Тәрбиенің әдістері, құралдары

 

Зиялылыќ іскерліктерді  ќалыптастыруѓа кµмектесетін тапсырмалардыњ т‰рлері де аќыл-ой тєрбиесініњ  ќ±ралы ретінде пайдаланылады. М±ндай оќу тапсырмалары кµптеп саналады. Біз мысал есебінде кейбіреулерін  еске т‰сірмекшіміз.

 

Зерттеу жєне баќылау ісіне  ќатысы бар тапсырмалар: баќылау, эксперимент  ж‰ргізу, саяхаттар, экспедициялар, ауыл-шаруашылыќ тєжірибелік ж±мыстар т.б.

 

Шыѓармашылыќ ж±мыстар: шыѓарма  жзу, суретке ќарап єњгіме ќ±ру, µз бетінше єр т‰рлі пєндер бойынша  есептер ќ±растыру, сурет салу, белгілі  таќырыптарѓа баяндамалар, рефераттар жазу т.б.

 

Салыстыруѓа байланысты тапсырмалар: логикалыќ жєне жинаќтай ойлау.

 

Ойлау єрекеттерін реттеуге баѓытталѓан тапсырмалар: алгоритмдерді, алгоритмдік н±сќамаларды пайдалану, оларды µз бетімен ќ±растыру т.б.

 

Анализдеу оќу ж±мысына байланысты тапсырмалар: заттарды, ќ±былыстарды топќа  бµлу.

 

Жалпы айтќанда, кіші мектеп жасындағы оқушылардың аќыл-ой тєрбиесін  аќыл-ойдыњ дамуын ќамтамасыз етуде  тапсырмаларды т‰рлендіріп, ‰йлестіріп берудіњ мањызы зор. М±ѓалім осы  талап т±рѓысынан оќушы т±лѓасын ќалыптастырѓысы келсе, µзі б±л  т±рѓыдан жоѓары болуы тиіс.

 

Аќыл-ой тєрбиесініњ міндеттерін  шешу м±ѓалімніњ біліміне, жалпы жєне єдістемелік мєдениетіне, оныњ µзініњ танымдыќ к‰шініњ дамуына байланысты екендігі сµзсіз. Барлыќ оќушыларды белсенді танымдыќ іс-єрекетке тарту, т‰рлі  тапсырмаларда пайдаланып, оќытуды  д±рыс ±йымдастыру, олардыњ жалпы  дамуын жєне рухани ќажеттіктерініњ  µсуін ќамтамасыз етеді.

 

 

4. Оќу ењбегініњ мєдениетіне  ‰йренудіњ єдістері мен тєсілдері.

 

Оќушылардыњ іс-єрекетін ±йымдастыруда  аќыл-ой ењбегініњ мєдениетін ќалыптастыру айрыќша орын алады. Оќу ењбегініњ  мєдениеті оќушылардыњ аќыл-ой іс-єрекетініњ сапасын сипаттайды. Ењбектену мєдениеті  – б±л оќу ењбегін д±рыс  жоспарлау жєне тиімді ±йымдастыру, оќу гигиенасы ережесін саќтау, ж±мыс  орнын жєне ќажетті материалдарды  реттеу, оќу ќ±ралдарын пайдалана  білу.

 

Оќу ењбегініњ мєдениеті  аќыл-ой іс-єрекетініњ жалпы ережелерін білуді жєне оны µз ењбегінде басшылыќќа ала білуін талап етеді. Жалпы  ережелерді білу оќушыныњ болашаќта  оќу ењбегіндегі µзіндік ењбек  мєдениетініњ тєсілдері мен стилін ќалыптастыруѓа кµмектеседі.

