Логопедия негіздері ринолалия

 

2. кезец. Ек'шии кезецде ауыз арцылы дем шыгарудыц жаца mypi цалыптастырылады: ауыз аркылы дем шыгару. Баланыц пазарын шыгарылган ауа агыныныц шапшацдыгы мен екшндшп- не аудару кажет.

Дем шыгарудыц  бул турш мецгеру п, б, т, д, к, к, г, г дыбыста- рын калыптастыру кезшде журпзыедт Крыска дем шыгаруга

дайындык жаттыгуы ретшде й дыбысын айту кезшде дем шыга- рып жаттыктыру алынады. Cypeirepi №1 кестеде 1 -mi, 2-rni катар- даты дауыстылардан кешн белгшенедт

П дыбысын кою yiuin, бала жабык ершдерге шыгартан ауа агыны екшцщ, шапшан (алакандагы мактаны ушыратындай) бола- тындай eTin, урлеу1 керек. Даптерге артикуляция сызбасы салына- ды ( жабык ершдер). Кейшнен дал осындай тыныс шырару 6 дыбысын дауыс косып айтуында бектлед1 (дауыстыц катысуы жогары да айтылгандай).

Т дыбысын кою ymin тшдщ ушы жогаргы тютер артында болып, жогаргы алызеолдарга такап жапсырылуына назар аударылады. Белсещц жене екшщц (кыска) дем шыгару тшмен альвеол- дар арасындагы кабысуды узедь Кейшнен Т жане Д дыбыстарым дыбыстаумен айналысамыз.

К дыбысы артикуляциясын керсетш, туОщцру аркылы айткы- зылады. Балага тшдщ ушын тш асты желбезегшщ тубше типзш, ауызды сел жабыцкырап, ауызбен дем шыгаруды усынамыз. Сетшздш жагдай туындаса, дэстурл1 К дыбысын Т-дан кою едюте- месш пайдаланамыз.

Келеш жумыс-У"дыбысын калыптастыру. К,алыптастырыльпi жаткан дыбыстар б1ртшдеп №2 кестеге толтырылады.

3. кезец. Дауыссыз дыбыстармен жумыс: л,р,н,ц,м —сонорлар тобы жэне аффрикат - ц, ч дыбыстарын цалыптастыру.

Жуан л дыбысыньщ артикуляциясы курдель J1 дыбысыныц жуан айтылуы тшдщ тубшщ жогары жеткшкп кетершуше байла- нысты. Осындай кетершу дауысты ы дыбысын айтканда да пайда болады. Сондыктан, ы дыбысын жуан л дыбысын уйрету кезшде суйешш кылып алуга болады. Тшдщ ушын жогары KOTepiri, жогаргы Ticrep артына жабыстырып, 6ip уакытта ы дыбысын айту нэти- жесшде жуан л шыгады. Дем шыгару ауыз аркылы отуш кадагалау кажет. (Ауа агынын ауыз куысыныц ею жагынан да тексеру кажет, ce6e6i бул дыбыс жабысыцкы - етпел1).

Ц жане р дыбыстарына арналган дайындык жаттыгуларын жасау кезше дейш ауызбен дурыс дем шыгару дагдысы бектле- д1, сондыктан бул дыбыстарды елштеу аркылы айткызуга болады.

Ц дыбысын айткызу уннн логопед тшдщ калпын сипаттап ай- тып керсетедк кейшнен дыбысты айтады. Бул кезде баланыц 1- ini, 2-mi саусактары логопедтщ ауыз урттарына койылады да, логопед ц дыбысын созып айтады. Бала оз колымен ауыз урттары- мьщ белсенда турде жылжуын жэне екпшдшпн, белсещц дем ыыгаруын сезшедг Бул тэсш унеьй ц дыбысын коюга тшмд1 болып келедг Ц дыбысын т дыбысынан коюга да болады. Бала 6ipHenie рет т дыбысын айтады, ал логопед осы кезде тшдщ ушыньщ орта белшдеп кабысуды зондпен сел томен жылжытып узедг

Р дыбысы yuiin дайындык жаттыгуларды ерте бастауга болады. Ол логопедтщ осы дыбысты айткызуда кай жолды тшмд1 деп ойлайтынына байланысты. Р дыбысын з дыбысынан жогаргы ар- гикуляциядан дз деп айткызып, шарики зондпен тез тш ушын /нршдету аркылы коюга болады.

