Логопедия негіздері ринолалия

Ринолалия кезшде спецификалык тыныс алу, дыбыс айтудыц ' 1.11 кулары, мурындык pen к байкалады. Сейлеу тшнщ бузылысы- Ш.1И корййсшде Heri3rici дыбыстын айтылуыньщ бузылуы болып I щ )ылады. Екшшшк сейлеу тшнщ лексикалык-грамматикальщ жа- ' 1.ПП.Щ бузылуы, фонематикалык есту кабшетшщ жетюпеушшп, | I юаша сейлеу тшнщ бузылуы болуы мумкш.

Ауыткуды тузету медициналык, психология - педагогикалык | и пал сгу аркылы жузеге асады.

Ринолалиясы бар балалармен логопедияльщ жумыс журггзу odicmeMeci

А тык  ринолалияда операцияга дейшп жене операциядан м I ■ 111I I логопедиялык жумыстыц непзп мшдеп - сейлеу тшнщ | а 11»1пты дыбьтсталуын калыптастыру болып табылады, ягни му- рмндык ренкс1з сейлеуд1 калыптастыру. Логопедиялык эсердщ i\ пдай багыттылыгы кол жетерлж. Операциядан кейшп кезецде i .i агыны мурын куыстарынан сел шыкса да дурыс артикуляция- I а ырбиелеуге жене оларды анык айткызуга болады. Операцияга н и in алган дагдылары операциядан кешн де сакталып, кейшп -нумысты жещлдетед1 де, уакытты кыскартады.

Ринолалиясы бар балалармен жумыс кезшдеп  басты шарт - • oiijiey аппаратыньтц сау белжтерш (теменп жене ортацгы бел1м- u-pin) белсендшеу болып табылады. Логопедиялык есер барысын-

1. жогаргы акаулы бел1мге аз салмак Tycyi керек.

Ашьщ ринолалядагы логопедияльщ тузету жумысыныц неггзг1 цагидалары

Ашык  ринолалиядагы логопедиялык жумыс  кагидалары атал- мыш бузылыстардыц моншен жене себептершен туындайды:

1. едютеменщ непзшде физиологиялык тынысты колдану ка-

1. пдасы жатыр. Кешннен тыныс алудыц бул Typi сейлеу кезшдеп шафрагмальд1 ауыз аркылы дем шыгарып тыныс алуга б1ртшдеп пуыстырылады;

2. сейлеу кезшдеп тыныс алудыц мундай турш дамыту сейлеу

2. ii дыбыстарыныц артикулемаларын калыптастырумен 6ip уакыт- га журпзшедй Тыныс алуды жене артикулеманы калыптастыру-

дыц параллельдшп алгашкы сабактарда-ак сойлеу тшнщ дыбыс- 4 тарын дурыс айтуга мумюндш бередц

3. ринолалиядагы дыбыс айтудыц тотальцц бузылысы байкала ды. Соган байланысты логопедия лык жумыста сойлеу тшнщ бар- лык дыбыстарын дурыс айткызып калыптастыруды мшдетп турде кайтадан бастау кажет. Сейлеу тшнщ Keft6ip дыбыстары дыбыста луы бойынша дурыс болып Kopinyi мумюн, 6ipai< бул дурыс емес, ce6e6i, артикулациялык аппарат булшык еттершщ кагаюы жене тшдщ дурыс емес калпы калыпты (дурыс) артикуляцияны камтама сыз еге алмайды. Сондыктан мундай дурыс болып кершген ды быстарды логопедиялык сабактарда пайдалануга болмайды.