 

Аќыл-ой ењбегінде оќушылардыњ  мєдениеті оќулыќтармен, ѓылыми жєне єдеби кітаптармен ж±мыс істегенде  байќалады. Сондыќтан оќушыларды ж±мыс  істей білуге даѓдыландыру ‰шін оларды кітаппен ж±мыс істеудіњ кµптеген тєсілдеріне  ‰йрету ќажет. Олар: кітап мазм±нын ±тымды пайдалану, текстіњ т‰сініксіз жерлерін бµлу, текске с±раќтар ќою, оларѓа жауап ќайыру, ж±мысты жоспарлау, конспектілеу, ќысќаша желісін (тезис) дайындау т.б.

 

Оќушыныњ µзіндік ж±мысы, одан білімніњ єрт‰рлі саласына байланысты кейбір ерекше ќасиеттерді талап  етеді. Мысалы: ж±мыс барысында жинаќты  бµлу; ќиыншылыќты жењу; аќыл-ой ќабілетін  дамыту; естіњ єр т‰рлі формаларын пайдалану – логикалыќ, моторлы  жєне кµз ќапері; баќылау, жазып алу  т.б. Б±л ќасиеттер т±лѓаныњ µзін-µзі  ±стай білуіне жєне жан-жаќты  сауаттылыѓына байланысты.

 

 

2- тақырып.

 

Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың еңбек  тәрбиесін қалыптастыру

 

 

Қарастырылатын мәселелер:

 

Жеке адамның дамуындағы еңбектің ролі.

 

Еңбек тәрбиесінің мазмұны  мен жүйесі.

 

Оқушыларға кәсіптік бағдар беру жүйесі.

 

Кәсіптік бағдар жұмысын  жетілдірудегі мектептің, отбасының  ролі.

 

 

Пайдаланатын әдебиеттер:

 

1. К. Б. Сейдалиев. Тәрбие  теориясы. Алматы-1986ж.

 

Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.

 

Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-2004ж.

 

Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.

 

Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті. Педагогика. Алматы-2003ж.

 

Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік  педагогикалық университеті. Педагогика

 

пәні бойынша лекциялар  жинағы. Алматы-1991ж.

 

М. Жұмабаев. Педагогика Алматы-1992ж.

 

И.П. Подласый. Педагогика.Москва –2000ж.

 

 

1. Жеке адамның дамуындағы  еңбектің ролі .

 

Адамның жан-жақты және үйлесімді  дамуында еңбек шешуші факторлардың бірі. Ал халық педагогикасында еңбекті  бүкіл тәрбие жүйесінің күре тамыры деп қарастырады. Адам еңбексіз дамымай, кері кетеді, азады.

 

Еңбек арқылы адамның денесі, көзқарасы, эстетикалық және ақыл-ой деңгейі дамып, жетіледі, еңбектің мәні және құндылығы артады.

 

Жас ұрпақты халқымыз жалпы  еңбек сүйгіштікке тәрбиелей  отырып, “ он саусағынан өнері тамған ” нақты кәсіп иесі болуын да көздеді. Бұл жерде еңбек дағдыларын меңгеруде зор жігерліктің қажет  екенін жақсы түсінді. Еңбек сапасы негізі көрсеткіш ретінде алынады.

 

Еңбекке тәрбиелеу, баулу  және кәсіптік бағдар, мектеп оқушыларының қоғамға пайдалы, өнімді еңбекке  тікелей қатысуы оқуға деген  саналы көзқарасты тәрбиелеудің, азамат болып өсудің, жеке адамды адамгершілік және зиялылық жағынан қалыптастырудың  негізгі көзі болып табылады. Осымен қатар мұны еңбек тәрбиесінің  мақсаты деп түсінуіміз қажет.

 

Мектепте еңбекке тәрбиелеудің басты міндеттері: біріншіден, еңбек  сүйіспеншілік пен еңбек адамдарына құрметпен қарау; екіншіден, оқушылардың  халық шаруашылығының салаларындағы  еңбектің түрлерімен таныстыру, еңбек  іс-әрекетінің барысында олардың  дағдысы мен іскерлігін қалыптастыру; үшіншіден, мамандықты таңдауға дайындау.