Р дыбысын ц дыбысынан кою тэсшн де колдануга болады. Балага ц дыбысы койыла салысымен, тшд1 тацдайга жапсырып, осы калыпта устай бшпзу; кешн бала тшд1 тацдайдан узш алмай, сэл iinKc карай тацдаймен сыргытып тез ц дыбысын айтады. Ауызбен дурыс дем шыгарганда бул тэсш катан р дыбысыньщ пайда болуына экеледг

Катац р дыбысына дауыс косылады (бала ц дыбысын айтудын барлык жагдайын ecKepin дз- дз- дз -деп айтады). Барлык аталган- ды ескерген жагдайда бул тэсш аркылы р дыбысын механикалык тэсшшз коюга болады. Р дыбысын Ж дыбысынан немесе дж аркылы коюга болады.

М жэне Я дыбыстары кэбшесе бузылмайды. Оларды айту кезшдеп ауызбен дем шыгарудын жоктыгын айтып №2 кестеге жазып коюга болады.

М жэне Н дыбыстарын будан ерте уйрету зиянды болуы мум- к1н, ce6e6i олар ауызбен дурыс дем шыгаруга кедерп жасайды; ocipece осы дыбыстардан кейш турган дауыстыларга. Жуан дыбыстар бойынша жумысты аяктап №2 кестеш толык толтырамыз.

4. кезец. Жщпике дыбыстарды калыптастыру.

Жппшке  дыбыстарды уйрету кезещнде бала оз айтуында барлык жуан дыбыстарды ecTin yfipeHyi кажет (дэптерде олар эрштер- мен белгшенгсн). Жщшке дыбыстармен жумыс мшдеттер1 алдын- ала балага тусшд1ршедт Косымша бузылыстар (керендж, естудщ MyKicTiri кулактык, дизартрия т.б.) жок болган жагдайда балага жщ1шке дыбыстарды уйрету киынга туспейдг Кобшесе олар ез безмен пайда болады. Bipaic киындыктар да, болуы мумкш.

Жлщшке  дыбыстарды айту тшдщ аркасыныц орта жагыныц артикуляциядаты катысымен  сипатталады. Жуан жоне жщйнке дыбыстар ершдердщ зорлану децгешмен ажыратылады (айрма- шылыеы бар).

Сондай-aic, теменп артикуляцияньщ дыбыстары жщнпкертшген- де теменп epiH белсещц (зорльщпен айтьшады), ал, жогаргы артикуляцияньщ дыбыстарында - жогаргы ерш. Бул кубылыс жщшке дыбыстарды калыптастыру да колданылады. Ерекше назар ершдердщ белсендшгше аудару кажет (уртты, ауыз бурыштарын жылжыту). EpiH дер козгалысыныц симметриясына назар аудару кажет.

Жщшке дыбыстар ауыз бурыштарын жеткшкп турде  толык жылжытканда пайда болады, epi балага жщшке дыбыстарды ауыз бурыштарын сел узагырак жылжытып керсетуге болады. Жщшке дыбыстармен жумыс кезектшп жуан дыбыстардагыдай.