Сонымен, ринолалиясы бар баламен жумысты  бастаганда, бала айга алатын барлык дыбыстардан  бас тартып, жумысты кайтадан бастау кажет. Бул жол жумыстыц тиiмдiлiгiн камтамасыз етедг

4. ринолалияда дыбыстар бойынша жумыстыц кезектшп ды- быстардыц артикуляциялык базасыныц дайындыгымен белгше- I недк

Сейлеу тшнщ дыбыстары 6ip-6ipiHe теуелд! жене 6ip 6ipiMcn байланысты, сондыктан, дурыс айтылатын дыбыстардыц 6ip тобы- нын бар болуы баска дыбыстар топтарын калыптастырудыц туын- ды 6a3nci болады. Бар дыбыстардыц артикулемалары жаца дыбыс- I тар тербиеленетш кажегп nerhi болады. Жеке дыбыстарды койг- анда ертурл1 суйешш дыбыстарын колдануга болады;

5. дыбыстыц артикуляциялык базасын дайындау арнайы артикуляциялык гимнастика аркылы журпзшедк Бул гимнастика унем1 баланыц сейлеу кезшдеп тыные алуын дамытумен кезектелт журпзшедк

Артикуляциялык  праксисзз дамытуга арналган жаттыгулар жуйесшдеп бастысы - сейлеу аппаратыныц  булшык еттер топта- рыныц физиологиялык езара ерекеттерш колдану, ягни олардыц езара байланысын жене 6ip-6ipmeH теуелдшгш пайдалану.

Дыбыстардыц непзп артикула циясына непз болмайтын  дерею артикуляциялык жаттыгуларды (тшд! шыгарып устау, тшд1 шыга- рып жогаргы epinre типзу т с.с.) колданбау кажет, ce6e6i олар жеке дыбыстардыц артикуляциясын бекггуге кажегп epi<iH козга- лыстарга мулдем сейкес келмейдк

Дыбысты айтуга кажет козгалыстарды уйрепп, жаттыктыру

• | кс г. Ескертетш жагдай: бала керсетшген кимылды оцай, кинал- ч,н1 орындауы керек, ce6e6i, киналуы сейлеу аппараты булшык

I u-pinin баска топтарьтна 6epmyi мумкш.

Косымша артикуляциялык жаттыгуларды кажетл жагдайлар- |ц жоне жекелеген жосиарда гана колдануьа болады.

Ьарлык косымша  жаттырулар физиологиялык еркш болып,

• мин киыпдыксыз орындауы кажет. Олар аралас бузылыстарда ми колданылады. Мысалы, дизартрияныц ауыр туршде ринола- ииимен курделенген жатдайда массаж жоне механикалык, кемек но I данылады. Оларды колдану барысында кажетл булшык еттер но и алыстары дамып, тщцщ 6ip жатыныц босацсытанын тузегуге (риалган кимылдар жасалып жаттыктырылады.

й. дыбысты  айткызганда ец алдымен баланыц  назары дыбыстыц ||ч икулемасына  аударылады; оньщ есю уйренген артикуляциясы  пайда болтан дурыс дыбыстыц бекуше кедерп жасамау ymin бала-

3. пазарын дыбыска, оны естуге аудармауымыз керек. Бала ал-

и.ш-ала кай дыбысты айту бойынша жумыс жасалып жатканын (ипуi керек.

7. дурыс  сойлеу датдылары кейде логопед,  кейде ата-анамен ми опедтщ  баскаруымен бектлш отырады. Алташкы  10-15 сабак- мрда дурыс сейлеудщ датдыларын калыптастыруды тек логопед журпзедц ятни балата уйге тапсырма бершмейдг Артикуляциялар-

1. бала мецгерген соц, дыбыстардын opin тацбалары ецглзшедп югопедпен сабакта орындалган сейлеу материалын ата-ананыц | адагалауымен езшдж сабактарда бекпуге болады.

Жеке  дыбыстардыц айгылуын беклкеннен кей1н  оларды логопед кадаталауымен созде, сойлемдерде машыктандыру жумысы журпзшедт

Сабактардаты  сейлеу келем1 б1рлндеп кецейед1, контекстл

• ойлеу тшне дей1н курделен1п, соцгы сейлеу дагдыларьг диалог I и* I i 11де баламен жаца жагдайларда бектледг

Жотарыдаты  кагидаларга сейкес А.Г. Ипполитова ринолалиясы (мр балалармен операцияга дей1н жене операциядан кешнп кезецде Iурыс сейлеу тшн дамытудыц ед1стемес1и курастырган. Эд1стеме- icri сабактар оцай, баланы жалыктырмайды, логопедтщ ецбегш г ioyip жецшдетед] де, логопедиялык жумыстыц уакытын кыска ртады.

