Жеткіншектер арасындағы нашақорлықтың әлеуметтік- психологиялық ерекшеліктер

Бастауыш мектеп жасында өзін - өзі нақты-жағдайлық бағалаудан (өз әекетін, қимылын бағалау) әлдеқайда жинақталған  бағалауға  көшеді  және  бағалаудың дербестігі  де  өседі. 

Балаларда белгілі кезеңде өзін-өзі бағалауда орнықтылық және соған негізделген үміттену деңгейі қалыптасуы, бұл тек айналасындағылардың талап ету деңгейінде ғана емес, өзіне талап қою деңгейінде де болуы жаңа қажеттіліктердің тууына әкелді.

Л.И. Божович [14]: «Айналасындағылардың талабын игере келе, ортаның бағалауы мен өзін-өзі бағалауын жетілдіре келе балалар жағдайдың тікелей ықпалынан біртіндеп тәуелсіз бола бастайды. Олардың жасына қарай санасының дамуындағы негізгі себеп - айналадағы ортаның қолдануына ұмтылу ғана емес, сонымен бірге алдына қойған міндеттер деңгейіне сай болу және өзіне қойған талапты орындауға қажеттілік», - деп жазды.

Оқытушы  білімді  бағалай  отырып,   бір  мезгілде  жеке  тұлғаны,   оның мүмкіндігін, басқалардың арасындағы орнын бағалайды. Бағаны балалар дәл осы қалпында қабылдайды. Оқытушының бағалауына сүйене отырып, балалар өзін және өз жолдастарының ішіндегі үздік, орташа, нашар, алға ұмтылатын, ұмтылмайтындарды реттеп біледі. Өздері туралы қалыптасқан пікірлерінің деңгейіне  қарап,   балаларды  3   топқа  белуге   болады.   Бірінші  топтағылар, үлкендердің бағалауынан гөрі, өзіндегі білімге сүйенеді, әрі өзін-өзі бақылау дағдысын тез жетілдіреді. Екінші топтағы оқушылардың өздері туралы пікірлері орнықсыз, барабар еместігімен ерекшеленеді. Оларда өз қимылдарына талдау жасап, өздерінің мәнді қасиеттерін бөліп көрсетуге біліктіліктері жетіспейді. Үшінші топтағы балаларға өздері жайлы пікірдің қалыптасуы басқалардың, әсіресе, үлкендердің өзіне берген мінездемесіне байланыстылық тән. Оларда өздерінің ішкі жан-дүниесіне үңілуге ынталары жоқ, өздері туралы пікірлері орнықсыз, өзін-өзі бағалауы барабар емес.

 

2.3 Бастауыш сынып өзін-өзі  бағалаудың эксперименталдық зерттеуі

 

Біз іс-тәжірибемізде жүргізу үшін басты мақсатын айқындадық. Ол бастауыш мектеп оқушысының өзін-өзі бағалауын анықтау.                                         Өзін-өзі бағалау – ойлау әрекеті өлшемдерінің бірі, күрделі динамикалық, жеке тұлғалық құрылым.Оқушының оқу әрекеті нәтижесі тек жақсы игерілген білім мен ойлау әрекетінің әдістерін игергендігіне байланысты емес, сонымен бірге өзін-өзі бағалау деңгейіне де қатысты.

“Үш бағаға”  әдістеме.

Бастауыш сынып оқушыларының өзін-өзі бағалауын және оның оқу танымдық әрекеттегі ролін зертеу үшін біз А.Липкинаның “Үш бағаға” әдістемесі пайдаландық. Бұл әдістемені жүзеге асыру үшін оқушыларға математика пәні бойынша тапсырма (өткен материал негізінде) жазбаша түрде орындау ұсынылады. Біз оқушылардың жұмысын үш бағамен: теңбе–тең, көтермеленген, төмендетілген деп бағаладық. Нәтижелерді тарату алдында балаларға олардың жұмысын түрлі мектептен үш мұғалімнің тексергенін және әрбір мұғалімнің орындаған тапсырма жөніндегі өз пікірі болғандықтан, олар түрлі бағаға қойғандығын бағаладық. Бұдан соң әрбір балаға ол өзі келіскен бағаны дөңгелектеп қою ұсынылады. Әрі қарай жеке әңгімелескенде, балалар мына сұрақтарға жауап береді:

1. Сен өзіңді қандай оқушымын деп санайсың? (орта, әлсіз, әлсіз немесе мықты)
2. қандай бағалар алғанда қуанасың, қандай бағалар қынжылыс тудырады?
3. Сенің жұмысың «үш» деп бағалауға лайық, алайда, мұғалім саған «бес» қойды. Сен қалай қарайсың, қуанасың ба, әлде қынжылыс білдіресің бе?

