Логопедия негіздері ринолалия

1. iiiiua, сипаттау бойынша жэне калыптыдан ауытку жагдай- шрда унем1 тузетшедй Алгашында жаца дыбыс артикуляция-

11. ШЫЦ непзшен булшык еттерш сезшуге уйрету кажет. Олар- н.1 баланыц санасында беюткен соц, дыбысталуды дыбысты 14'Tin, кабылдап, сезшуге уйрету жумысьтна кешуге болады. . )piin i енпзу баланыц дыбыс айтуын кадагалауын белсещцрш, шсграфияныц алдын алуга кызмет етедк

Дыбыстарды  калыптастыру кезшде баланыц артикуляциялык ка 11 ыгуларды зорлыксыз жэне артикуляцияда бет жэне мимика-

2. iK булшык еттершщ катысынсыз орындауын кадагалаймыз. База мен сабактардьт журпзуге койылатын neri3ri талаптарды орын- iay жэне аталмыш жуйе бойынша жумыс кезектшгш сактау нэти- /ксслнде операцияга дешнп кезецдеп логопедиялык эсердщ жогары тшмдшгш камтамасыз етед1 де, анык сейлеу типн калыптас- гыруга мумкшдш бередг

Тулга дамуын тузету. Ринолалиядагы сейлеу тшнщ акау- ныгы наукастыц тулгасыныц курылымына ез i3in калдырады, сондыктан барлык логопедиялык сабактар барысында улкен назар оныц дамуын тузетуге багытталады. Логопед наукастын оз кушше аткарылатын жумыстыц пайдалы жэне тшмд1 екенше ссшмш арткызады.

Осы максатта наукасты операцияга дейш жэне кешн аудио- I аспаларга жазылган баска наукастардыц сейлеу1мен танысты- ру кажет. Тындалган сейлеу тинне салыстырмалы талдау жаса- лады.

Наукастарды логопедиялык сабактар курсынан операцияга

ейш жене кейш еткен баска наукастармен таныстырып койгаи да пайдалы. Ересек наукастарга сейлеу тшнщ бузылыстарыныи себептерш жене логопедиялык жумыстыц мумкшджтерт туспццру кажет. Сабактар барысында наукастардыц (ecipece бала лардыд) жетютштерш мадактау, жогары эмоциональдд тонусын колдап отыру кажет. Логопед наукастыц innd дуниесшщ мушесм сиякты болып, белгш eMip меселелерш шешуде, айналасындагы ужыммен карым-катынастарында KOMeKinici болуы керек. Логопедтщ наукастыц араласатын, eMip суретш елеуметтпс шагын топ- тарында тушщцру жумысын жYpгiзyi де мадызды.

Ужымды наукаспен жаца карым- катынаска дайындау -логопед мшдеттершщ 6ipi болып табылады. Бершетш комек сыпайы, байкаусыз, мадызды болуы керек.

Операциядаи кешнгл логопедиялъщ жумыстыц ерекшел i кт ер i

Уранопластика операциясынан кешн логопед сабактарга алы- натын ринолалиясы бар балалар курамы б!ркелю емес. Ол опера- цияга дешнп логопедиялык сабактардагы дайындык, операция нетижелерше, сапасына байланысты. Операция нэтижелер1 ер Typai болуы мумюн. Жаксы дегенде уранопластикадан кешн жумсак тандай толык калпына келедц ягни ол узын жене козгалгыш болады, сондыктан котершгенде жуткыншактыд арткы кабыр- гасымен (Пассаван валипмен) тушседг Коп жагдайларда жумсак тандай уранопластикадан кейш де, кыска болып, жуткыншактыд арткы кабыргасымен тушспейдц соныд нетижесшде таддай жут- кыншак какпагы толык жабылмайды. Keii6ip жагдайларда опера- циядад кейш таддайга теред жаралар (таддайдыд жетшмеген жер- лер1) калады да, кайгалап операция жасауга тура келедт

Сабактарга томендегщей  наукастар кабылданады:

а) операцияга дешн логопедиялык дайындыктан етпеген;

е) операцияга дейт 6ipa3 дайындыктан oiin, сейлеу тип жак- сарган;

б) баска  едютемелер бойынша операцияга дешнп  логопедиялык сабактар толык курсын еткен;

в) баска едютемелер бойынша операцияга дешн логопедия-

1. К комек керсетшген.

