Тәрбиенің әдістері, құралдары

Ойын - мектеп балаларының  негізгі іс-әрекеті. Сұлтанмахмұт Торайғыров "Балалықтың қанына ойын азық" деп  бекер айтпаған. Ойын үстінде баланың  бір затқа бейімділігі, мүмкіндігі және қызығуы анық байқалады. Ойын мазмұны  мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Мазмұнды-бейнелі ойында балалар  ойын мазмұнын түсінікті етіп жеткізуге  тырысады, оған қажетті құрал-жабдықтарды  табуға талпынады, оларды дайындау үшін еңбектенеді. Бала алған рөлдеріне  сай кейіпкердің киімін киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге  тырысады, көркемдік сабақтардан (ән-саз, бейнелеу өнері сабақтары) алған  білімдерін пайдаланады, қуыршақты  ұйықтату үшін бесік жырын айтып  әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, қағаздан құрас-тырған заттарды пайдаланады. Мазмұнды-бейнелі  ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ойын қызметі айқын  өнерпаздық және шығармашылық сипатта  болады. Бұл ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін.

Құрылыс ойынында бала сызық  бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның бояуларының бір-бірімен келісімді  болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын  пішіні, түсі бойынша симметриялы  орналастырып, оларды көлемі (кең, тар), биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шығармашылық танытып, жаңа мазмұн ойластырып, белсенділік  көрсетеді. Өзінің және жолдастарының  тұрғызған құрылыстарының сапасына баға береді. Дидактикалық ойын барысында  есту, көру, сезіну, қабылдау сияқты үрдістері  дамып, балалар музыкалық ойыншықтар мен әр түрлі саздық аспаптардың  дыбыс шығару ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміне қарай  іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға  үйренеді. Ауызша ойналатын дидактикалық ойындарда сұрақ, өтініш, келісімді  білдіретін дауыс ырғақтарына еліктеу  қабілеттері жетіледі. Ертегі немесе әңгіменің мазмұны бойынша бөлек-бөлек  суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі  бір тәртіппен жинау үшін байқағыштық  пен тапқырлық көрсетеді. Қимыл-қозғалыс ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақ-пақтар қолданады. Мұндай ойындарда  балалардың ептілігі, қимылдың әдемілігі  дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты  бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достық, жолдастық көмек, тәртіптілік, ойын ережесіне бағына білу сияқты адамгершілік сапаларын  қалыптастырады. Бала қоғамдық мәні бар  іс-әрекетке деген құштарлығын ойын арқылы қанағаттандыратындықтан, ойынның  қай түрі болсын балалардың, адамгершілік тәрбиесінің дамуында маңызды рөл  атқарады.

4. Тәрбие әдістерінің үшінші  тобы: тәрбиеленушілердің мінез-құлықтары  мен іс-әрекеттерін ретке келтіру,  дер кезінде түзету және ынталандыру  қызметін атқаратын әдістер. Олар  мектеп оқушыларының қылықтары  мен іс-әрекеттерін қуаттау немесе  айыптау, олардың жағымды қылықтарын  мақтау, ал теріс қылықтарын тежеу  мақсатында қолданылады.

Бұл әдістерді қолдануда  педагогикалық-психологиялық тұрғыдан ескеретін жағдайдың бірі - бала тәрбиенің тек қана объектісі  емес, тәрбиенің субъектісі болып  табылатындығы.

Баланың табиғатында "Мен  өзім" деген белсенділігі бар, ол тәрбиеленушілердің әрекетіне және өздерінің мінез-құлықтары мен  іс-әрекеттеріне тәрбиешілердің берген бағасына енжар қарамайды. Сондықтан, тәрбие мен баланың өзін-өзі тәрбиелеуі үнемі қатар жүреді.

 

Мадақтау - оқушылардың тәртібін, мінез-құлқын бағалап және көтермелеп отырудың, педагогикалық ықпал етудің тиімді жолы.

Мадақтау оқушының өзінің адамгершілігін сезінуіне, мінез-құлқы  мен көңіл-күйіне бақылау жасауға, өзін-өзі тәрбиелеуге көмектеседі. Мадақтау әдісі арқылы оқушы өзінің мінез-құлқы қандай болуы керектігін түсінеді, жағымды мінез-құлықты  дамытып, ісінің дұрыстығын көріп, өзіне  сенімділігі артады, жақсы істерді  жалғастыруға тырысады. Мадақтаудан  алған әсері оқушыны теріс  әрі келеңсіз істерден сақтандырып  отырады.