Бастауыш мектеп оқушыларының өзін-өзі бағалау деңгейі мына көрсеткіштер бойынша алынған мәліметтер негізінде анықталады.

1. Өзін-өзі бағалаудың мұғалімнің теңдес бағалануына сәйкес келуі
2. Өзін-өзі бағалу дәлелдемелерінің сипты:

а) орындалған жұмыстың сапасына бағдарланған дәлелдеме;

ә) кез-келген басқа дәлелдемелер;

б) оқушының өз-өзіне шығарған бағас мен қойылған сұрақтарға жауаптарының сәйкестігі дәрежесі талқыланған өзіндік бағалаудың беріктігі немесе босаңдығы.

Жүргізілген зерттеу әрбір оқушыда қалыптасатын бағалаушылық ұстанымын анықтауға мүмкіндік береді. Бастауыш мектеп оқушыларының (әсіресе үлгерімі нашарлардың) бағалаушылық ұстанымын анықтаудың қалыптаса  бастаған маңыздылығын отандық психологтар зерттеулерінде дәлелденеді, олар үлгерімі нашар оқушыларда уақыт өте келе өз мүмкіндіктерін жете бағаламаушылық тенденциясы артады деген тұжырымға келеді. Үлгермеушіліктің жетістіктен басым тұруы олардың жұмысының мұғалімнің төмен бағалармен бекітіле түсуі өзіне өзі сенімсіздікті арттырып, жарамсыздықты сезінуге және нақты мүмкіндіктермен салыстырғанда талаптану деңгейінің деңгейіне алып келеді.

Бір жағынан оқудағы табыстар өзін-өзі бағалауға ықпал етуі мүмкін, ал екінші жағынан, бастауыш мектеп оқушысының, мұғалімнің жігерлендіруші жауаптары көмегімен өзін-өзі бағалаудың жақсаруы оқу танымдық әрекеттегі үлгерімнің артуына алып келуі мүмкін. Мұғалім бастауыш мектеп оқушысы  үшін ең маңызды тұлға баланың өзін-өзі және айналаны қабылдауы көбіне оның қарым қатынасына тәуелді. Сондықтан, бастауыш сынып мұғаліміне өзін-өзі бағалауды жалпы оқу білігі ретінде қалыптастыру үшін мына жағдайларды қамамтамасыз ету қажет деп сеніммен айтуға болады.

оқу – танымдық әрекет үрдісінде әлеуметтік жағдайын зертей отыра балаларда өзін-өзі жағымды бағалауды қалыптастыруға ықпал жасау.

Балалардың дербес және шығармашылық тұрғыдан көріулерін ұдайы дамыту.

Әрбір балаға оған деген қызығу көзқарасының бар екендігін сезіндіру,мұның өзі балаларда қорғаныш сезімін, өздерінің күштеріне сенімділікті туғызады.

Бұл шартар сақталған жағдайда бастауыш мектеп оқушыларының төмендегідей біліктерді меңгеруіне мүмкіндік туады:

-  өзін түсіну және қабылдау,

- сезімнің сыналуын еркін бағалау;  сезімдік әсерленушіліктердің сипатын  анықтау (ұнамды, ұнамсыз, таңдау, қорқу  және т.б).

Сонымен, оқу әрекетінің бөліктері ретінде өзін-өзі бағалауды қалыптастыруға бағдарланған оқыту жоғары пәндік білімдер, біліктер мен дағдыларға қол жеткізуге мүмкіндік береді, сондай-ақ, бастауыш мектеп оқушыларының тепе-тең тұлғалық өзін өзі бағалауы қалыптасуына ықпал етеді.

Біз ұсынған ғылыми болжам өзін-өзі бағалау оқытудың табыстылығына әсер етеді: бастауыш мектеп оқушысының  өзін-өзі бағалауы дамуында өсу байқалды, алғаш оқудағы табыс өзін-өзі бағалауға әсер етсе, кейін өзін-өзі бағалау оқудағы табысқа ықпал етеді. Оны бекіту үшін біз төмендегі зерттеулерді жүргіздік:

1-кезеңде 2,3,4-сынып оқушыларының  оқудағы табыстылығын айқындадық.

2-кезеңде бастауыш мектеп оқушыларының  өзін-өзі бағалау ерекшелігін  анықтадық.

3-кехеңде 1,2-кезеңдердегі зерттеулер  нәтижесін салыстырып, өзін-өзі бағалау мен оқытудың табыстылығы арасындағы байланысты анықтадық. Оқытудың табыстылығы көрсеткіштері 1,2,3-кестелерде көрсетілгеноқытушы қойған бағалар болып табылады.