Уранопластикадан  кешн логопедиялык сабактарга катысу уакыты да, ор турл1 болуы мумкш. Барлык осы факторлар ескерш- генде уранопластикадан кейшп логопедиялык жумыстыц накты жолдарын белгшеуге мумкшдж бередт Ец 6ipinuii - операцияныц мотижелшгшщ менг Б1здщ ойымызша жацадан жасалган тацдай чирургп, наукасты да канагаттандырса, кайталап операция жасау кажен жок. Ло1'опедиялык жумыстыц мумкшднстер1 шамалы лкаулыктардыц орнын толыктыруга жоне кайталап операция жаса- май-ак баланы дурыс сейлеуге уйретуге мумкшдж тугызады. Хи- рургиялык араласу нэтижeciндe баланыц дурыс сейлеуд1 мецге- pyiHe мумкшдит мол болады. Логопед баланыц жаца анатомиялык жагдайда сойлеп уйренуше KeMeKTecyi керек. Барлык наукастар- I а (операцияга дейшп дайындыктан еткен, етпегешнс байланысты емес) уранопластикадан кешн логопедиялык сабактар кажет. Себе- 6i, операциядан кешн тацдай булшык еттер анатомиясы езгерш, сойлеу тшнщ сапасы операцияга дешн толык тузелген куннщ озшде кате KOpiHiciH табуы мумкш. Сабактардыц мелшерц узак- I ыгы мундай жагдайларда оларды етюзу едютемесц кагидасы бiрдей болганымен 93repin турады. Операцияга дешнп сабактар усьтнылган едштеме бойынша журпзшее, баланыц операциядан кешн дурыс сейлеу мумкшдш толык туындайды. Ал, кейде жаца жагдайларда дурыс сейлеуд1 мецгеруше 5-6 сабак жеткшкп болады. Ол угшн баланыц nenTepi бойынша барлык дауысты, дауыссыз дыбыстар артикуляциясы кайталанып; диафрагмальцц тыныс алу жене ауызбен дем шыгаруды унем1 кадагалап отырып, кунделшт! сейлеушде таза сейлеу дагдысы бектледт Басында сейлеудщ rcMni бесецсидц кейшнен б1ртшдеп калыптасып, баланыц назары сейлеудщ аныктылыгына, менерлшпне багытталады. Басында баланыц сейлеуш yHeMi логопед, кешн ата-аналар немесе мектеп- ге жене уйде баламен араласатын адамдар кадагалайды. Уакытын- да логопед балага кецес 6epiri отырады.

Бул жайда  ата-ананыц мумюндктерш бакылап, олардыц  жумы- сына дурыс багыт беру кажет. Алгашкыда олар логопедтщ жетек- luiciMeH уйренген жене бала жаттап алган материалды (дептер бойынша) кадагалаулары керек, кешн б1ртшдеп баланыц кунделнш сейлеуш кадагалауга тартылады. Осыдан кейш метшдерд1 жат- тауга немесе баламен ецпмелесуге арналган арнайы уацыт берию- дг Осылайша ата-аналар оньщ сейлеу тшн унем1 кадагалап оты- руга кошедг Мундай кадагалауды мектепте мугал1мдср юке асы- рады. Жогарыда айтылгандай, операция барлык жагдайда сейлеу сапасына оцды нетиже бере бсрмейдг

Егер  бала операцияга дешн логопедии, сабактарына  катыскан болса, 6ipaK сейлеу тш таза емес болса, операциядан кешн мурын- нан сойлеуш коймаса, барлык логопедиялык жумысты операцияга дешнп аталган жуйе бойынша бастау кажет. Бала мурыннан сойле- се, суйенш дыбыс ретшде ein6ip дыбысты пайдалануга болмай- ды. Бул ережеш ескермеген жагдайда логопедиялык есер тшмдшп дыбыстар артикуляциясыныц сапасында KepiHiciH табады, ал олар- дыц акустикалык сипаттамасы акаулы болып кала береди Уранопластикадан кешнп логопедиялык сабактарда естш кадагалауды, фонематикалык кабылдауды дамытуга улкен назар аударылады.

