Логопедия негіздері ринолалия

Жас кезшен бастап хирургиялык емдеу  жоне кажет болган жагдайда, ортодонт мамандарыньщ бакылауы пайдаланылады. Бул акаулык сейлеудщ дамуы ymiH калыпты жагдай тудырады.

I I 1070 

яШш1

44-сурет.

Хирургиялык емдеу дер кезшде керсетшген жагдайда жарык шалардын, орнында сел KepirreTiH тырктык калады (46-49-сурет)

46-сурет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

48-сурет. 49-сурет.

 

Туа бткен  тацдайдыц жарыгы.

1. жумсак тандайдыц жарыгы: жасырынды (субмукозды); жар- I млай жэне тутас (толык);
2. жумсак жэне капы тандайдыц жарыгы: жасырынды; жарты- laii жэне тутас (толык), (51 -сурет);

 

3.  жумсак жэне  катты тацдайдын альвеолярлы  ескшшщ жыры- кы: eKi жакты жэне б1ржакты;
4. калы тацдайдын алдынты белплнщ жэне альвеолярлы оскь ншщ тутас жарыгы: ею жакты жэне б1ржакты;

Логопедке субмукозды немесе жасырын жарытын  аныктау анатурлым киын. Оны аныктау  унин а дыбысын кен ашык ауызбен  айту кезшде юшкентай уш бурыш формасында сэл тана жиырыла- тын, калы тацдайдын арткы беткейше назар аудару керек. Осы саладаты шырышты кабык жукалантан жэне анатурлым боз бояута ие болып келедн

Тацдайдын акаулары ершнщ жарылуымен уйлесу1 мумкш. Болшектенген жарыктар толыктарта каратанда, ал 6ip жактылар eKi жактыларта каратанда б1рнеше есе жшрек кездесед1 (М.В. Дубов бойынша). Ем шараларыныц узактыты мен кэлем1 туа б1ткен пато- логияныц ауырлытына тэуелд1 болып келедц эйткеш хирург жэне ортодонтпен келюш журпзетш узак мерз1мд1 емдеу талап етедц жырыктар эделе, эр Typai Tic - жаксуйек деформацияларымен уйлеседн

Туа бткен  тандай жаръщтарыныц баланыц физикалъщ  жэне сейлеу тшнщ дамуына mu2i3emin ecepi

Ринолалията шалдыккан балалардыц психологиялык  дамуын- да Keft6ip ерекшелпсгер де жш байкалып калады.

EpiH мен тандай жарыты ец кеп таратан iurreH дамытан ауыр кесел. Осы кеселдщ салдарынан баланыц даму барысында курдел1 фунционалдык бузылу пайда болады.

EpiH мен тацдайы штен жетшмеген бала эте улкен киындыкка ушырайды.

EpiH мен тацдайдын 6ipeyinin айырылып жарылуы баланыц eMyiHe ерекше киындык тутызса, ол eKeyi б1рдей жарылтан болса бала сору кабшетшен мулдем айырылады. Ему кезшде сут баланыц тыныс алу жолдарына кетш, оны какалтып, шашалтады. Сондык- тан балаларды касыкпен немесе пипеткамен тамактандырута тура келедн Осылай тамактандыртанныц озшде балалар шашалып калады. Оларда жэтел, локсу пайда болады. Ас тамактандыру кезшде  

/кеткш1кс13 дамыган тацдаи кыртыстарына, мурын куысына, евс- I ахиев тутнанесше, мурын-жуткыншакка жэне тыныс жолдарына rycin, сонда турып калады да шырышты кабыктыц кабынуына ушыратады.

Жотарты жак суйектершщ дурьтс дамымауына байланысты ба- ланын TicTepi eKi катар немесе катты тацдайдыц ортасында еседт Дурыс тамактанбаганнан баланыц алгашкы (сут) TicTepi тез туст калады.

Ринолалиясы бар баланыц ему кабтеД тэмен, epiH кимылдары закымдалган болгандыктан олардыц бую л бет булшык еттерппц жетшмеу1 байкалады. Соныц салдарынан баланыц мимикасы дамы- маган болады жэне артикуляцията буюл бет булшык errepi каты- сады.

Тацдай  жарыгыныц кеселшен баланыц физиологиялык  тыныс алуы нашарлайды.

Баланыц тамактануы киын болтаны оныц ecyiH нашарлатады немесе бала эр турл1 аурута шалдыккыш келедт Жарыты бар баланыц кэпшипп жотары тыныс жэлдарыныц кабынуы, бронхит- ке, кан азаюы, экпенщ кабынуы, мешел ауруына бешм бэлады. Мундай баланыц лор мушелершде мурын шем1ршектершщ ки- саюы, мурын желбезектершщ эзгеруц тамак-кэмей бездершщ iciyi сиякты патологиялык езгер1стер байкалады. Бул баланыц муры- пыныц icin кызаруы жш болып турады. Icin кызару барысы мурын- пыц шырышты кабытына, жуткыншактыц евстахиев тупкшелер- ine ауысып жэне орта кулактыц кабынуын коздыруы мумюн. Жш кулер созылмалы батытка айналады, есту кабшетшщ нашарлау- ына ce6enHii болады.

