қараста, өмірдің басқа саласында өзінің табыстылығына тірек іздейді. Мұндай балаларда ӨБ қалыптасу үрдісі ерекше қарқынмен өтеді. Теңбе – тең ӨБ қалыптасуы немесе оның төмен жаққақарай бұрмаланып көрініс беруі әбден мүмкін. Мінез қылық денгейінде олар өз бетінше дербестігімен ерекшелінеді, олар жалғыз қалған жағдайларда оңай қабылдайды. Жетекші мотивация нақты анықталмайды.