 

Жасөспірімді, еңбекке тәрбиелеудің жалпы міндеттері бірнеше жеке міндеттерде  орындау арқылы іске асырылады. Олар: балаларды еңбекке психологиялық  және практикалық тұрғыдан даярлау: оқушылардың еңбек дағдыларын қалыптастыру; еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту, оқушылардың ынтасын және қабілетін  дамыту.

 

Балаларды еңбекке психологиялық  және практикалық тұрғыдан дайындау- бұл қоғам үшін оқушылардың пайдалы  еңбекке даярлығын және талаптануын  тәрбиелеу, еңбекті өз бетімен, өз еркімен  ынталануын орындауға үйрету.

 

Ең бастысы балаларды  еңбекке даярлауды 1-сыныптан, ал отбасында  балалық шақтан бастау, оларды еңбек  түрлеріне қатыстыра отырып, еңбектің адамды қайратты және бақытты ететіндігіне сенімін қалыптастыру.

 

Еңбек мәдениеті дағдыларын дарыту басты мәселелердің бірі. Еңбек  мәдениетінің көрсеткіші: жұмысты сапалы және тиімді істеу, уақытты ұтымды пайдалану, еңбек құралдарына, түрлі материалдарға  құнттылықпен қарау. Еңбек мәдениетіне  өзін көрсете білу, дербестік, еңбектің демалыспен қабысуы, алдағы жұмыстың негізі кезеңдерін белгілей білу, еңбек процесін талдау және іс-құжаттарын сауатты  жасау жатады.

 

Балалардың ынтасын және қабілетін дамыту еңбек тәрбиесіндегі  жеке міндеттердің бірі. Халық шаруашылығында автоматтарды, роботтарды, компьютерлерді, эдлектрониканы, т.б. қолдану барлық мамандардан жоғары техникалық сауаттылықты талап етеді. Сондықтан оқыту  және тәрбие жұмысының барысында  оқушылардың ынтасын ғылыми-техникалық білімді игеруге дамыту және тәрбиелеу  қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Еңбек тәрбиесінің мазмұны  және жүйесі

 

Оқушылардың еңбек тәрбиесі мектепте, кәсіптік техникалық училищеде  өткізіледі. Еңбек тәрбиесінің жүйесіне түрлі іс-әрекеттері кіреді. Олар: оқу  барысындағы еңбек, сыныптан тыс  үйірме және жаппай жұмыстар; өзіне-өзі  қызмет ету; қоғамдық пайдалы және өнімді еңбек.

 

Оқу барысындағы еңбек. Сабақ  барысында еңбек дағдылары, іскерлік, төзімділік, кейін жаппай еңбек іс-әрекетінің түрлерін де байқайды.

 

Еңбек тәрбиесі үшін өте маңызды  еңбек сабағы, онда оқушылар еңбек  дағдыларына үйренеді, техникалық білімді  игереді. Еңбек сабақтары барысында  оқушылар жалпы және техникалық білімге  сүйенеді. Білім еңбек сабақтарының ғылыми негізі болады, ал еңбек сабақтары  мен тәрбие барысында оқушылар алған  өмір тәжірибесіне теориялық білім  жүйесі арқылы түсінеді.

 

Еңбекке тәрбиелеу мен  оқытудың міндеттері еңбек пәні сабақтарында шешіледі. Бастауыш сыныпта балалар  қағаз қию, балшық пен пластилиннен бейне құру, өсімдіктерді күту, ағаш пластмасса, қаңылтыр сыммен жұмыс  істеуді үйреніп, мектеп жанындағы  үлесті жер бөлшектерінде еңбек  етеді.

 

Сыныптан тыс үйірме және жаппай жұмыстың еңбек тәрбиесін  іске асыруда тәрбиелік мүмкіндігі өте зор.