///дыбысыньщ  артикуляциясын калыптастыру жумысына  жеке токталайык.. Щ дыбысын кою унпн жшшке с дыбысын колда- нуга болады. Оны айта отырып ауыз бурыштарын басып, механи- калык турде ершдерд1 (сь дыбысыньщ орнына щ айтылганша) алга карай козгалту (жылжыту) кажет. Бул артикуляциялык калып бектшедг Бастапкы калып рет1нде ш дыбысыньщ артикуляциясын пайдалануга болады. Баланыц назары ш дыбысын айтканда т1л ете жогары кетершетпп, ал, Ka3ipri жагдаййда тшд! жогаргы альве- олдарга жылжытып, ершдерд1 eKi жакка сел жылжытып ш дыбы- сындагыдай тыныс шыгару. Логопед ауыз бурыштарыныц (урт- тардын) жылжу децгей1н езгерт1п отыра алады.

Ж1ц1шке дыбыстар бойынша №3 кестеде белгшенедц жуан жене жiцiшкe дыбыстардыц артикуляциясы салыстырылады.

№3 кесте

Дем алу	Дауыссыз дем шыгару	Дем алу	Дауыспен дем шыгару
Ауыз cyperi	Ф ФЬ	Ауыз cypeTi	В ВЬ

 

К^ойылган дыбыстар балага TyciHiKTi сейлеу материалында ма- шыктандырылады.

2 кезецде  дыбыстарды белсещц турде машыктандыру  жене ажырату жумысы жург1з1лед1. Дурыс сейлеуге уйрету барысында 236

ауаттылыкка уйрету элементтер1 ецпзшедт 8cipece, ол дыбыстар мен ерштерд1 ажыратуда манызды, ce6e6i, муныц 6epi фоне- матикалык кабылдауды дамыту та жэне дисграфияньщ алдын алута мумюндщ тутызады.

Оду материалын кеп кайталау нетижесшде бала ein6ip киын- дыксыз сауаттылык элементтерш мецгередт

Сонымен, жумыстьщ непзп (2-mi) кезещ барысында бала сейлеу тшнщ барлык дыбыстарын мецгередт Бул кезенде дыбыстарды мецгеру жене ажырату кезектшгш белгшейтш №2, №3 курделенген кестелер колданьтлады.

Осы кезецдеп жумыс epeKineniKrepi темендегщей болып табылады:

1. артикуляция мен тыныс алу бойынша жумыстьщ парал- лелдшйз;
2. баланыц e3i дыбыстарды айтуын саналы турде ecTin када- галауы;
3. танысып жатдан дыбыстарды epin тацбаларымен белгшеу, кешннен сауаттылыкка уйретуге дайындык;
4. дыбыстарды ер турл1 материалдарда машыктандыру жене ажырату (буын, сез, сейлем, мэтш);
5. дисграфияньщ алдын алу.

Дыбыс айтуды тузетудег1 дыбыстардыц байланысы

Бершген жуйеде дыбыстар бойынша жумыстьщ белгип ке- зектшл ескершедк

Дауысты л ар а,э,о,ы,у,у, у, и я,е,е,ю И

газа дауыстылардыц У дыбысы

У дыбысымен

yftnecTipmyi

жуан

дауыссыздар ф, с, ш, щ, х

п, т, к, к, ц, ч в, з, ж, б, д, г, г, л, р, м, н, ц жпцшкелер сол кезектинкте

Дыбыстар  бойынша жумыс жуйесшде балалардыц мумюн- дштерш ecKepin op Typai бастапкы суйешш дыбыстар пай- даланылады.

Суйешш  дыбыстар тгзбегш сызба ретшде корсетуге  болады. Барлык дыбыстарды ею топка  болш, отан сойкес eici сызба корсету ге болады.

1. oii сызбада - суйешш дыбыстарды сопор: л, р, м, и, ц жене дауысгылар тобында колдану мумюнджтер1 керсетшген;
2. mi сызбада - л, р, м, н, ц-дан баска дауыссыздар керсетш- ген. BipiHmi топ уинн бастапкы дыбыстар: а жоне э.

А дыбысынан ершдерд1 алга жылжытып тшд1 артка козгалту аркылы о дыбысын айткызамыз; ершдерд1 алга (шл тумсыгы тергздО катты жылжыту жоне тшдщ ауыз куысына терец орнала- стыру аркылы у дыбысы койылады.

