Логопедия негіздері ринолалия

Ринолалия (грекше «rhinos» - мурын, «lalia» - свйлеу) - аул сейлеу аппаратыныц шетт бвлттщ анатомиялыц-физиоло- гияльщ кемКтттершщ салдарынан дауыс тембршц жене дыбыс айтылуыныц бузылуы. Дыбыстьщ бузылуы мен дауыс эуеншщ бузылуы катарласып сай келу1 ринолалиядан дислалия мен рино- фонияны ажыратуга мумюндш бередт Ринолалияда артикуляция, дыбыс шыгару /фонация/, дауыс пайда болу механизмдершщ мелшерден ауыткуы байцалады. Оныц ce6c6i ауыз жуткыншак пен мурын резонаторыныц катынастарыныц бузылуы.

Адамныц фонациясы цалыпты жагдайда барлык дыбыстарды айтцан кезде мурын - жуткыншак  пен мурын куысы, жуткыншак жэне ауыз куыстарынан ажырайды. Бул куыстар жумсак тацдай, жуткыншактыц жанындагы жоне арткы бойыныц булшык еттерь н1ц жиырылуыныц эсершен тацдай мен жуткыншактыц жабысуы аркылы бел1нед1. Дыбыстардыц айтылуы кез1нде жумсак тацдай- дыц кимылы мен жуткыншактыц арткы жатыныц (Пассаван вали- ri) калыцдауы пайда болады. Ол жумсак тацдай мен жуткыншак-щ 6ip-6ipiMeH кабысуына мумкшдк тугызады. Сейлеп турган акытта дыбыстьщ айтылуы мен сэздщ шапшацдылыгына карай кумсак тацдай уздккз бтрде темен Tycin, б1рде эр турл1 бикткке ко| ары кетерийп турады. Тандай мен жуткыншактьщ мыктап кабысуы айтылган дыбыска байланысты жене ол дауыссыз дыбыс- iapi а Караганда дауыстыларда аз кабысады. Егер жумсак тацдай- ц.| ц арткы жагыньщ meTi мен жуткыншактьщ арткы кабыргасы- иыц арасындагы 6 мм-ге жуык кещстк калатын болса, онда дауыс- I м дыбыстарды мурыннан естшетш ун пайда болады. Тацдай мен куткыншактьщ ен нашар кабысуы дауыссыз «в» дыбысында, ал 1'И мыкты кабысуы «с» дыбьтсын айткан кезде болады. Бул кабы- еуы дауысты «а» дыбысын айткандагыга Караганда алты-жет1 морге кунгпрек десе болады. «М», «н», «ц» мурын дьтбыстарын .ni l канда ауа агыны мурын резонатарьтнын кещстйше емш ерюн к ipiп кетедг

Тацдай  мен жуткыншактьщ кабысу кызметтер] бузылуыньщ * рекшелжтерше байланысты ринолалия эр турл1 болады: ашык, кабык (бггеу), аралас. Ал этиологиясына байланысты органикалык жене функционалды деп болшедп

Ринолалияньщ  барлык турлершщ Heri3i - сэйлеу аппаратыныц niCTKi бoлiмiнiн тутастыгыньщ бузылуы.