Мектеп  жасына дешн операцияга дейш логопедпен аталган ед1стеме бойынша сабакка  катысиаган балалар ушш сауат ашу сабактарын ецпзуге болады. Бул дурыс сойлеу тшнщ дагдыларын узак уакыт бекггуге жоне алдагы жазу бузылыстарыныц алдын алуга кемепн типзедт Операциядан кешнп жумыста улкен назар сойлеуде мимика булшык еттершщ катысына, сейлеу кезшдеп артык шиеленесудыц, синкинезиялардыц пайда болуын алдын алуга аудару кажет.

Сонымен, операцияга дейш аталган ед1стеме  бойынша логопедпен сабак еткен наукастар, операциядан кешн де сейлеу дагдылары улкен сойлеу материалында, барлык жагдайларда дурыс сейлеуге б1ртшдеп ауыса отырып калыптасады. Операцияга дейш баска едютемелер бойынша окылатын немесе мулдем логопедиялык комек алмаган ринолалиясы бар балаларды тиянакты турде логопедиялык тексеруден етюзу кажет. Эсер ету жолдарын тандауда сойлеу тшнщ акаулыгынын ерекшелжтер1 жене мумкшдктер1 ескершедь Егер, тшнде логопедиялык сабактарга операциядан кешн келш тускен ринолалиясы бар баланыц сейлеу тшнде мурын- мен сейлеу, бет жене мимика булшык errepi катаймаса, 6ipaK дыбыстар катары жок болса, онымен дислалиясы бар баламен отюзшетш сиякты сабактар журпзшедк ягни бала дурыс айта алмайтын дыбыстарды кою тесшдерш колдану. Уранопластика-

3. кешн, сейлеу тшшде болымсыз мурын аркылы сейлеу болса иаукаспен сабак етуде жумысты аталган операцияга дешнп системе бойынша журпзу кажет.

Бул жуйе мурын аркылы сойлеуд! аз уакытта тузетуге жоне артикул яцияда мимика мен бет булшык еттершщ кате (дурыс ем ее) катысуын мулдем жоюга мумкшдж бepeдi. Алгаш рет ло- юпедиялык кемек алып отырган балалармен сабак еткгзу бары- сында сойлеуш естш, зешнш дамытып, уйретшп жаткан дыбыс- гарды кинестетикалык жоне тактильд! сезшуш бсюту кажет. Бурыцгы сойлеу стереотип! жацага ауыстырылады. Сабактарда |)инолалиясы бар бала уйренген дурыс сейлеу дагдыларын беюту ор балада еркалай етедт Буган б1ркатар себептер бар.

Сейлеу  аркылы катынас кезшдеп кателерд! ж1беру1 баланыц югопедиялык сабактарда уйренген дагдыларын кунделжп OMipiH- де, турмыста ерте колдана бастаганына байланысты. Мундай жаг- дайда уйретшген дагдылардыц турактылыгы мен бектлу! бузылады.