Э дыбысынан, ауыз ургтарын тартып ауыз куысын жщшкер- ту аркылы и дыбысын жасаймыз. И дыбысын nu-nu буындарын айткызу аркылы ершдерд1 жылжытып ы дыбысын жасаймыз.

Л дыбысын ы дыбысынан кою ymiH тшдщ ушын лстер арты- на тыгып, Ль дыбысын - й дыбысынан, тшдщ ушын тштер аргын- да устап айткызуга болады.

Дауыстылардан м, н дыбыстарын айткызуга болады. Ce6e6i, жумсак тацдай оларды айткан кезде томен тушршед1 де, мурын аркылы айтылады. Кез келген дауыстыны айткан жоне сол кезде жумсак тандай томен туе in, ершдер косылуы дауысталган ауа агыныц мурыннан ж!бередц бул айтылуды тактилыш сезщу аркылы тузеткенде М дыбысына кол жетюзем!з, ал м дыбысынан дыбыс айту мушелершщ калпын озгертш (тшдщ ушы жогаргы курек тютерге юреледО н дыбысына кол жетюзуге болады.

Осыган  сойкес и дыбысынан мь, нъ дыбыстары жасалады. Й дыбысы зь дыбысынан, тiлдiц артка карай жылжыту аркылы койылады, жоне и дыбысынан аи, он буындарын и дыбысын кыска айту аркылы койылады.

Бастапкы ф, ф ’дыбыстары созылып айтылады. Баска ею катар сол кагида бойынша барлык уз in мел i катац дыбыстардан куралады; бастапкы дыбыстар ф, ф' кыска айтылуынан. Сызбаныц томенг1 бел1мшде ( бастапкы с \ с) уяц дауыссыздар.

Ф жэне в дыбыстары мен олардыц жщгаке жуптары бастапкы (суйешш) ретшде темендегщей себептермен пайдаланылады: ■ ыардыц артикуляциясы оцай, Kepin кабылдауга TyciniKTi; оларды им канда ауа агыныц такгильд1 турде оцай сезуге болады; тш бул

и.|быстарды айтканда енжар калыпта. Одан баска, бул дыбыстар- и>щ артикуляциясы кебщесе бузылмаган болып келедт

Усынылган сызба  бойынша дыбыстарды айткызудыц мына-

1. n'i тэсшдерш колдануга болады:

Ф дыбысынан (созып айтканда) мынадай дыбыстарга кол жет- iv I $уте болады:

а) «с» дыбысынын Tic аралык айтылуын ф дыбысын тщщ шы- I ;фып айткызып;

о) Ф дыбысын айткан кезде механикальщ турде артка карай /кылжытып -X- дыбысын;

б) Ш дыбысы - ез артикуляция мушелершде немесе механи- калык кемекпен зтлд1ц ушын жотары Korepin керсету аркылы койы- иады.

¥яц дыбыстар «в»  дыбысынан койылады:

«с» дыбысынан мына дыбыстарга кол жетюзуге болады: а) «ш» дыбысы- тшдщ ушын жогары кетеру аркылы; о) «х» дыбысы - тшдщ ушын артка карай irrepiy аркылы.

«С» дыбысынан, ершдерд1 сел алга карай жылжыту аркылы мсханикалык тэсш аркылы тшд1 артка карай козгалтып х’, щ ды-

1. старый коюга болады.

«3» дыбысынан «ж» дыбысын да, осылай коюга болады.

Ф, ф' дыбыстарын кыска айту аркылы теиендегщей дыбыс- I ар катарын коюга болады: Ф дыбысынан -:

а) аргикуляцияны Kepin бакылау немесе механикалык турде юменп ершд1 жогаргы ыстерге типзбей, ер1ндерд1 жакындатып п дыбысын койылады;

э) ф - дыбьтсын тшд1 шыгарып кыска созып коп айтып «т» чыбысыныц Tic аралык айтьтлуына кол жетктзуге болады.