Лшьщ ринолалияда барлык сойлеу дыбыстарынын айтылуы кезшде ауа жумсак жэне катты тацдай жаръткшагыныц салдарыгтан гек кана ауыз аркылы емес, сонымен катар мурын куысы аркыльт отедк Ауыз бен мурын жолы аралыгындагы какпа жабык турган кезде дауыс nipiai ауыз жолы аркылы этед1 де, сойлеу мушелерш- деп дыбыстар дурыс айтылады, егер ауыз бен мурын жолдарыныц аралыгындагы какпа толык жабылмай 6ip жер1 ашык калса ауа ;йрш мурын жолына OTin кетедг Соттыц нэтижесшде ауыз бен мурын жолы какпа бузылган жагдайда, ocipece дауысты дыбыстарды айткан кезде, уннщ эуеж озгередц дауысты дыбыстардыц шпнде «и» мен «у» дыбыстарыныц эуендер1 кеб1рек езгередц ойткеш бул дыбыстардыц артикуляциясында ауыз - жолы баска- сына Караганда кеб1рек тарылады. «Е» мен «о» дыбыстарын айт- канда ун эуездшп бипнер бшнбес гана естшедг Ал «а» дыбысы- пыц мурыннан ecTinyi бiлiнбeйдi десе де болады, эйткеш ол дауыс- I ыны айгканда ауыз жолы кец ашылады. Ашык ринолалияда дауыс- ты дыбыстардьщ ун еуездшгшщ бузылуымен катар, кейб1р дау- ыссыз дыбыстар дыцда ун еуездшп бузылады. БТзыц жене фрика- тифт1 дыбыстарды айткан кезде мурын куысында кырылдап ecri- летш дыбыс пайда болады. Шутыл (п, б, д, т, к, к, F, г) дыбыстарын айткан кезде де ун еуездшп ашык ecTmyi уппн дурыс айтылуыи камтамасыз ететш ауыз куысында ауа кысымы пайда бола алмай- ды, сондыктан дыбыстар анык айтылмайды. «Р» жоне «Л» дыбыс- тардыц да айтылуы бузылады. Ашык ринолалияда «р» дыбысып шытару кезшде ауыздан шыгатын ауа агыныньщ елсвдшнен тшдщ ушыньщ д1ршдеуге шамас жетпейдг Ашык ринолалияны анык- тау ушш op Typai ед1стер колданута болады. Ец жецш - Гуцман сынаты (пробасы). Балата мурын жолдарын 6ipece ашып, 6ipece жауып отырып, кезекпен «а» жоне «и» дыбысын кайталатады. Ринолалияныц ашык туршде дауысты дыбыстардьщ айтылуы не- гурлым бузылады. Мурын жабык кезшде дыбыстар, ocipece «и» дыбысы, унс1з айтылады. Соны мен катар мурын канаттарында ез саусактарымен катты д!ршд1 сезедт Тексеру уппн фонендоскоп колданута болады. Тексеру журпзш жаткан адам «оливаны» ез кулатына, ал екишпсш баланыц мурнына тытады. Дауысты дыбыстарды, ecipece, «у», «и» дыбыстарды айткан кезде катты гут естшедй ¥зак айтылатын «ф», «с», «ш» дыбыстарын айтканда кырылдатан дыбыс шытады немесе леп сезшедт

Ашык  ринолалия органикалыц жене функционалдьщ болып белшедг

Органикалыц ринолалия штен туа бпкен немесе сырткы сок- кылар салдарынан пайда болтан деп белшедт Ортаникалык ашык ринолалия туа бпкен турлерше жумсак жене катты тандайдыц жарылуы жатады. Сырткы соккылардын салдарынан пайда бола- тын ортаникалык ашык ринолалияньщ турше ауыз жене мурын куыстарынын закымдары жене жумсак тандайдыц сырткы соккы- ньщ есер1нен сал болып калуы жатады. Туа бпгкен epiH жене тац- дай жарыкшаларыныц салдарынан болтан ринолалия медицина жене логопедия ymin мацызды проблемалардыц 6ipi. Ол хирург- стоматолог, ортодонт, балалалар оториноларинголог!, психоневролог жене логопедтердщ ерекше кецш аударатын меселелер1 деп бшем1з. Жарыкшалалар ен курдел1 жене жш кездесетщ ауытку. Бет жарыкшалар этиологиясы курдел1 ауытку. Кем1стктщ пайда полуына урыктыц дамуыньщ ерте кезшде генетикалык фактордьщ мкмалы жэне экзогендж зияндылык, оныц устше кеп жагдайларда • нм жэне баска себептердщ уйлесу1 ыкпал етед1 (Е.М. Немчинова, 1970; В.М. Мессина, 1971; Г.В. Кручинский, 1974; т.б.)- Сонымен катар биологиялык факторлар (ейелдщ жукплж кезшдеп цызамык, ижсоплазмоз, вирусты гепатит, тумаудьщ курдел! Typi жене баска вирустык инфекциялар); химиялык факторлардын, ыкпалы (улы чимикаттар, кышкылдар, анасынын, жуктшк кезшдеп кабылдаган у жене емд1к дер1- дермек ecepi) жагымсыз болуы мумкш. Пси- чогенднс факторлар: шошыну, эйелд1ц жуктшк кез1ндег1 стресстж куш. Жуктшктщ бастапкы 7-8 аптасында экзогенд1к сипаттагы шянды фактордьщ жагымсыз ыкпал ын айрыкша баса айткан жен. \ )деби деректемелерде тукым куалауньщ нелзшде пайда болган катты тандай жарыкшалар rypi 10-30% дешн (Светлов Н.Г.,1962, Писков А .Я., 1970 жене баскалары) кездесед1 деген мел1меттер бар. Тандай жарыкшасыныц салдарынан болган ринолалия ерекше симптомдар кешен1мен сипатталады:

1. Tin цалпыныц жоне белсенджгшц озгеруп. Тш артка тар- I ынкы, тшдщ ушы жене аркасы кушпен жогары кетерщю куйде болады (булшык еттер тонусыньщ жогарлауы байкалады). Сон- дьщтан ен жещл кимыл- козгалыстарды орындауы оцай болады.
2. Жумсак, тацдайдыц крзгалысын icKe асыратын булшык, cm тер эрекетшц бузылуы. Жумсак тацдайды кетеретш, мурын жене ауыз куыстарын болетш барлык булшык еттерд1н кызмеп курт шектеул1 болады. Бул жагдай тек сейлеуде гана емес, сонымен катар шайиау жене жуту кезшде орын алады. Жумсак тацдай сылбыр немесе аз кимылды, ез1н1н мурын жене ауыз куысын болу кызметш орындамайды. Жумсак тандай мен жуткыншактыц арт- кы xepereci кабыспайды.
3. Сейлеу-цозгалу анализаторыныц букт шетт (периферия- лык,) ушыныц вз ара врекепитспйгш'щ озгеруп. Артикуляциялык жене мимикалык булшык еттершщ ез ара ерекегпстптнщ бузы- луымен сипатталады. Бул жагдайда артикуляция кезшде бет булшык еттершщ артык кимылы, синкенезиялар байкалады. Туа бгг- кен жырыгы бар адамдарда хирургиялык операциядан кей1н де бул киыншылыктары жойылмайды. 0йткен1 хейлопластикадан кей- iH калатын тыртыктар бет булшык еттершщ кимылын шектейд1.

Негурлым ершнщ  тыртыгы улкен болса, согурлым баланыд  бет жэне мимикалыд булшыд errepi кеб1рек артикуляцията датысады. Сонымен балада сойлеушщ диыншылыдтары далыптасады. Арти- куляциялыд жэне тыныс алуга датысатын булшыд етгершщ езара эрекегпспгшщ бузылуы баланын; сейлеу кезйщеп тыныс алу ерек- шелжтер1мен сипатталады. Кептеген авгорлардыд зерттеулер1 бойынша ридолалия кезшде тыныс алу тездетшген, саяз жэне жш бэлады деген мэл1меттер бар. Бул тыныс алу кезшде мурын аркы- лы шыгатын ауаныд кэлелд 77%-га дешн кебейуше байланысты болады. Сезд1 айтдан кезде сэйлеу кезшдеп дем шыгару б!ркелк1 бэлмайды: сездщ ортасында ауа таусылады (В.Н. Яковенко). Дем шыгарудыд агымы жэне б1рдалыптыгы, сонымен датар сейлеу кезшдеп тыныс алудыд ыргадтылыгы бузылады.

4. Дыбыс айтудыц momaiihdi бузылуы.