 

Кесте 1 - 2-сынып оқушыларының оқудағы табыстылығының көрсеткіштері

 

№	Оқушының аты жөні	Орыс тілі (ауызша)	Орыс тілі (жазбаша)	Сыныптан тыс оқу	математика	Айналамен таныстыру	Бейнелеу өнері	Ән-күй	Орташа бал
1	Бейбітханұлы Н.	4	3	4	3	3	3	4	3,4
2	Ерғали Қ.	5	5	4	3	4	4	5	4,6
3	Аманова З.	5	5	5	5	4	5	5	4,8
4	Жамалбекова З.	4	3	3	4	4	4	5	3,8
5	Жанибекова Қ.	4	4	4	4	4	4	4	4
6	Жабаева А.	5	5	4	3	4	3	5	4,1
7	Қонапышов Д.	4	4	4	3	4	4	5	4
8	Матанова А.	4	3	4	4	4	3	4	3,7
9	Қабдулина Ж.	5	5	5	5	5	4	5	4,9
10	Үмбетова А.	4	4	3	3	4	3	5	3,7
11	Бірлесбек Д.	3	3	3	3	3	3	4	3,1
12	Мұрат Ш.	4	4	4	3	4	3	3	4,1
13	Шакенов Е.	5	5	4	5	5	5	5	4,8
14	Болусова А.	5	4	3	4	4	3	5	4
15	Салқынбаева А	4	4	4	3	4	3	5	3,8

 

Кесте 2 - 3-сынып оқушыларының оқудағы табыстылығының көрсеткіштері

 

№	Оқушының аты жөні	Қазақ тілі (ауызша)	математика	Табиғаттану	Бейнелеу өнері	Ән-күй	Дене шынықтыру	еңбек	Тәртібі	Орташа бал
1	Әйкенова Ә.	3	3	3	3	5	4	3	3	3,4
2	Болат Н.	4	4	4	5	5	5	5	5	4,5
3	Дуанбеков Ш.	4	3	4	4	5	5	5	4	4,3
4	Ерғанат Е.	4	4	4	5	5	5	5	5	4
5	Ерлан М.	5	5	4	5	5	5	5	5	4,9
6	Жылқышина А.	3	3	3	3	5	4	3	3	3,4
7	Малғаждаров Б.	4	4	3	4	5	4	4	4	4
8	Мағзумова А.	3	3	3	4	4	5	4	4	3,8
9	Оспан М.	5	4	4	4	5	5	4	4	4,4
10	Орынбаев Е.	4	4	4	4	4	5	4	4	4,1
11	Рашқан А	4	4	3	4	5	5	3	4	4
12	Серікұлы Е.	3	3	3	3	5	5	3	3	3,5
13	Шәкіртов Қ.	5	5	4	5	5	4	4	4	4,5
14	Умиралиева М.	3	3	3	4	5	4	4	4	3,7
15	Есалов Е.	3	3	3	5	4	4	4	3	3,6

 

Математикалық статистика әдісін қолдана отырып, әр оқушы үшін оқыту табыстылығын орташа ұпайын есептеп шығардық.

Нашар оқитын оқушыларға орташа ұпай 2,5-тен 3,5-ке дейінгілерді жатқыздық.

Орташа деңгейде ортақ ұпай 3,5-тен 4,5-ке дейінгілер есептелді.

Өте жақсы оқушылар қатарына 4,5-тен 5 ұпайға дейін жинаған балалар кіргізілді.

Алынған нәтижелерді қорытындылай келе, анықтамаларды төмендегідей гистограммамен көрсетеміз:

 

 

 

Сурет 1 – 2-сыныптағы бағаларды бөлу

 

 

Сурет 2  –3-сыныптағы бағаларды бөлу

 

Бастауыш мектеп оқушыларының өзін - өзі бағалауын зертеуде алынған нәтижелер 4,5,6 көрсетілген.

 

Кесте 3 - 2-сынып оқушыларының өзін-өзі бағалауы

 

№	Оқушының аты жөні	Мұғалімнің бағасы	Оқушының таңдаған бағасы	Өзін - өзі бағалау
1	Б.Н	4	3	Төмендетілген
2	Е.Қ	4	5	Көтермеленген
3	А.З	5	4	Төмендетілген
4	Ж.З	3	4	Көтермеленген
5	Ж.Қ	4	5	Көтермеленген
6	И.А	4	5	Көтермеленген
7	Қ.Д	4	5	Көтермеленген
8	М.А	4	5	Көтермеленген
9	Қ.Ж	4	5	Көтермеленген
10	И.А	4	5	Көтермеленген
11	Б.Д	4	5	Көтермеленген
12	М.Ш	5	4	Төмендетілген
13	Ш.Е	4	5	Көтермеленген
14	Б.А	4	4	Теңбе-тең
15	С.А	4	4	Теңбе - тең