Жумыс сейлеу кезшдеп дурыс тыныс  алуды калыптастыру! а жене 6ip уакытта дурыс артикулемаларды курастыруга непздел- ген.

Операциягы  demmi кезендег1 логопедияльщ жумыс

Кейшп кезге дешн операцияга дейшп кезенде  ашьщ ринолалия- да логопедиялык ьщпал ету колданылмады, немесе тек айтылып журдг Сабактар непзшен операция жасалган наукастармеи журпзшдь Операциядан соц анатомиялык акау толык немесе жар- тылай жойылды, 6ipai< сейлеу тш кажетп нотижеге жетпедг Уранопластика операциясын кеш жасау, оныц сейлеу тшнщ жетшуше толыксыз нотижесц операциядан кейшп кездеп логопедиялык есердщ узактылыгы жене кептеген баска ce6emrepi операциядан кейшп логопедиялык ыкпалыныц уакытын кайта карап, операцияга дешнп кезде логопедиялык жумыстыц жемюп жол- дарын 1здеуге екелдт

Ринолалиядагы сойлеу тш акаулыгы тандай жарьщшактары- ныц болуымен жене ауыз куысындагы тщдщ кате калпы, артикуля- циялык аппарат булшык еттершщ озара жумысыныц бузылуымеп курделенген болса, кейшп ею акаудыц тузету (ауыз куысындагы тщдщ дурыс емес калпы жене артикулациялык аппарат булшык еттершщ озара байланысыныц бузылуы) операцияга дейш мумкш жене де сейлеу тшнщ жаксаруына ьщпал етедт Сонымен, операцияга дейшп дурыс сейлеуд1 калыптастыру га жагдай жасауга болады. Егер наукаста анатомиялык акау жене де белгш 6ip психо- логиялык ерекшел!ктер1 болса операцияга дейшп логопедиялык кемек керсетшедт Сондыктан, жумыс кезшде дурыс сейлеудщ калыптасуы, тулганыц дамуыныц тузетшу1 ескершедг

Ринолалияда дурыс сейлеуд1 калыптастыру (дыбыс айту бой- ынша жумыс) ауыз аркылы багытты тыныс алуга торбиелеуд1 сойлеу тш дыбыстарынын дурыс артикул смаларын oip уакытта жасау мен кезектеледг Логопедиялык жумыс nponeci ею кезецге болшедг Дайындык кезещ.

Бул кезец  сабактарыныц neri3ri максаты - сойлеу кезшдеп тыныс алуды калыптастырумен катар артикулемаларды мецгерту.Кезещц шартты турде ею бел1мге белуге болады:

а) ауыз жене мурын аркылы тыныс алуды ажырату жене калы птастыру;

е) дауысты дыбыстар жене фрикативп катац дауыссыз дыбыс- I ар артикулемаларын айтканда (дауысты коспай) ауыз аркылы узак дем шыгаруды калыптастыру.

А. Сейлеу кезшде тыныс алуды калыптастыру. Сейлеу кезшдеп гыныс алуды калыптастыру баламен жумыс жасау барысында журпзшедк Дайындык кезецшде бул жумыс ауыз аркылы узак дем шыгаруды калыптасгырумен гана шектеледг

Жумыстыц  бул жуйссппц непзшде физиологиялык тыныс алу- I ы пайдалану, сейлеу кезшдеп козгалыстарды киналмай ажырату жэне физиологиялык табиги ажырату жатыр. Дурыс сейлеу тшн калыптастыруда тшмд1 тыныс алу - ол диафрагмалыД (кабырга астылык) тыныс алу.