Барлыд  дыбыстар мурындыд ренкпен айтылады, ecipece дау- ысты дыбыстардыд айтылуы бузылады. Дауыссыз дыбыстардыд айтылуы жод таддай-жутдыншад далданшасына дарай тартыдды болады. Соныд салдарынан дыбыс айтылуы бузылады, дыбыстар дырылдап шыгады. Дыбыстарды алмастыру сирек кездеседг Рино- лалияга шалдыддан балалар компенсаторлы дурал ретшде жутдын- шад аймагындагы дем шыгару жолында тарылу дурайды. Осы дезде ызыд, ысдырыд дыбыстар дауырт, жагымсыз ренкпен айтылады (М.Зееман). Кдуырт ыбыстар ауаныд датайган дауыс перде- лершщ даттарымен ысылуынан болады. Кдлсда жэне шугыл дем шыгарган кезде олардыд арасында шу пайда болады. Сонымен, ашыд органикалыд ринолалияда жарыдтар артикулациялыд аппа- раттыд дызметш патологиялыд езгерютерге содтырып, сейлеу тшнщ ауытдуын улгайтагын фактор болып табылады. Туа бггкен жырыдтардыд анатомиялыд езгерютер1 тек сейлеу - дозгалыс анализаторыныд шетшщ жогаргы бол!мде байдалады (жарыдтыд болуы, тацдай булшыд ет кешеннпд жеткшкс1з дамуы, Tic-жад жуйесшдеп езгерютер). Бул анатомиялыд езгерютер сейлеуд1 бар- лыд уш жуйесшщ (энергетидалыд, генераторлыд жэне резонатор- лыд) турадты функционалды ауытыдуларга экелш содтырады. Бул сейлеу кезшдеп тыныс алуыныд турше, дауысыныд жэне оныд артикуляциясыныд ерекшелктерше эсерш типзедг Сонымен, ашыд ринолалия жэне оныд сипаты компенсаторлы бузылыс- мрха байланысты болады: ауыз куысындахы хщцщ патологияльпс | л л 11 ы, жумсак хацдай булшык еттер кимылыныц бузылуы жэне > ойлеу - козхалыс анализаторыньщ нгехшщ барльтк булшык ет тпхарыныц езара epcKcxxicxixiHin бузылуы.

Функционалдык ашык ринолалияньщ шыху ce6enxepi эр турл1 оолуы мумкш. Бухан баланыц сойлеу мушелершдех1 дыбысхыц in I ылу кезшде жумсак хаццайдыц болбырап босацсуы мысал бола- м.I. Функционалдык ашык ринолалияньщ 6ip xypi - «уйреннпкгЬ> ипык ринолалия. Бул хамак, кемей бездершщ улхайып кехкен и п in сылып хасхаханнан кешн немесе дифхериядан кешн болхан нарезден пайда болады. Ол жумсак хацдайдыц кимыл-козхалысы \ 1ак мерз1мхе дешн нтекхеул1 болханына байланысхы. Ашык рино- ылияныц функционалдык хексерушде каххы жэне жумсак хандай- ыпда орханикалык 03xepicxep байкалмайды. Дауысхы дыбысхар- II.щ айхылуыныц курдел1 бузылуы функционалдык ашык ринола- шяныц Hexiaxi белх1сх Ал дауыссыз дыбысхарды айхкан кезде цщдай мен жухкыншак жаксы кабысады жэне олардыц ундер1 мурыннан шыкпайды. Функционалдык ашык ринолалияньщ бол- камы орханикалыкка караханда едэу1р колайлы. Ол фониахорлык клгхыхулардан кешн жойылады, ал дыбыс айхуыныц бузылуы шслалияны хузехущде колданахын хэсшдер аркылы жойылады.

Bixey (жабык) ринолалияда барлык сейлеу дыбысхарыныц ай- 1ылуы кезшде ауа ауыз аркылы охедх Бул баланыц мурнымен I ыпыс алуы киындаханымен хушщцршедх Мурын куысына exexiH жолды жауып хурахын полип, аденоидхыц улхаю, мурын калкасы- Iи.щ майысуы жэне баскалары себеп болуы мумкш. Мурын резонансы хухас немесе жарым-жархылай дауыс калыпхасу барысын- да ешедц дауыс 6ip кахар оберхонын жохалхады, мурын жолды |ыбысхары («м», «н», «н») бурмаланып кахац айхылады. Ехер мурын резонансы жок болса, онда бул дыбысхар ауыздан айхылады б, б’, д, д. Bixey ринолалияда дауысхы дыбысхардыц да дурыс мйхылуы бузылады.

