Қиялды дамыту арқылы шығармашылық қабілетті қалыптастыру

Кейде   психологиялық ауытқудан сырқатқа  шалдығудың  себебі  жаман,  серпел тұтқан  адамдардың  сөзін дұрыс қабылдамаудан   да  болады. Ойланбай айтыпсалған дәрігердің  бір ауыз  сөзі   шипа  іздеп алдына  келген  адамда ауыр  сырқат  күмәнін туғызған  жағдайлар болған.  Осы   күмәннің  кесірінен  келесі  сап-сау  адамда сырқат  белгілері   қозып,  етрогендік деп  аталатын науқас  өршіп кеткен.

Осындай  психикалық  зақымдану   кейбір  ойсыз   педагогикалық  мәдениеті  мен  мұғалімдердің  оқушыға  айтылған  ескертулерінен  де  туындайды.  Осының  салдарынан  шәкіртте  диадактогендік  ауру   меңдейді,  яғни  бала   мұғалімді   көруден  қорқып  қалытырай бастайды, тақтаға  шықса   күмілжіп  сөйлей  алмайды,  оқу  жұмысын  орындау   қабілетінен  айрылады /4; 110/.

Сонымен бірге,  қиял  бейнелерін  орынды,  дұрыс қолдану   арқылы   адам  денесінде   жүріп  жатқан  табиғи  процестерді   басқарып  дамытуға   да болады.  Шынында да,  жеңгеміздің  дайындаған  майлы  құртының  қышқыл  дәмін  қиялдап,  есіңізге  алып көріңізші,  сол бойда тап сол құрт  аузыңызға   түскендей,  сілекейіміз шұбырып береді.  Қызығы   сол сілекейді   өзіңізге   өзіңіз  бұйырып ағыза   алмайсыз.

Қиял  күшін арқау   еткен  француз ғалымы  Эмиль Куэ «Саналы сендіру арқылы өзін - өзі басқару   мектебі»  деп  аталған  жаңа  емдеу  әдісін  ашқан.  Сырқат  адам  өзіне  қолайлы   жағдайды  жайғасып  (жатып,  не отырған  күйі),  өзін  ешқандай  сырқаты  жоқтай  сезініп  20-30  мәрте   өзін - өзі  сендірудың  келесідей  формуласын  қайталайды.  Қиял  өзінің  дараланған  күйінде   әр жеке  адамның  өте   мәнді   ерекше  қасиеттерін  айқындайды.  Қиял  әрбір  жеке  тұлғада   бірнеше   бейнелерімен  дараланады.  Фантазия   бейнелері,   алдымен   қиял даралығы  бейнелердің  жарқындығымен  елестейді.  Кей   адамдардағы   қияли  бейнелерінің  айқындығы   соншама,  тіпті   тікелей  қабылданған  немесе   ес  елестеріндегі   бейнелерден  бірде – бір  ажырамайды.  Мұндай  жағдайларда   болмыс  шындығы мен  қиялдағы   бейнелер  өздерінің  ұқсастығымен  ерекшеленеді.  Мысалы: Л.Бетховен  ән – күй әуенін  соншалықты  дәл  елестете   алатындығынан  тас керең  болып  қалған  күнінде  де   ғажайып  музыка  туындыларын  шығарудан  қалмаған /2; 120/.

Қиялдың  кеңдігі   аумақтылығы   әр адам  қиялына  қатысты   болмыс  дүние   салалардың  сан – алуандығына   тәуелді.  Қиял  өрісі,  кей адамдар  бір  мезеттің  өзінде   табиғат,  адам – қоғам  тарихынынң  өткені  мен  болашағына   жер  тұңғиығы мен  ғарыш  әлемінен,  техника  мен  өнер  саласынан  бірдей  дерек  елестерді   қамти алады.  Кейде   мұндай қиялдауда шындыққа   жанаспайтын  фантастикалық  бейнелердің  де  қалыпты   қабылдануы  ғажап  емес (қазақ  ауыз  әдебиетінедегі  «Қырық  өтірік» жанрын еске  түсіріңіз).

Өрісі кең, қиял  мазмұн  жағынан  да ауқымды  келеді.  Мысалы,  «Абай жолы» романын жазған  М.Әуезов   мазмұнды қиялдың кезеңдері десе  болады.  Даналық қиялдау үлгілерін О.Бөкеев,  Ш.Айтматов  шығармаларынан  да танылған  жөн.