/ кезец. Окьггудын басында баланыц физиологиялык тыныс ллуын белплеу кажет. Ол унпн логопед ез алаканын баланыц бель иен жогары бушр жагына кояды. Баланыц тыныс алу кабырга астылык болатын болса, логопед ез тыныс алуын оныц тыныс алу ритмше сейкес CTin, жумысты бастайды. Егер балада жогаргы оуганалык немесе кеуделж тыныс алу болса кабырга астылык | иные алуды елжтеу аркылы калыптастыру керек. Ол ушш бала- пыц алаканын ©з буй1р1не басып, логопед оз алаканымен баланыц I ыные алуын тексеред1. Бала логопедт1ц дем алу Ke3iHneri кабырга- лардыц козгалысын ce3iHin, кабырга астылык тыныс алуга ауыса- ды. Ауыз ашык кезшдеп сабырлы дурыс тыныс алу пайда бола салысымен ауыз аркылы жене мурын аркылы тыныс алуды ажыра- I у га кешуге болады. Окушыга тыныс алып, дем шыгарудыц ер I урлер1 болып келетшдт туралы айтып тус!нд1ру кажет: ауыз жабык кезде тыныс алу мен тыныс шыгару мурын аркылы жасала- ды; ауыз ашык кезде тыныс алумен тыныс шыгарудыц ер Typni уйлесулер1 болуы мумкш. Мундай тусшд1руден кей1н балага нак- 1Ы тыныс алу жаттыгуларын орындау усынылады. Оларды орын- дау Keseinijiiri суреттермен баланыц дептер1ндеп №1 кесте бойынша кадагаланады

Typin жаттыгу барысында диафрагмальд1 тыныс алу жене б1ртш- деп сабырлы дем шыгару. Сонымен 6ipre, бул жаттырулар тыныс алудан кешнп кцурютен кешн тыныс алудагы сейлеу кезшдеп тыныс алудыц ритмше непз болады. Сейлеу кезшдеп K^ipicTi калыптастыру imKi себептермен пайда болады, ce6e6i бала тыныс шыгаруын токтатып, назарын дем;ц калай шыгару екендшше ауда- рады: тыныс алудан тыныс шыгаруга кешкенде мурын аркылы ма, елде ауыз аркылы ма. Кешн дауысты дауыссыз дыбыстарды айткызыи уйрету кезшде бул Kwipic уакыт бойынша созылады жене беютшедг Ал, буындар, сездер, сез т1рекестер1не кошкен кезде ол толыгымен калыпты болады да, сойлеу кезшдеп дурыс тынысты камтамасыз етедт

Мундай  жаггыгулар кезшде баланы тыныс алып, тыныс шыгару кезшдеп ауыз куысы жене жуткыншак куысыныц кшегейл1 кабыктары аркылы ететш багытты ауа агыныц сез1нуге уйрету кажет. Ауыз аркылы шыгатын ауа агыныныц багытын Teric кагаз бетше койылган мактаныд козгалысымен немесе тыныс шыгарган- да алаканды ауызга такап усгау аркылы кадагалайды.. Осы кезде бала ауа агыныныц багытын бакылап, логопедтщ айтуы бойынша тузепп, езгертш отыра алады. Мундай дем шыгару ауыз аркылы толык, сабырлы тыныс шыгарудыц багыггылыгын калыптасты- рады.

Бул едютеме тыныс алуды дамытуга арналган логопедиялык теж1рибеде жи1 колданылатын арнайы жаттыгуларды жург1зуд1 коздемейд1 (мактаны урлеу, резецке ойыншыктарды урлеу т с.с.), ce6e6i тыныс алудыц мундай тур л ер in in сейлеу тип не em6ip каты- сы жок. Сондай-ак, бул жаттыгуларды орындау барысында бала киналып жасайды, ал бул жагдай оныц сейлеу тшне зиянды. Ce6e6i сейлеу аппаратыныц булшык; еттерше берипп, артикуляцияны ауырлатады.

Баланыц назары yueMi сейлеу кезшдеп тыныс шыгарудыц ба- гытына, артикуляция мушелершщ калпына аударылып отырады. Ауыз арцылы дурыс тыныс шыгаруды уйымдастыру ymiH ауыз куысындагы тшдщ калпыи езгерту кажет.

Дем шыгарудыц  турлерш уйрету кезшде-ак баланыц  назары б1рден артикуляция мушелершщ калпына аударылады: ауыз аркылы тыныс шыгарганда тшдщ ушын алдыцгы теменп курек тютер- ге Tipen, ауызды есшегендепдей ашып устау.

