Тәрбиенің әдістері, құралдары

 

Құлықтық сезім, сана, сенім  ұғымдары мен оны іс жүзіне асырудың арасында ұзақ жол жатыр. Мектеп тәжірибесінде  кейбір оқушылар күнделікті талапты  жақсы білгенімен, оны ісінде істей  алмайтынын байқаймыз.

 

Әдеп сақтау – адмгершіліктің белгісі. Әдеп сақтау (этикалық қалып) – қазақ халқының тарихи қалыптсқан қоғамдық санасының практикалық  көрінісі, әлеуметтік тәртіптің, борыш  пен міндеттің заңды айғағы.

 

Халық өмірлік практикада ешбір тиым салусыз – ақ өз қалауынан  адамгершілік мақсат – мүддеге сәйкес әдептілкті, әдеп сақтау жүйесін қалыптастырған. Әдеп сақтаудың әлеуметтік (қоғамдық) мәні зор.

 

Әдептілікті бұзған адамға кез  – келген қоғам мүшесі (жасына, нәсіліне қарамай) өз пікірін айтуға, тиым салуға ерікті, өйткені әдеп сақтау - әлеуметтік дәстүр.

 

Әдеп сақтау – этикет, яғни мінез – құлық пен қарым  – қатынастың қалыптасқан, халықтық ережесі. Ол ереже бұзылса, халықтық дәстүр де бұзылады, ұлттық намысқа  нұқсан келеді. Әдеп сақтау ұлттық рәсімге, тәртіпке, ережеге амалсыз бағыну емес, сол заңдылықтарды құрметтеу, қастерлеу, атап айтқанда, адамгершілік борышты өтеу болып табылады. “Әдептілік - әдемілік” дейді халық. Әдептілік  – имандылық, кішіпейілділік, көпшілік деген сөз.

 

Мектепте әдеп сақтау дәстүрі  оқушылар ережесімен, балалар ұйымдарының  тәрбиелік жұмыстарымен байланыстырылады. Сынып жетекшісі “әдеп дегенді  қалай түсінеміз”, “әдептілік деген  не?”, “әдеп сақтау - адамгершілік”, т.б. тақырыптарда сынып сағатын  өткізеді.

 

Әдеп сақтау жөнінде мектеп қабырғасында әсем безендірілген жарнамалар бала тәрбиесіне ерекше әсер етеді.

 

Әдептілік жөнінде мектепте арнайы апталық ұйымдастырып, оның соңын жалпы мектептік кешпен ұштастыру қызықты өтеді. Әдеп сақтау кешіне ата – аналар, ұстаздар, өнер адамдары, ақын – жазушылар қатыстырылады.

 

Адамгершілік – қоғамдық өмірдің тарихи - әлеуметтік заңдылықтарына сәйкес, адамдар арасындағы адамдық  қарым – қатынастар жүйесін реттеп отыруға негіз болып табылатын, қауымдық, әулеттік, халықтық игі іс - әрекеттер, мінез – құлықтағы  имандылық пен инабаттылықты, әдептілік  қалыптарын көрсететін терең мәнді  ұғым.

 

Үлкенді сыйлау – адамгершіліктің  бір негізі. Қазақ халқының әлеуметтік өмірінде үлкенді сыйлау ұлттық дәстүрге айналған. Қазақ халқының ұлттық әдеп - салтында адамгершілік жоғары бағаланады. Адамдық қалыпты, әдепті сақтай алмаған  адам “адагершіліктен” шыққан болып  есептелінеді. Ертеде адамгершілік қалыпты  сақтай алмаған адамдарды қадірлі  адамдар, билер жөнге салып, жазасын  тартқызып, тәрбиелеп отырған. Қазақтың ұлттық дәстүрі бойынша, үлкенді  сыйлау, құрметтеу, оның кісілігін үйрену әрбір жастың парызы болып табылады.

 

Ғылыми педагогикалық  – психологиялық әдебиеттерде құлықтық сенім негізінен, дүниеге, өмірге көзқарас тұрғысынан анықталады. Егер оқушыға  осы пікірмен қарағанда, сенімі күшті  болса, онда оның ісіне сенім билейді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Құлық тәрбиесінің міндеттері  мен мазмұны.

 

Құлық тәрбиесінің міндеттері:

 

Бұл міндеттерді жүзеге асыру: біріншіден тәрбие процесінің объективті

 

және субъективті жақтарының бірлігіне яғни оқушыларға қойылатын  педагогикалық талаптарға бұл объективті жағына: ал, жеке адамның қоғамдық норманы  меңгеруі - бұл тәртіп пен мінез-құлық  тәрбиесінің субъективті жағына байланысты.

 

Адамгершілік тәрбиесінің  принциптері:

 

Идеялық пен мақсат көздеушілік  принципі.