Қиялдың  даралық  сипаты   оның  еркінділігінен,  яғни  қиялды   алға қойылған  міндетке  ойыстырып  қажетті  нәтижеге   өрісу   үшін пайдалана   білу.  Жоғары   кемелденген  қиял  иелері   ойға   келген бейнелердің  әр  түрлілігіне   қарамастан  негізгі   бағыттан  алшақтамай,  оларды   қажетті   байланыстарға   келтіріп,  бір  идея  төңірегіне оларды   қажетті байланыстарға   орайластыру   қабілетіне ие. И.А.Гончаров   өз  шығармашылық  ісіне   орай  келесідей  ой   топшылайды:  «Менің  алға   жетелейтін  бір  бейне  мен  басты  ниетім  болады,  ол  жол – жөнекей   кездейсоқ  қолға   ілінгендерді   негізгі   бейнеге   қатысты болса,  тере барам» - деді /2,  176/.

Ой   түйіні   мен  қиял  фантазиялық  бағдарлаушы   міндеті   болмаған  байланыссыз  желек ойлар  төңірегіндегі  арман  – шындыққа  өтеді.  Әр  қилы   адамдар  қиялы  олардың  кәсіби қызметімен  байланысып,  негізгі   қажеттіліктеріне  тәуелді  келеді.

Жеке  адам  бағыты  оның  жоғары  сезімталдығын  көтеріп,  осыған  орай  жарқын  және   сан-алуан  қияли  елестерді   туындатады.  Жеке  адамның  даралық  ерекшелігі   оның  осы  көп  қолданылымдағы  елестету   типіне   де   байланысты   келеді, мысалы  көз  елестері, қозғалыс,  не  есту  елестері.

П.И.Чайковский   өзінің  шығармашылық  кейпі   жөнінде   төмендегіні  жазады:  «Кейбірде   ойда   жоқ  дербес  жаңа  күй  әуені   аян болады.  Оның  қайдан  келетіні  - айтылмас сыр» - дейді /3; 177/. Әлгі  әуенді   тынбастан  пернедегі   іздеп  құмарынан  шыққанша   үкілі   домбырасын безектетеді.  Аңсары   ауған  сазды   тартқан  сайын,  шәмгіл  тұяғы қызған  тұлпардай  ашыла  түседі.  Сөйтіп   келесі  күні   қанат  қаққан  «Бекет - Ата» күйімен  Шәміл  Алматыға   оралады». 

Әр адамдағы   шабыт  шабысы,  оның  туындау,   себебі  әртүрлі.  Шығармашылық  қиялдың  жемісті   болуы   адамның  ерік  күшіне   үздіксіз  қажымас  еңбеніне   байланысты.  И.Е.Репин  айтқандай  «шабыт – маңдай  тер  мәуесі» /3,  177/.

Ой  мен  қиялдың  арасындағы  тығыз  байланысты   атай  отырып  К.Д.Ушинский  «мықты   кемелденген   - ақылдылықтың  нышаны» -  дедім /4, 167/.

         Сонымен қиял -күтілген  проблемалық  жағдайлар және оның болмаған  кездерде   оқиғаның  соңғы нәтижесін күні   бұрын  болжастырумен  қандай  бір әрекет  бағдарламасын  жүзеге асыруға  жәрдемдесетін психикалық  процесс.  Адам  қиялы бұрын көріп,  білмеген  заттар  мен құбылыстарды өрнектеуге   шебер.  Дегенмен,  сол ғажайып әлемде   жоқ нәрселердің бейнесі   өзіміз  күнделікті   көріп,  танып  жүрген  заттарамыздың  құрылып,  элементтерінің  қосындысынан  жасалады.  Бұған  мысал  ретінде   жатып  алып,  бос  қиялмен  нәтиже   бермес  арманға шомған  Н.Гогольдің  «Өлі  жандар»  поэмасындағы  Манилов   бейнесін  келтіруге  болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                               Тәжірибелік зерттеу

Тәжірибелік  зерттеу  бөлімі Шығыс Қазақстан облысы Абай ауданы Би-ата ауылының Шәкәрім орта мектебіндегі бірінші сынып оқушыларымен өтті.  Зерттеу жұмысының мақсаты:   балалардың қиялын дамыту арқылы шығармашылық қабілеттерін қалыптастыру. Зерттеуге 16 бала қатысты.  Зерттеу  анықтаушы   және қалыптастырушы   кезеңдерден тұрды.  Зерттеу жұмысында Я.Л.Коломинский,  Е.А.Паньконың «Балалар шығармашылығын  зерттеу»  әдістемелері,  Т.Д.Марцинковскаяның  «Балалар  психикалық  дамуын  диагностикалаудың  жалпы   бағыттары» - ережелері,  Р.С.Немовтың  «Әңгіме  құрастыр», «Сурет  сал»,  «Ойын  ойла»  әдістемелерін қолдандық.