Тшдщ  ry6ipi темен Tycyi керек. Тшдщ ушыныц алдыцгы астыц- гы курек пстерге карай жылжуы тшдщ Ty6ipiH кажегп калышса дешн темен туЫрмесе, уакытша тйвд т1стер арасынан шыгарып, тшд1ц Ty6ipiH шпательмен басуга болады (шпатель ец соцгы жаг- дайда колданылады).

Тшдщ Ty6ipi темен болгандагы ауыз аркылы дурыс тыныс шыгару нетижес1нде бала кез келген дыбысты анык (мурын аркылы емес) айтып, кешннен сейлеу тш1нде де, калыптастырылады.

Б. Opcuibdi праксиспй дамыту. Диафрагмальд1 тыныс алуды дамыту жумысымен катар дауысты, дауыссыз дыбыстар артику- лемаларында артикуляциялык аппараттыц гимнастикасы журпз1- лед1 (жумыстыц 2-ш\ кезещ).

Сейлеу  т1л1н1ц аныктыгына дауысты дыбыстарды айтуы есер етедт Олардан ер дауысты  дыбысты айткандагы дыбыс айту мушелер1н1ц калпы сакталатын спецификалык гимнастика бастала- ды. Ерекше назар алгашкы кезде, барлык дауысты дыбыстар арти- кулемаларын дайындау кезшде астыцгы курек TicTepre Tnrnin уста- латын т1лд1ц ушыныц калпына аударылады. Бул тесш ауыз куысы келемпнц улгаюына жене соныц аркасында ауа агыныныц ауыз куысы аркылы етуше мумкшд1к тугызады. Дауысгыларды арти- куляциялау кезшдеп ерш калпыныц e3repyi, булшык еттердщ езара байланысыныц аркасында, ер дыбысты айту уш1н дурыс калыпка табиги жолмен келед1. Гимнастика дауысты дыбыстардыц арти- куляциясын уйренуден басталады. Бул артикуляциялык жаттыгу- лар №1 кестеге ецпз1лед1.

Дайындык  кезец1ндег1 басты мптдет - ауыз аркылы тыныс алуды

йымдастыру болгандыктаи барлык артикуляциялык жаттыгулар дауысты  коспай жасалады. Бала ©3i орындап отыртан жаттыгу- лардыц дауысты дыбыстар артикулемасы екенш бшмещц. Бул уакытта логопедтщ артикулемалардыц калпын аныктап жаксар- туга мумкшдпл туады. К^алыптастырылатын артикул яциял ар ды ринолалиясы бар бала кинестетикалык турде есте сактайды, артикул ема жэне оньщ cypeTi арасындаты шартты рефлекторлы байла- ныс белгшенед1 де, ол суретке суйешп ерюн турде сыбырлап айта- ды. Логопедтщ тусйццрулер1 бойынша бала дыбыс айту мушелерь нщ накты калпымен, ауыз аркылы шыккан ауа атынынын батыты- мен танысады. Артикулемаларды калыптастыру кезшде бала жат- тыгуды киындыксыз орындауына назар аударып, бет жэне мими- калык булшык crrepi синкинезияларыныц пайда болуыныц алдыи алу керек. Оральд1 праксисА дамыту кезшде ринолалия сейлеу тшнщ баска бузылыстарымен аралас болтан жагдайда, ыкпал етудщ кажетА арнайы жолдарын карастыру кажет. IpiKTeri алын- ран артикуляциялык гимнастиканыц катидасы сейлеу тшндеп дыбыстар артикулемасын жасамайтын косымша артикуляциялык жат- тыгуларды колдануды кездейдт Мысалы, ринолалиямен дизартрия болганда Алд1 жотары кетергенде кенет сол жакка ауыткиды. Бул оц жак булшык еттер сол жак булшык еттерден элшз екенш керсетедт Мундай элаздш кезшде Алд in оц жатыныц булшык етте- piHip купли бектп дамытуга арналган арнайы жаттыгулар журпзу кажет. Ол yiniH баладан Астердщ жогарры сол жэне томенп жагы- на Алд1 типзш, тшмен сол жак урттыц iniKi жагын Ареуд1 сурайды. Бул тшдщ сол жагыныц булшык еттерше куш бередт