 

Оқушыларды ұжымда тәрбиелеу  принципі.

 

Педагог балаға талап қоюды  оның жеке басын құрметтеумен ұштастыра  отырып жасау принципі.

 

Сезімге, санаға, мінез –  құлыққа ықпал жасау бірлігі  принципі.

 

Мектепте және отбасында  балаға қойылатын талаптардың жүйелілігі, бірізділігі және бірлігі принципі.

 

Жеке - дара тәсіл принципі.

 

Оқушыларының дамуында бір-бірімен  сабақтастыққа байланысты болуы  айрықша орын алады. Балалар мұғалімнің, ата-ананың бас-көз болумен құлықтық ережелерді, қағидаларды өзінің күнделікті өмір сүру барысында біртіндеп қабылдайды. Алайда, құлықтық ережелер, үлгілер, нормалар мәңгі өзгермейтін категория  емес. Ол қоғамдық - экономикалық әлеуметтік жағдайдың, құрылыстың өзгеруіне байланысты өзгеріп, жаңарып отырады.

 

 

3. Тәрбиесі қиын балалармен  жұмыс істеу мәселелерін 

 

басшылыққа алу.

 

Тәрбие процесін басқару  өте қиын, ол еш уақытта бір қалыпты  жағдайда өтпейді. Белгіленген мақсаттан  ауытқып кетушілік болады. Өйткені  педагогтар мен ата – аналар баланың  дамуында адамгершілік қасиеттерінің  қалыптасуында ағаттық, педагогикалық  қателіктер жіберіледі.

 

Осының нәтижесінде тәрбиесі қиын балаларды байқауға болады. Педагогикалық  тәрбиесі қиын балалар деп – оқуға, еңбекке, қоғамдық өмірге ықыласы жоқ  балаларды айтамыз. Тәрбиесі қиын балаларды  тудыратын себептер мыналар:

 

Бірінші себеп – отбасы тәрбиесіндегі кемшілік, яғни балаларын  оқытуда, тәрбилеуде ата – аналардың  жауапкершілік сезімінің жоқтығы  бала мінезінде мейірімсіздікті, қатыгездікті, дөрекілікті, өзімшілдікті туғызады.

 

Екінші себеп – бұл  отбасындағы сәтсіздік – маскүнемдік, ұрыс – төбелес, ұрлық, ата – аналардың  және басқа отбасы мүшелерінің жеңілтек мінез – құлқы, ал бәрінен жаманы ажырасу – неке бұзу.

 

Үшінші себеп – ұл балаға үнемі жеткілдіксіз көңіл аударылады. Кейбір отбасы баланың ішкі дүниесін, тілектерін, ойларын, қайғысын, қоршаған ортаға қатынасын жете біле бермейді. Тату отбасында ата – аналар балалардың күндеолікті өмірі мен іс - әрекеттеріне басшылық жасайды. Отбасы бала үшін өмір мектебі, онда мейірбандық, шындық, адалдық, қайырымдылық, еңбексүйгіштік т.б. тәртіп пен мінез – құлық қасеттері  дамиды және қалптасады.

 

Төртінші себеп – бұл  сынып жетекшілерінің тәрбие жұмыстарындағы олқылықтары мен кемшіліктері. Тәрбиеі  қиын балалар жөнінде сынып жетекшілерінің іс - әрекеті көпшілік жағдайда кейбір жұмыстармен ғана шектеледі. Олар: әңгіме, сынып және оқушылар жиналыстарында талқылау, оқушылардың ата – аналарын мектепке шақыру, олардың ата –  аналары істейтін жеріне хабарлау т.б.

 

Ғылыми деректерге қарағанда  қиын баларжа байқалатын белгілер:

 

Біріншіден, аномальді қажеттілік (маскүнемдік, нашақорлық, ұрлық т.б.)

 

Екіншіден, тұрақты жаман  қасиеттер жиынтығы (мейірімсіздік, жалақорлық, жалғандық, өзімшілдік)

 

Үшіншіден, ата – аналармен  немесе мұғалімдермен тұрақты егесу  жағдайлары.

 

Төртіншіден, басқа адамның  көмегінсіз өзін - өзі түзетуге қабілетсіздігі.

 

Осы жағдайға байланысты сынып  жетекшілері тәрбиесі қиын балалармен жұмыс барысында мына мәселелерді  еске алуы қажет:

 

а) Тәрбиесі қиын блалардың  жас және дербес ерекшеліктерін есепке

 

алу;

 

ә) Олардың кешіліктерін терең  зерттеу, психологиялық – педагогикалық  және медициналық мәліметтерін жете білу;

 

б) Мектептерде мақсатқа бағытталан жоспар бойынша нақты жұмыстарды дұрыс ұймдастыру, жетілдіру.