Логопед баланыц сойлеуш кадагалауды  ата-анасына уакыты- нан ерте тапсырган жагдайда, кейде сойлеу кезшдеп кателер байка- лады. Ата-аналар баланыц сейлеушщ дурыс еместшш бшген куннщ озшде, тузету жолдарын корсете алмайды. Тусшюпеушшк туын- дайды. Keri6ip жагдайларда бала ©з сойлеуш тиянакты бакылай алмайды, ягни ол озш-оз1 кадагалау кажеттшгше сешмпз, ал кейде баска затка кодий ауып, озш-ез! анда-санда гана кадагалайды. Логопедиялык сабактар аякталса да, логопедпен бала арасындагы карым-катынас узак уакытка дешн созылады. Ce6e6i:

Ринолалиясы бар балалар жогаргы ершмен мурыннын калган акаулыктарын тузету уппн косметикалык операциялар жасатып жатады. Эдеттепдей, мундай операциялар 18-20 жаста жасалады. Кейде ершнщ етш трансплантациялайды (орнын ауыстырады). Трансплантациядан кешн жогаргы ерш сойлеу эрекетше б!ртшдеп катыса бастайды жоне уакыты узакка созылады. Бул наукастыц сейлеу! кайтадан мурын аркылы болуы мумкш, ce6e6i сойлеу аппа- ратыныц жогаргы бел!м!ндег! жагдайлар озгеред!: булшык еттер- дщ бурыцгы уйренген озара байланысы бузылды. Ершге операция жасалганнан кей!н ауа агыны ауыз куысы аркылы ету ymiH ауыз- ды бурыцгыдан (операцияга дей!н) сол кещрек ашу кажет.

логопед кецестер1 бул жагдайда пайдалы. Сойлеу тш калып- ты болу ymiH 3-5 оцпмелесу отюзшедг

Мурын мен мурын калканшаларына операция жасап тузетшген сод сойлеу тшн операциядан кейш де кадагалауды умытпау керек.

Логопедиялык  жоне психотерапиялык араласу баланыц  жы- цыстык даму кезешнде де кажет: ce6e6i дауысы eзгepeдi.

Кемейдеп  физиологиялык езгерютер жоне осы  даму кезещнде тыныс алуы езгередц сонын салдарынан жасосшр^мдердщ сейлеу i кайталанып мурын аркылы шыгуы мумкш. Егер бала калыпты сейлеу тiлiнiц зацдылыктарыи есшде сактаса, мундай мурыннан сойлеу б1ртшдеп кетедт

Эрине, бул кезецде де оган логопед KOMeri кажет. Логопед оныц киындыктарын айкындап, сейлеудщ темпш езгертш отыра- ды, аргикуляциялауды, тыныс алуды тузетедг

Бул уакытта логопедиялык жумыста корт кабылдауын, кинестетикалык сезшуш жоне есып бакылауын колдану кажет. Эр турл1 анализаторларды кецшен пайдалану кыска мерз1мде оцды ноти- желерге жетюзуге мумкшдк бередг

Сонымен, уранопластикадан кейшп логопедиялык жумыс опе- рацияныц жасалганына жоне операциядан кейшп жумысты ескеру бойынша курылады. Жумыс одютер1 наукастын сойлеу тш ерек- шелктерше байланысты жоне психикалык статусын ecKepin кол- данылады.

Туа бшкен  тандай акрульщтарында сейлеу rnuii бузылыстарынъщ алдан алу (сацт ан дыру)

Тацдай  жарыкшагымен туылган балада ринолалияныц ауыр акаулыгы болуына Kayin туады. Алайда i<a3ipri кездеп медицина- лык жоне педагогикалык ic-шаралар жартылай немесе толык акаулыктыц болмауына осер eryi мумкш. Уакытылы жасалган медициналык ic-шараларга (операциялык емдеу немесе обтуратор- ды пайдалану) улкен мон берыедг Б1рак Ka3ipri кездеп доркерлер- дщ операция жасау мумкшдш туралы пiкipлepi ор турлт Сондыктан, коптеген себептер бойынша уакытылы медициналык комек алу мумкшдш бола бермейдг

Сейлеу  тш кемютшшщ алдын алудьщ педагогикалык  куралда- ры бар. Ерте жаста (1 жаска дейш) баланы тшдщ ушы альвеолдарга жакын туратындай калыпта жаткызу керек. Ол унпн баланы пппен немесе кырынан жаткызута болады.