 

“Жас натуралистер”, “Жас техниктер” “Жас тәжірибешілер” және пән үйірмелеріндегі сабақтар оқушыларды еңбекке баулиды, олардың шығармашылық ойларының дамуына мүмкіндік  туғызады. Єрбір оқушының үйірме сабақтарында еңбекке шығармашылық қатынасы байқалады, олар еңбегін ұйымдастыру тәсілдерін іздестіреді, ғылыми зерттеу дағдыларына (әдебиеттер мен жұмыс істеу, жазып  алу, мәліметтерді жинақтай білу т.б.) төселеді.

 

Өзіне-өзі қызмет ету –  еңбек тәрбиесінің қажетті элементтерінің бірі. Балалар өзіне-өзі қызмет ете  отырып, әр түрлі еңбек іс-әрекеттерін  орындаудың тәсілдеріне үйренеді, өздерінің  жауапкершілігін сезеді, бұл менің  адамгершілік борышым дейді, сонымен  бірге олар үлкендердің еңбегін  бағалайды, олардан үлгі алады.

 

Мектеп жағдайында өзіне-өзі  қызмет ету – оқу құралдарын, кабинеттерді, мебельді, сынып бөлмесін, мектеп үйін жөндеу, сыныптарды, шеберханаларды, спорт алаңдарын, мектеп үйлерін  жинау т.б.

 

Отбасында өзіне-өзі қызмет етудің түрлеріне төсек – орынды, пәтерді жинау, киім, аяқ-киім және басқа  үй мүліктерін тазалау, кір жуу, ‰тіктеу, киімді жамау, тамақ дайындау т.б. жатады.

 

Қоғамдық пайдалы еңбек  – қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру, жеке адамның жан-жақты дамуына  мүмкіндік жасау құралы, мектеп жағдайында өткізілетін қоғамдық пайдалы жұмыстың тәрбиелік мәні өте зор. Қоғамдық пайдалы жұмыстың барысында оқушылардың  ғылыми дүние танымы дамиды.

 

Қоғамдық пайдалы жұмыстың мектеп өмірінде бірнеше түрлері  бар:

 

Халық қоныс тепкен жерлерді, мектептерді абаттандыру, көшелерді, алаңдарды көгалдандыру, жолды жөндеуге қатысу, экологиялық жағдайға байланысты тазалықты сақтау, табиғатты күту және қорғау.

 

Мәдени – ағарту жұмысы оқушыларды белсенділікке, қоғамшылдыққа  тәрбиелейді, олардың әлеуметтік ортамен  қарым қатынасын кеңейтеді.

 

Шефтік жұмыс – адамгершілікті адам тәрбиесінің ең жоғарғы формасы. Ол баланы қамқорлыққа, қайырымдылыққа, жауапкершілікке тәрбиелейді.

 

Өнімді еңбек – арқылы адам баласы өзіне және қоғамға қажетті  материалдық құндылықты жасайды.

 

Оқушылар мектепаралық оқу - өндірістік комбинаттарға, оқушылардың  өндірістік бригадаларына экскурсия  жасап өнімді еңбектермен танысады.

 

Еңбекке тәрбиелеу бірқатар педагогикалық шарттарға байланысты:

 

Еңбекке тәрбелеудің нәтижелі жүруі баланың еңбекке неғұрлым ертерек қатыстырылуына байланысты;

 

Оқушылардың еңбек әрекетінің қоғамдық мағынасы және идеялық - өнегелік негізі болуы керек;

 

Еңбек тапсырмасын орындағаннан кейін оның нәтижесі баланың өз күшіне сенімділігін қуаттайды, қуаныш сезімі артады;

 

Еңбек балалардың психикалық және физиологиялық ерекшеліктеріне  сай ұйымдастырылуы керек;

 

Еңбек іс-әрекеті барысында  тек тапсырманы орындап қоймай, өз еңбегін өз бетімен үйрену керек.