М. Зееман 6ixey ринолалияньщ ею xypiH ажырахады: алдыцгы < >iniey жэне артцы 6imey ринолалия.

Алдынхы 6ixey ринолалияда ауаныц мурын куысынан охе ал- майхыны байкалады.

Мурынныц архкы  бол1хшщ хеменх1 кабыршыхыныц калыпхан тыс улгайып кетш /гипертрофия/, турактап узакка созылуынан / хроникалык/, мурын шем1ршегшщ майысуынан, мурын жолынын iciHyiHeH пайда болады.

Лртцы 6imey ринолалия - мурын жуткыншак куысыныд тары- луы байкалады.

Балаларда жш кездесетш тамак кемей бездерЫд шамадан тыс icin KeTin улгаюынын салдарынан, сирепрек - мурын жуткын- шакдыд кабынуынан, мурын жуткыншак фибромасы немесе бас- калай шжтерден пайда болады.

Функционалдык бипеу ринолалия балаларда жш кездеседд6ipaK аныкталуы эр уакытта дурыс бола бермейдк

Оньщ  oip epeKuieairi - мурын жолынын епмдшп жаксы жэне мурыннан тыныс алуы бузылмаган жагдайда пайда болады. Функ- ционалды ринолалияда мурындык жэне дауысты дыбыстын yHinin эуездшп органикалык б1теу ринолалияга Караганда куптрек бу- зылган болуы мумюн. Оньщ ce6e6i - жумсак тацдай фонациясы- ныц жэне мурын жолды дыбыстардыд айтылуы кезшдеп эдеттегь cineH жогары кетершп кетш дыбыс толкынымен мурын жуткын- шакка баратын жолды жауып калады. Бул сиякты кубылыстар жуйке ауруына шалдыккан балаларда байкалады.

Органикалык, бипеу ринолалияда ец алдымен мурын куысыныд тарылуыныд себептер1 жойылуы керек. Мурынмен тыныс алуы калай дурысталса, акаулыкта солай жогалады. Егер мурын жолы- ныд тарылуын жойганнан кешн де ринолалия icopinici езгермесе, онда функционалды бузылыста колданатын жаттыгуларды пай- далану кажет.

Ринолалияны тузетуде логопедрылык жумыстыд тшмдшп мурын жуткыншактыд калпы, uvula кызметд баланыд жасына бай- ланысты.

Аралас ринолалия 6ip уакытта ашык жэне жабык ринолалия ccoenTepi катар болган жагдайда байкалады, ягни мурын бпелуь мен катар мурын-жуткыншак кабысуыныд жеткшкс1зд1п бар кезде болады. Сейлеу тш бузылысыныд Typi басымдылык бузылыс- ка байланысты болады. Жумсак таддайдыд кыска болуы, оныд кшегей асгы жарылуы жэне аденоидтардыд улгайуыньщ уйлесу1 аралас ринолалияньщ KopiHici болып табылады.

К'Орытынды.

1. Сейлеу Tmi бузылыстарыныц классификациясында ринола- I it я 11 ы сейлеу тшнщ дербес бузылысы деп карастыруга болады.
2. Ринолалияда жетекпд бузылыс болып дыбыстардыд арти- куляциясы мен фонациясыньщ бузылуы табылады.
3. Ринолалияньщ турлер1 анатомиялык акаулыкка жоне сейлеу м-зшде дем шыгаруында ауа агымыныц батытына байланысты мжыратылады.
4. Ед жш кездесетш сойлеу тiлiнiд бузылысы таддайдыд туа он кем жарыдшалары салдарынан пайда болтан ашык ринолалия оолып табылады.
5. Таддай жарыкшалары салдарынан пайда болтан ашык рино- млияда сойлеу тшнщ акаулытына eKiHini ретпк компенсаторлы бузылыстар эсер етедп ауыз куысындаты тшдщ калпы, жумсак пщдай булшык errepi орекетшщ бузылуы жоне сейлеу-кимыл .шализаторыныд шетю уштарыныд булшык errepi уйлестшшщ бузылуы.