Мадақтау түрлері: алғыс  айту, мақтау, сыйлық беру, марапаттау. Жазалау - жағымсыз мінез-құлқы мен  іс-әрекетінің теріс екендігін балаға үғындыру және істеген теріс ісіне  қынжылту. Мұғалім мектептегі жазалау  шарасына өте сақтықпен қарауы тиіс. Оған қойылатын талаптар:

• жазаны талап қою әдісімен ұштастыру;

• жазаның кек алу, баланың  жеке басының адамгершілік қасиетін кеміту, намысын қорлау, жәбірлеу түрінде  болмауы;

• жазаның әділдігі, әділетсіз  жаза балаларды тәрбиеленушілерден алыстатып, ұжымнан бөлектенуіне әкеліп соғады;

• жаза қолдануда педагогтік әдепті сақтау. Тәжірибелі педагогтар оқушылар ұжымының көмегіне, қолдауына  сүйеніп, тәртіпсіз оқушыны жазалайды.

Жазаның түрлері оқушылардың  жас және дара ерекшеліктеріне сай  болып, тәрбиенің басқа тәсілдерімен байланысты болуы шарт. Жазалаудың түрлері: ескерту, сөгіс, т.б.

Жарыс жастардың бір-бірімен  еңбектегі, спорттағы, өнердегі табыстарын көрсету үшін қолданылады. Жарыс  оқушының іс-әрекетіне жаңа серпін, жаңа өріс беріп, өзіне талап қоюына мүмкіндік туғызады.

5. Өзін-өзі байқау және  бақылау әдістері.

Тәрбие әдістерінің ықпалын, оның сапасын және нәтижесін анықтау  және талдау үшін мінез-құлық пен  іс-әрекетке бақылау жасау, адамның  өзін-өзі бақылауы және өзіне-өзі  баға беру әдістері қолданады.

Өзін-өзі байқау және бақылау  әдістері тобындағы әдістің бірі -тәрбиелейтін жағдаят туғызу әдісі. Тұтас педагогикалық процесте жеке адам ең алдымен әр түрлі әрекеттер  барысында қалыптасып дамиды. Сондықтан  баланың өмірін, қоршаған ортаға деген  қарым-қатынасын ұйымдастыру ісі  белгілі міндетті шешуге барынша  жауап беретіндей ұйымдастырылуы керек.

Балаға өмірде әр түрлі  жағдаяттарды шешуге тура келеді. Зерттеулер бұл жағдайда баланың дайындығы  жеткіліксіз екендігін дәлелдеді. Автобуста отырғанда жаныңа келген қарт кісіге орын бересің бе? Ескертуді  естімеген боласың ба? - деген  мұғалімнің сұрағына оқушы өзінің көзқарасына, мінез-құлқына сүйеніп жауап беруі  жаңа талаптарға сай іс-әрекеттері мен қарым-қатынасын өзгертеді.

Тәрбие жұмысының нәтижелерін  оқушылардың мінез-құлқы мен іс-әрекетін, өзін-өзі тәрбиелеуін педагогикалық  бақылау жүргізу арқылы білуге болады. Педагогикалық бақылау әдісі  тәрбиелілікті анықтауға арналған. Ауызша және жазбаша сауалнама, тестілер, тәрбиелік мақсат көзделген шығармалар, оқушыларды өзін-өзі сендіруге үйрету, оқушылардың барлық іс-әрекетіне  талдау жасау қорытынды шығару әдістері - баланың өзіндік педагогикалық  психологиялық ерекшеліктерін тану-дамыту мақсатында кеңінен қолданылуда.

Тәрбие әдістерін дұрыс  таңдау және оларды тиімді пайдалану

Тәрбие жұмысында әдістерді  таңдап алу оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне, өмір тәжірибесіне, педагогикалық жағдаяттарға тәуелді.

Тәрбие әдістеріне қойылатын  педагогикалық-психологиялық талаптар:

• оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін зерттеп, оқу-тәрбие процесін бала дамуының заңдылықтарына сүйеніп ұйымдастыру.

• тәрбие процесінің үздіксіз, әрі кешенді ерекшелігін ескеру.

• педагогтардың жеке басының  және еңбек мәдениетінің жоғары дәрежеде болуы.