 

Тәрбиесі асқынған балалармен жүргізілген жұмыс өнегесін озат мектептердің іс – тәжірибесінен  көруге болады:

 

Біріншіден, педагогикалық  ұжым және ата – аналар комитеті бірігіп, балалардың жағымсыз мінездерінің себебін анықтайды, оын іске асыру  үшін шаралар белгілейді;

 

Екіншіден, мектептерде тәрбие жұмысындағы сабақтастықты іске асырады.

 

Үшіншіден, тәрбиесі қиын балаларды  әртүрлі жұмыстарға- жиналыстарға, түрлі жарыстарға, кештерге, өздігімен  іс - әрекетіне, бастауыш сынып балаларын  қамқорлыққа алуға т.б. белсенділікпен қатыстырады.

 

Төртіншіден, мұғалімдерді педагогикалық  – психологиялық біліммен қаруландыру  үшін кейбір мектептерде тұрақты  семинарлар жұмыс істейді, оларға тікелей  көмектеседі.

 

 

4. Мектеп оқушыларының  тәртіпсіздігінің себептері.

 

Қазақ халқы өз ұрпағын  жақсылыққа, инабаттылыққа, қайырымдылыққа, еңбек сүйгіштікке, мейірімділікке тәрбиелеген. Бұлар ата – бабаларымыздың тарихи дәстүрмен бірге жасаын куеле  жатқан имандылық қасиеттер.

 

Қазіргі заманда оқыту  мен тәрбиенің табысты болуы  ата – аналардыңі тәжірибесіне, кәсіби шеберлігіне, мәдениетіне, ынтымақтастығына, отбасы мүшелерінің бір – бірін  түсінушілігіне, өзара қарым –  қатынасына, көзқарастарының және мақсаттарының  бірлігіне байланысты.

 

От басында ата –  аналар тарпынан үстемдік жағдайында балалардың өз бетімен іс - әрекетін жасауына жол берілмейді, өз өміріне  немесе отбасына байланысты бірде - бір  мәселені шешуге үй – іші кеңесіне қатыспайды.

 

Осының нәижесінде бала отбасында  болып жатқан әлеуметтік өмірге, еңбекке, білімге, мәдениетке, саясатқа байланысты мәселелерге қатыспай сыртта қалады. Бұл жағдай баланың танымдық қабілетінің  дамуына, рухани және адамгершілік қасиеттірінің  қалыптасуына бөгет болады.

 

Теріс қылықтардың бірі - қақтығысулық. Бұл отбасы мүшелерінің  арасындағы қайшылықтан туады.

 

Теріс қылықтарды болдырмаудың жолдары:

 

1. Аномальды мұқтаждық  – ішкілікке, анашаға құмарлықты, ұрлық жасау, төбелес т.б. болдырмау.

 

2. Мейірімсізік, қаталдық, жалғандық,  жалақорлық, өсекшілдік, өз қамын  көздеушілік, өзімшілдік сезімдерді  болдырмау.

 

3. Ата - аналар және мұғалімдер  жағдайының тұрақтылығы.

 

 

Кредит №2

 

1 – тақырып.

 

Дене шынықтыру сабағы үрдісінде оқушылардың ақыл ой тәрбиесін  қалыптастыру

 

 

Қарастырылатын мәселелер:

 

Аќыл-ой тєрбиесі жєне оныњ міндеттері.

 

Ойлау жєне оныњ т‰рлері.

 

Аќыл-ой тєрбиесініњ ќ±ралдары.

 

Оќу ењбегініњ мєдениетіне  ‰йренудіњ єдістері мен тєсілдері.

 

 

Пайдаланатын әдебиеттер:

 

К. Б. Сейдалиев. Тәрбие теориясы. Алматы-1986ж.

 

Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Астана-1998ж.

 

Ж. Әбиев, С. Бабаев, А. Құдиярова . Педагогика. Алматы-2004ж.

 

Е. Сағындықұлы. Педагогика. Алматы-1999ж.

 

Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық Университеті. Педагогика. Алматы-2003ж.

 

Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік  педагогикалық университеті. Педагогика

 

пәні бойынша лекциялар  жинағы. Алматы-1991ж.

 

М. Жұмабаев. Педагогика Алматы-1992ж.

 

И.П. Подласый. Педагогика.Москва –2000ж.

 

 

1. Аќыл-ой тєрбиесі жєне  оныњ міндеттері.

 

Аќыл-ой тєрбиесі єр заманда  жастарѓа білім берудіњ негізгі  ќ±ралы болып келді. Білім алуѓа  жєне ѓылымѓа ±мтылыс халыќ санасыныњ  терењінен єрдайым орын алды. Халыќ  табиѓат пен ќоѓам дамуыныњ зањдылыќтары бейнеленген ѓылымныњ деректерін, т‰сініктерін жєне зањдарын маќсатты игерудіњ нєтижесі деп білді.