Тацдай  жарыгымен шартталган ринолалияны  зерттеу тарихы

Ринолалияны зерттеу тарихы узак жоне азапты жолды  басынан кедпрдд Оны зерттеуше доршерлер, психологтар, дефектологтар катыскан.

Ринолалия бойынша алташкы жумыстарды доршерлер  жазтан оолагын. Олардыд куш-жшерлер1 кайта калыптаскан тацдай перде- ci (жумсак таддай) жеткшюл узын жоне козталмалы болуы удин жоне ауыз куысын мурын куысынан даралай отырып, жуткыншак- I ыд арткы кабыртасымен уйлесетшдей етш, таддай жиынтытын голык жедел кайта калпына келмруге батытталды. Осы нотижеге кол жетюзу кадка мен мурын арасындаеы откелд1 ерюмен туйык- галу мумющдпн камтамасыз ететЫ жоне сейлеудеп мурындык ренкш жою удпн немесе оны толыгымен алып тастау унин алгы- шарттар дамытылады деп есептелген болатын.

Н.И. Пирогов (1844), Н.В. Воронцовский (1875), П. Субботин (1894), М.И. Пайкин (1936) ездерппц жумыстарында таддайдыд келемдер1 кандай децгейде жедел шараларыныд осер1нен тур1н озгертуге кабыеттд таддай колемдер1н1д кандай керсетюштер1 мынкылдау кезшде анагурлым сэттшкп логотерапияга колайлы болатыны туралы моселеш талкылатан едг

Н.И. Пироговтыц окушысы Н.В. Воронцовский 1870 жылы мериосталды  уранопластика калыпты сейлеуд1 калпына келт!руд1н жолында ец тамаша кадам жасатаны туралы хабарлаган болатын. Оньщ ойынша, уранопластикадан кешнп мынкылдаудьщ сакталу ce6e6i - жумсак тацдайдын, еюнпй кайтара кыскаруы, оньщ козта- лымдылыгыньщжеткшкшздт мен жалпактыты бойынша кернеу болып табылады.

Ауыз  куысындагы анатомиялык акауды тузетудеп  хирургтар- дыц кол жетюзген соттшктерше карамастан, олардыц ешкайсысы тек жедел араласудыц кемег1мен тана сойлеудщ фонетикалык жатын ендеушде жатымды иотижелерше кол жетюзе алмады. Уранопластика оздптнен-ез1 ринолалиямен закымдалтан балалар- дьщ сейлеушде назалды дыбыстауды жоймайгындыгы жалпыта мол1м болып айналуда.

А.А. Лимбергтщ  айтуына сойкес, сузшмел1 акауды емдеу жоне акауды жену 1сшде хирург оньщ улесше тусет1н релд1 накты ryci- Hyi керек. Хирургиялык емдеуд1н мшдет1 - кызметтершщ калыпты даму мумкшдшш бузбай деформациялантан мушелердщ фор- масы мен келем1н мумк1н болтанша толытымен калпына кайта келт1ру болып табылады. Мушенщ бурмалантан жоне жеткшкшз кызмет1н тузету1 (сейлеу кызметтершщ ерекшелктерО ездшшен- 03i сирек жоне кездейсок кана бершедт

Ринолалияны зерттеу мен логотерапиянын дамуын жетшд1ру- ге шегел мамандары улкен улес косты.

Мысалы, Лемонье, Б. Лангбек, Макуэн, Кез жоне баскалары (XX т.) тандайдыц жарылуын хирургиялык емдеуд1 жетщщрд1 жоне сейлеу1 аньщ болу ymiH жасесшр1мдер мен улкендерге хирургиялык арала- сута каратанда, окыту кеб1рек беретппн унем1 атап айткан.

Акау  мондшгш медициналык жоне недагогикалык  зерттеу жоне оны жену мумкшдштерш  карастыру барысында ашык мьщ- кылдаудагы сойлеуд1ц бузылуларын жоюдьщ педагогикалык одю- тер1нде exi багыт онделд1.