Л.С.Выготский  мен  В.В.Давыдовтың  анықтауы  бойынша   баланың  шығармашылық   әрекетінің негізі  - қиялы,  қиялмен  баланың  жеке басының жаңа  белгілері қалыптасады.  Қиялдың  негізгі  қасиеттері: заттардың  бөлшектерінен  оның  тұтастығын  көре  білуі,  бір  заттың  функциясын  екінші   затта   қолдана  білуі.  Қиял  функциясы дамуының  маңызды   көрсеткіші  көрнекіліктерді арқау  етуі,  өз  тәжірибесінде  қолдана   білуі,  ішкі  позицияның  болуы,  кез-келген  жағдайларда   өзін - өзі бағындыра   және   ұстай алуы.

Анықтаушы   кезеңде Р.С.Немовтың  «Әңгіме құрастыр», «Сурет  сал»,  «Ойын ойла» - әдістемелері қолданылды.  Аталған әдістемелердің  сипаты:  «Әңгіме  құрастыр» әдістемесі бойынша   балаға  біреу не  бір оқиға   жайлы   әңгіме  немесе  ертегі   құрауы қажет.  Бір минут  ойланғаннан  кейін,  бала екі  минут  ішінде  айтып  беруі  керек.  Нәтижесі  бағаланады

Баланың  қиялын  бағалауда   мына   белгілерге  көңіл  аудару керек:

1. Әңгіме  құрастыру жылдамдығына;
2. Әңгіме   сюжетінің  ерекшелігі,  даралығы;
3. Әңгімедегі   қолданылатын  бейнелердің  әртүрлілігі;
4. Бейнелердің  бөлшектері   мен  аяқталуы;
5. Бейнелердің  эмоциялығы,  әсерлілігі.

Әңгіме   құрастыру  жылдамдығына   ерекше   көңіл  бөлінеді.  Даму  деңгейінің  қорытындысы:

10 ұпай - өте   жоғары;

8-9 ұпай – жоғары;

4-7 ұпай – орташа;

2-3 ұпай – төмен;

0-1 ұпай - өте  төмен.

«Ойдан сурет сал»

Әдістеме  барысы.  Балаға қағаз,  бет  және   қалам  не қарандаш  ұсынылады.  Оған  ерекше   бір  сурет  салу   тапсырылады.  Тапсырманы   орындауға   4  мин.беріледі.

Әдістеме   арқылы баланың  елестетуі,  құрастырып  ойлануы  бағаланады.

Нәтиже  бағасы.

10 ұпай – берілген  уақыт  ішінде   суретті   үлкен  фантазиямен  салып,  көрермендер  көңілінде   әсер  алса.

8-9 ұпай – бала суреті  әдемі,  жақсы салыса.

5-7 ұпай – бала толығымен   жаң емес  сурет салатын  болса  беріледі.

3-4 ұпай – егер  бала  қарапайым  сурет  салатын   болса және   нашар  бояуларды  таңдайтын  болса.

0-2 ұпай – берілген  уақытта   бала   еш  нәрсе   құрастырып  сала  алмайтын  болса   теріледі.

Даму   деңгейінің  қортындысы:

10 ұпай - өте  жоғары;

8-9 ұпай - жоғары;

5-7 ұпай - орташа;

3-4 ұпай – төмен;

0-2 ұпай – өте төмен;

 «Ойын ойла» - бала  бес  минуттың  ішінде   бір  ойын  ойдан  ойлап,  сол   ойын  туралы   айтып  беруде   мына сұрақтар  қойылады:

1. Ойын қалай аталады?
2. Ол неден  тұрады?
3. Ойынға қанша  адам  қажет?
4. Ойынға қатысушылар  қандай  рольдерге  ие  болады?
5. Ойын  қалай  өтуі  керек?
6. Ойынның  ережелері қандай?
7. Ойын  немен  аяқталуы  керек?
8. Ойынға қатысушылардың  табысы  мен  ойынның  нәтижесі   қалай  бағалануы керек?

Бағалау  нәтижесінде   төмендегілерге   көңіл аудару   қажет:

1. Жаңалығы мен  ерекшелігі.
2. Шарттардың  ойластырылуы.
3. Ойынға   қатысушылардың ойындағы  әртүрл<span class="dash041e_0431_044b_0447_043d_044b_04