 

Халыќ педагогикасында оќыту  мен білім берудіњ принциптері  ќазіргі ѓылыми педагогика т±жырымдарымен ±штасып жатыр. Халыќ білім мен  µмірдіњ тыѓыз байланысты болуын талап етті.

 

Халыќ педагогикасында тєрбие, оныњ бµліктері туралы ±ѓымдардыњ аныќтамаларыныњ  да ѓылыми педагогиканыњ аныќтамаларымен  сєйкес келетіндігі байќалады. Халыќ  педагогикасы бойынша аќыл-ой тєрбиесі деп шєкірттердіњ ойлау ќабілеттерін, сана-сезімін оќу жєне ењбек процесінде дамытуды айтады. Ѓылыми педагогиканыњ  аныќтамасы бойынша аќыл-ой тєрбиесі деп оќушылардыњ аќыл-ой к‰штерін, ойлауын дамытудаѓы жєне аќыл-ой ењбек  мєдениетін дарытудаѓы тєрбиешілердіњ маќсатты іс-єрекетін т‰сіндіруді  айтамыз.

 

Аќыл-ой тєрбиесі т±лѓаныњ жан-жаќты  дамуыныњ негізі. Аќыл-ой тєрбиесі ењбек  µнімділігін арттыруѓа, ењбектіњ шыѓармашылыѓына  зор ыќпал жасайды.

 

Аќыл-ой тєрбиесіне екі ±ѓым кіреді: зер салып ойлау жєне аќыл-ой к‰штері.

 

Аќыл-ой тєрбиесініњ міндеттері:

 

ойлау іс-єрекетініњ шарты  болатын білім ќорын жинау;

 

негізгі ойлау операцияларын  мењгеру;

 

зиялылыќ біліктерді ќалыптастыру;

 

д‰ниетанымды ќалыптастыру.

 

 

2. Ойлау жєне оныњ т‰рлері.

 

Белгілі психологтар мен  педагогтардыњ ењбектерінде ойлаудыњ т‰рлері, олардыњ мєні, мазм±ны жеткілікті зерттелген мєселелердіњ бірі.

 

Ойлау деп заттар мен ќ±былыстардыњ  арасындаѓы табиѓи байланыстарды жєне ќатынастарды бейнелейтін психикалыќ процесті атайды. Ойлау таным іс-єрекетіндегі к‰рделі процесс. Ал таным – б±л  єржаќты процесс, ол білмеуден білуге ќарай баѓытталѓан ой ќозѓалысыныњ адам миында бейнеленуі.

 

Ойлау адам миы ќызметініњ нєтижесі. Ой-т‰йсіну, ќабылдау, елестеу  арќылы алынѓан сезімдік деректердіњ  адам миы арќылы µњделуі, мєнге айналуы. Ойлау – барлыќ адамдарѓа тєн  туынды т‰сінік.

 

Наќты жєне абстракт логикалыќ  ойлау.

 

Наќты логикалыќ ойлау  затты біздіњ тікелей ќабылдауымыз.

 

Абстракт логикалыќ ойлау  жалпы жєне дерексіз ±ѓымдарѓа с‰йенеді. ¦ѓымдыќ ойлау кейбір мєнді ±ќсастыќ белгілерініњ негізінде т‰сініктерді жіктерге жєне топтарѓа бµлу білігін  ќажет етеді.

 

Жинаќтай ойлау бµлігі бір ќ±былыстар тобын ќамтитын єрекеттердіњ ортаќ принциптерін немесе тєсілдерін білумен сипатталады.

 

Алгоритмдік ойлау кµздеп отырѓан нєтижені ќамтамасыз ететін наќты єрекеттерді ќатањ орындау  н±сќау арќылы ж±мысты іске асыру.

 

Индуктивті ойлау ѓылыми зерттеу немесе оќушыларѓа жања білімдерді баяндауда ойын жекеден жалпыѓа, деректерден жинаќтуѓа ќарай  ќозѓалуын ќажетсінеді.

 

Дедуктивтік ойлау жалпыдан жекеге, дербестікке ќарай ж‰ретін  ойлау процесімен байланысты.

 

 

3. Аќыл-ой тєрбиесініњ  ќ±ралдары.

 

Оқушылардың аќыл-ой тєрбиесініњ  басты ќ±ралы –оќыту. Аќыл-ой к‰штерін оќыту барысында дамыту оќу материалыныњ мазм±нын игеру, зиялылыќ біліктерді ќалыптастыруѓа кµмектесетін ойлау операцияларына ќатыстыратын, оќу єрекеттерін орындататын  танымдыќ іс-єрекеттерін ±йымдастыру  арќылы ж‰реді.