 

 

3. Оқушыларға кәсіптік  бағдар беру жүйесі.

 

Кәсіптік бағдар беру –  шешімі табылуға тиісті өте күрделі  кешенді мәселе. Өзінің әдістемесі және мазмұны жағынан оның психологиялық, педагогикалық, дәрігерлік – физиологиялық, ал әрекеттік аумағы жағынан әлеуметтік сипаты болады. Нәтижесі қоғамның экономикалық өміріне әсер етеді. Осымен қатар  кәсіптік бағдар беру қоғамның жұмыс  күшін қайта өндірудің маңызды  құралы болып табылады.

 

Оқушыларға кәсіптік бағдар берудің орталығы жалпы, политехникалық білім беретін орта мектеп.

 

Кәсіптік бағдар беру жүйесінде  кәсіптік диагностика, кәсіптік білім  беру, кәсіптік консультация, кәсіптік іріктеу, кәсіптік адаптация кіреді.

 

Кәсіптік диагностика  – кәсіптік бағдар беру мақсатына  байланысты әрбір оқушыны зерттейді. Осының нәтижесінде мамандықты таңдауда оған баланың дайындығын, ынтасын, қабілетін  анықтайды. Ол үшін мынандай әдістерді  қолдануға болады: оқушылардың құжаттарын, іс-әрекетінің жемісін (жеке іс, сынып  журналы, шығармашылық жазбалар, қол  өнер бұйымдары т.б.) талдау; практикалық  іс-әрекетін, жүріс-тұрысын (мектепте, қоғамдық ұйымдарда, отбасында, еңбекте) зерттеу, анкета мәліметтерін зерттеу; әңгіме-сұқбат; педагогикалық эксперимент; тәуелсіз мінездемені жинақтау әдісі.

 

Бұл әдістердің біразы педагогика, психология ғылымдарында да қолданылады.

 

Бақылау әдісіне қысқа  мерзімді, дискретті және монографиялық  бақылау әдістері жатады. Қысқа мерзімді бақылау әдісі сабақтардың барысында, үзіліс кезінде, бүкіл жұмыс күні бойында жүргізіледі. Әдетте бақылау  үздіксіз жүргізілуі мүмкін. Ал кейде  бақылау оқтын-оқтын жүргізіледі. Мұны дискретті бақылау дейді. Монографиялық  бақылау жан-жақты ұзақ мерзімде жүргізіледі.

 

Кәсіптік білім беру –кейде ақпарат деп те аталады.

 

Кәсіптік білім беру –  бұл әр түрлі мамандықтар және сол мамандықтардың адамға қоятын талаптары  жөнінде оқушыларды біліммен қаруландыру. Кәсіптік білім беру барысында жастардың  қызығушылығын, бейімділігін, психофизиологиялық қасиеттерін еске алу қажет.

 

Мамандықты саналы таңдауда екі факторды еске алу керек:

 

оқушылардың білім деңгейі;

 

оқушылардың жеке қасиеттері.

 

Кәсіптік консультация –  кәсіптік бағдар беру жұмысы жүйесінің  басты элементтері-нің бірі. Әрбір  оқушыны өзінің мамандығын анықтауда  жан-жақты зерттеп, оған консультация беру арқылы тиісті көмек көрсетіледі. Оқушы мамандық талаптарына сәйкес өзінің дербес бейімділігін, психофизиологиялық мүмкіншіліктерін анықтайды, сол мамандыққа жарамдылығы жөнінде шешім қабылдайды. Жұмыстың мұндай түрін кәсіптік консультация деп атайды. К.К.Платонов кәсіптік консультацияны үш кезеңге бөледі: дайындық, аяқтау, анықтау. Кәсіптік дайындық консультациясы – бұл бүкіл мектеп жылдары  ішінде оқу-тәрбие жұмысының барысында  оқушыларға үнемі дұрыс кәсіптік бағыт- бағдар беріп отыруды қажет  етеді.