8-10 айда бала былдырлай бастайды: агу, и-и-и, мам-мам - илбыс косындыларын айтады. Бул сетте бала баскалардыц сейле- генш тусше бастайды. Ол кез1мен немесе саусагымен ежес1н, апасьтн, сататты керсете алады, немесе дыбыстар аркылы кыз- дыц жылатанын (а-а-а...), атасыныц уйыктатанын (х-х-х...) корсе- ге алады.

Тацдай  жарыкшаты болганда дол осы уакытта  сейлеу тш акаулыктарынын алдын алу  бойынша жумысты бастау керек. Баланыц дамыган елжтеу рефлексш пайдалану колайлы болып табы- 1ады, басында - ему кезшде, кешннен сейлеу кезшдеп дем шыгаруды (1 ж. кейш) дамытуга арналган жаттыгулар аркылы. Ол ушш дыбыска елштеу ойындарын колдануга болады, бул кезде улкен адам баланыц назарын турл1-туст1 макта тушрнпктершщ кемеп- мен ауыз аркылы шыгарган демге аударады.

Ойын  кез1нде бала ыстыкта иттщ тыныс  алуы сиякды жагдай- ларды ел1ктеп келНредт Бала а-а-а... дыбысын узбей сыбырлап, гшн шыгарып айтады. Кдшымызды калай жылытамыз? (колга х- х-х деп дем шыгарып урлеу).

Баланы  тшдщ ушын алга козгалтып ауызбен  дем алуга уйрету ушш баска  да, жаттыгулар ойлап табуга болады. Тыныс алуга багьттталган оцай ойын - жаттыгулардан кешн б1ртшдеп дауысты, дауыссыз дыбыстар артикуляциясын дауыс косып ауызбен тыныс шыгаруга дагдыландырамыз. Мысалы: балага кыз калай жылаганын керсет (а-а-а).

Бул кезде ауа агыныныц ауыз аркылы шыгуын унем1 кадагалап отыру кажет. А дыбысын айтканда т1л ушы астыцгы тютерге rain туруы керек. Бет булшык errepi босацсыгаи. Тш ушыныц мундай калпы бастапкы кезде барлык дауысты дыбыстарды айт- кандагыдай сакдалады. Мундай жаттыгуларды мысалга ке.тпрешк: Шамды калай еипрем1з? (ф~). Паровоз калай гушдейд1? (у-). Кеме калай гушдейд(? (ы—). Сен кандай улкенсщ? (о—). Жел калай шу- лайды? (в—). TicTepiMi3oeH тыныс алайык. (с—). Маса калай ызыл- дайды? (з—). К,аз калай ышылдайды? (ш—) (тш ушы жогары кете- ршед1). Ара калай дауыс шыгарады? (ж—) (тш ушы ш дыбысын- дагыдай жогары кбтершед1). Тоцып калган колдарымызда калай жылытамыз? (х—).

Дыбыстыц  дурыс айтылуын кадагалау уинн ауызга макта тушрипгш жакындатамыз немесе жука усак кагаздарды урлейм1з. Дем  шыгарганда олар «д1ршдейдЬ>.

Ойын-жатытуларды  баланы жалыктырып ал май, б1ртшдеп са- бактарга уйретш етюзу керек. Баланыц назарын сез, дыбыстарды айткан кезде ауыз ашылтанына аудару ©те манызды, ce6e6i тандай жарыкшагы бар балалар ершдерш ашпай сейлеуге кумар.

Ата-аналармен логопедтщ мшдеп - балага дыбыс пен сез артикуляциясын керуге кемектесу, назарын аудару. Бул ерекет дыбыстыц аньтк айтылуын дамытады. Байланыстырып сейлеу in калыптастыру кезшде баланыц назарын оган керсетш ауызбен узак тыныс шыгаруга аудару кажет. Егер ерте жаста сейлеу тшш- деп бузылыстардыц алдын алу жумыстары журпзшмесе, операция алдында сейлеу тшшщ акаулыгы калыптасып, турактанып кала- ды да, тузету ушш узак логопедиялык жумыс кажет болады.