Тәрбие әдістері бір-бірін  толықтырады, олардың бірлігі тәрбие жұмысына игі әсер етіп, балалардың білімін, іскерлігі мен дағдысын тереңдетеді, қоғамдық өмірге, еңбекке  баулиды, адамгершілік тәжірибесін  байытады. Әдістермен бірге мұғалім  тәрбиенің тәсілдерін және құралдарын қолданады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тәрбие заңдылықтары мен  қағилдалары.

 

 

Қарастыратын мәселелер.

 

Тәрбиенің заңдылықтары.

 

тәрбиенің принциптері.

 

Қазіргі кездегі тәрбиенің  ерекшеліктері.

 

Философия ғылымында “заңдылық”деген  ұғымды құбылыстар мен процестер  арасында дамуды сипаттайтын мәнді  байланыс деп түсіндіреді. Олай болса, педагогикалық құбылыстар мен процестер  арасындағы байланыс мәселесін қарастырайық.

 

Педагогикалық құбылыстар деп- тұлғаның өмір сүруі, әрекеттері барысында  жеке басында, айналасында кездесетін, ықпал ететін табиғи немесе табиғи емес іә түрлі жағдайларды айтуға болады.

 

Тәрбие процесінің негізіне тұлғаның табиғатын, әлеуметтік мәнін, қоғамдықө өмірдің объективтік  қажеттілігін білдіретін заңдлықтар жатады.

 

Тәрбиенің заңдылықтарына:

 

Баланың үнемі жетілуі, даму жағдайында болуы, бұл-табиғи заңдылық;

 

Баланың өзінің түрлі әрекетінсіз  және оның сыртқы орта мен табиғи қарым-қатынасынан  тыс әрбиенің болмау жағдайы,

 

Тәрбие мен дамудың  бірлігі және өзара байланыстылығы,

 

Тәрбие мен өзін-өзі  тәрбиелеудің бірлігі және оны қолдану  мүмкін еместігі,

 

Тәрбиеде бірыңғай дайын  рецептің болмауы және оны қолдану  мүмкін еместігі.

 

Қоғамның үнемі өркендеп дамуы, онда өмір сүріп отырған әрбір  жеке адамның күш-қуаты мен өмірлік  ұстанымына тәуелді екендігінде, сондықтан  да тұлға тәрбиесі, бұл заңды құбылыс

 

Кезінде К.Д. Ушинский тек  педагогикалық ережелерді жаттап алу  тәрбиепроцесінде оң нәтиже бермейтіндгін, керісінше тәрбиенің ғылыми заңдылықтарын  жете танып білудің қажеттілігіне  баса назар аударуға кеңес берген. Сондықтан да тәрбие заңдылықтарын  жетік білмейінше тәрбиені жетілдіру, дамыту мүмкін емес.

 

Педагогика ғылымында  тәрбиенің заңдылықтарын ашып көрсетуді  негізгі міндет ретінде қарастырмайды,и  керісінше оның заңдылықтары негізінде  қандай принциптерді қарастыру қажеттілігіне  көптеп көңіл бөледі. Сол себептен де кейбір жағдайларда тәрбие принциптері  оның заңдылықтары ретінде қарастырылады.

 

Принцип деген ұғым латын  тілінде “бастапқы”, “негізгі”  деген түсінікті білдіріп, белгілі  бір әрекет барысында басшылық ету  идеясын көздейді.

 

Олай болса, тәрбие принциптері  деп-тәрбие процесінде оның мазмұнын, ұйымдастыру тәсілдері мен формаларын жүзеге асыруда тәрбиешілердің қолданатын басты тәрбие идеяларының жиынтығын  айтамыз. Болмаса, бұны кейбір педаголгикалық әдебиеттерде “негізгі талаптар”  немесе”ережелер жүйесі” деп  те түсіндіреді.

 

Тәрбие принциптері тәрбие міндеттеріне сай анықталады. Педагогика тарихының дамуында тәрбие принциптерінің төмендегідей жүйесі қалыптасқан :

 

Тәрбие мақсаттылығы,

 

Тәрбиенің өмірмен, еңбекпен, қоғамдық құрылыс практикасымен  байланысталығы;

 

Еңбек арқылы тәрбиелеу ;

 

Жеке тұлғаға талап  қоюшылық пен құрметтей білудің  бірлігі;

 

Балалардың жас және дара ерекшеліктерін есепке елу ,

 

Тәрбиенің жүйелілігі, бірізділік және үздіксіздігін қамтамасыз ету;

 

Жеке тұғаны ұжымда және ұжым арқылы тәрбиелеу ;

 

Тәрбие процесінде мектеп, отбасы, жұртшылық әрекетінің бірлігі  болуы.