Жогарыдагыдай: «в» — жэне «в ’» дыбьтстарынан уяц «б, б ’», «<), д’», «в, в’» дыбыстары койылады.

«Г, т \ д, д’» дыбыстарьтнан «к, к’, г, г’» дыбыстарын тшдщ ушын шпательмен басып артка карай жылжыту аркылы коюга болады.

«Г’»  дыбысынан - «ч» дыбысын тшд1 артка  карай жылжытып. ерщдерд1 алга карай  созу аркылы коюга болады.

Баска дыбыстар Ф.А.Рау усынган эд!стеме бойынша койыла- ды. Сонымен, балалардыц дыбыстарын койтанда логопедиялык жумыста ертурл1 бастапкы артикуляцияларды пайдалануга болады. Сондай-ак жаца артикуляция ертерек дайындалады, да, жумыс- тагы киындыктардыц алдын алуга мумкшдпс бередк

¥сынылып  отырган дыбыстарды калыптастыруда логопедия- дагы жалпы колданылатын ызыц, ыскырык, сонорлы дыбыстар топтары бойынша дыбыстарды мецгеру кезектшп жок. Дыбыс бойынша жумыс кезектшп ринолалиясы бар баланыц артикуляциялык аппаратыныц дамуыныц мумкщдп<тер1мен белгшенед1 де, жумыс басында сойлеу кeзiндeгi дурыс тыныс алуды дамытуга арналады. Дыбыстау бойынша жумыстыц басында сабактардыц алгашкы кезецдершде енжар болган сейлеу аппаратыныц орта 6oniMi белсещцршедк

Ринолалиясы бар баламен аткарылатын жумыстыц Heri3ri мш- деы icKe асырылады, ягни бул бала уйренген дыбыстарды айтканда мурын аркылы дем шыгармай, ауыз аркылы дем шыгаруга баланы уйрету. Бул мшдет жумыс барысында унем1 ескершедк ауыз аркылы дем шыгару узак созылып (дем толык шыкканга дешн) артикуляция мушелерш кинестетикалык ce3iHyre уйретуде, дауыссыз, дауысты дыбыстар артикулемалары бойынша жумыста; ауызбен дем толык шыгару сакталган фрикативн катац дауыссыз дыбыстар аргикуляциясын кинестетикалык сезшуге уйретуде; ауызбен кыска дем шыгарудагы катац фpикaтивтi дыбыстар артикулема- ларын калыптастыруда.

Нетижелер кестелерде белгшенед1 де, б1ртшдеп ецделедк Ол- арды толтыру балалармен жумыс кезецше сейкес журпзшедк Сабактардыц басында кестеге тек - койылган дыбысты opinneH белплемей, дыбыстардьщ сырткы артикуляциясыныц сызбасы ецпзшедк

Фрикативы дыбыстыц сырткы артикуляциясыныц cypeTi; жат- тыгуды толык дем шыгаруга дешн жасауга болатынын белгшейтш сызыкшамен белгшенедк

Узшмел1 дыбыстыц cypeTi, дем шыгару шапшан, Yзiлмeлi болатынын белгшейтш нуктемен толыктырылады

Лнык  айтылатын дыбыс кестеде эршпен белпленедй 0pin тац- П1 иы ецпзшгенде баланыц назары тагы да фрикатшш, узшмел1 лыоыстардыцайтылу ерекшелжтерше аударылады. Балага койыл- i.ii ап дыбыстар эрштермен белгшенбейдк Дауысты, дауыссыз дыбыстарды айткызу барысында баланыц назары тшдщ калпына жоне ауыз аркылы дем шыгаруына аударылады (дыбысталуына назар аударылмайды). Бул баланы артикуляциядагы eci<i дина- микалык стереотиптерден аулак болуына себеп болып, лого- н. и in жана артикулеманы калыптастырылуын кадагалауга мумкшдж бередк Бала дурыс артикуляцияны кору улrici бой-