 

Тәрбие принциптері ішіндегі ең негізгісі, оның мақсаттылығы. Өйткені, тәрбие процесіндегі тәрбиелік ықпалдар мен әрекеттер белгілі бір  мақсатқа бағытталады. Мақсат-тәрбиелік  шаралардың кездейсоқтық сиаптқа тап  болмауын қамтамасыз етеді. Мақсатқа сай  тәрбие міндеттері анықталып, оны атқаруда жұмыстардың түрлері, мазмұны мен  ұйымдастыру тәсілдері белгіленеді. Сондықтан да бұл принцип тәрбие жүйесінде жетекші принцип ретінде  саналады.

 

Жеке тұлғаға талап  қоюшылық пен құрметтей білудің  бірлігі.

 

Бұл принциптің көздейтін  мақсаты :

 

-оқушылырға қоғамдық мінез-құлық  нормалары мен ержелерін саналы  түрде меңгертуді;

 

оқушыға қатысты өзіне  жүктелген міндеттерді мүлтіксіз  орындауды ;

 

мектепте оқушыларға арналған ережені қатаң сақтауды,

 

мектеп пен отбасы және мектептен тыс мекекмелердің  тәрбие жұмысының барлық буындарының  талап бірлігін үйлестіруді;

 

оқушының мінез-құлқындағы жақсы қасиеттеріне сүйенуді ;

 

жеке басына сеніммен қарап, белсенділігін арттыруды ;

 

сүйіспеншілік көрсетуді. т.б.

 

Еңбек арқыла тәрбиелеу принципінің  мақсаты баланы еңбек ете білуге, оны қадірлеп-қастерлеуге, оған деген  жағымды көзқарыспен қарым-қатынас  қасиеттерін орнықтырудығ, сонымен  қатар қарапайым еңбек құралдарын пайдалана білу қабілеттерін сіңіру қажеттіліктерінен туындайды.

 

Жеке тұлғаның ұжымда тек  ұжым арқылы тәрбиелеу принципі кеңестік дәуірде коммунистік тәрбие беру жүйесінің негізгі талаптарының бірі болып келді. Бұл социалистік  қоғамның талабына айналды. Осы қоғамда  өмір сүріп отырған “барлық адамдар  біреуі үшін, біреуі барлығы үшін”  деген ұранмен еңбек етуге  тиіс болды.

 

Тәрбие процесінде мектеп пен жұртшылық әрекетінің бірлігін қамтамасыз ету, олардың жас өспірімдерге тәрбиелік ықпалын үйлестіру  қажеттігінен туындайды.

 

3- тақырып.

 

Тәрбие барысындағы мақсатты анықтау

 

Қарастыратын мәселелер ..

 

1.Тәрбие мақсаты дегеніміз  не ?

 

2.Жеке тұлғаны жан –жақты  дамыту міндеттері .

 

3.Тәрбие беруді кешенді  жүргізу .

 

 

Жалпы азаматтық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты әрбір  тұлғаны жан – жақты, дамыған  етіп тәрбиелеу.

 

Адам іс әрекеті сезімі мен ойлау ерекшеліктері, оның өқмір  сүріп отырған қоңамдық тарихи жағдайларға  тәуелді болады. Қоғам дамуының белгілі  бір сатысында педагогикалық, филос  офиялық ой пікірлер пайда болып  қалыптпса бастайды. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең басты мәселеге айналды. Тәрбие беру қоғамдық білімін іс әрекет мазмұны анықталады. Қазақстан Республикасының өз алдына дербес , тәуелсіз болуына байланысты ұрпақ тәрбиесінің алдында тұрған мақсат міндеттер Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 8- бабында жазылған.Олар:

 

Білім беру жүйесінің басты  міндеті – ұлтық және жалпы  азаматтық құндықлықтар, ғылым мен  практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби, шыңдауға бағытталған, білім  алу ұшін қажетті жағдайлар жасау.

 

Білім беру жүйесінің басты  міндеттері – жеке адамның шығармашылық, рухани және дене мүмкіндіктерін дамыту, адмгершілікпен салауатты өмір салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін жағдай жасау  арқылы интелектісін байыту.