Туа бпжен  жарыты бар балалар тутаннан бастап ез ауыткуларьт- на бешмделуше мэжбур болады. Бул ауыз куысында тщщц ерекше орналасуьтмен сипатталады. Бала тшн рефлекторлы артка карай тартады, соныц аркасында тщдщ келденец булшык eii жиырылып, тщдщ Ty6ipiH жотары котередт Сонымен, тыныс алу жолдары жвдшкередще жуткыншактыц керегелерш суыктан кортайды. Ауыз куысында тщдщ осындай ерекше орналасуы 6ipTe-6ipTe калыптасады. Туа 6iTKCH жарыты бар балалар шалкасынан жатып уйыктаганды унатады, ейткеш бул тщщц ауызда терещрек болтаный жецшдетедт

Тщцщ  бундай калпы сейлеу кезшде мурындык ренк пайда болуына эсерш типзедг

Сонымен, туа бггкен тацдай жэне epiH жарыктары баланыц тамактануын, онын, физиологиялык жэне сейлеу кезшдеп тыные алуын бузады, бет булшык errepi жумысынын сипатын езгертедц ауыз куысында тш дурыс орналаспайды. Осыныц 6epi баланыц сейлеу тшнщ калыптасуына эсерш типзедк

Ринолалияга игалдьщцан баланыц сейлеу тшнщ ерекш ел 'пап epi

Сейлеуге  дешнп кезец езгеше жэне акаулы етедт  Кебшесе эдеттеп сыбдыр дыбыстар «п», «б», «т», «д» мурын куысына  ауаныц кетушен унсгз айтылады. Бул естудщ нытаюыныц жоктыгы- на немесе курт томендеуше екелш согады, соныц салдарынан былдыр белсендшп азаяды. Сейлеудщ кеш пайда болуы байка- лады. Дыбыс артикуляциясы тана емес, сонымен катар сейлеудщ просодикалык элементтершщ дамуы да азап шегедц

Артикуляциялык  аппарат тутастытыньщ бузылу нэтижесшде артикуляция мушелершщ калпыныц компенсаторлы e3repyi ка- лыптасады: тш тубшщ жотары кетершуц epin, Tic пен epiH дауыс- сыздардыц, лабиаланган дауыстылардыц айтылу кeзiндeгi epiHHin жеткшкс1з катысуы, мимикалык булшык еттерше куш тусу. Сейлеу тшшде мурын резонаторыныц косылуына байланысты кэп дыбыстардын артикуляциясы бузылады. Дауыста курт мурынмен айту eareiueairi пайда болады.

Сейлеудш  айтарлыктай жалпы тусшжтшп T0мeндeйдi. Кей кезде сез тещректегшер ушш мулдем туспптз болады. Айтылу ерекшелт жазбаша сойлеу тшндеп кателпстерге, тiлдiц фонемати- калык жуйесшш бурмалануына екелш согады. Сейлеу тшнщ кеш шыгуы, логопедиялык кемек коп уакыща дейш керсетшмеуц кажет сейлеу тэжipибeci аз болуы, психикалык бeлceндiлiгiнiц те- мeндeyi баланыц сейлеу эрекетше ecepiH типзедг Туа б1ткен жа- рыгы бар балалардыц жазбаша сейлеу тшнде кездесетш дисгра- фиялык кaтeлepi алуан тYpлi. Ринолалиясы бар балага тен п, б дыбыстарьтн м, т дыбыстарына, д дыбысын н дыбысына алмастыру болып табылады жене Kepicmine м - д, м - б, п. Мысалы, бал - мал, тал; доп - ноп, т.б. Ыскырык, ызьщ дыбыстардыц алмасты- руы жэне шатастыруы жш кездеседп засыл - жасыл. Ц дыбысы с рлбысымен алмастырылады: сирк - цирк; ч дыбысы жазуда ш, с исмесе ж дыбысымен алмастырылады, ал щ - ж дыбысымен алмастырылады. Р дыбысы л дыбысымен алмастырылыи жазылады, Kepicimiieл-р алмастыру сирек кездеседг Катар келген дауыссыз илбыстардыц, дауысты дыбыстыц Tycin калтаны байкалады: са- кан - стакан; юцц - келдд шлек - шелек; KepiciHine артык дауысты илбыстарды жазуы да кездеседг Жазбаша титдщ бузылуы кепте- I сн факторларга байланысты: артикуляциялык аппаратындаты зкаулыгыныц терещцгше, баланыц тулталык ерекшелштерше жэне компенсаторлы мумкшшшктерше, логопедиялык кемет алтан уакытьтна жэне турше, сэйлеу ортасыныц эсерше. Мектеп жасын- 1,агы жалпы сейлеу тш дамымауы бар ринолалиясы бар балаларда сэйлеу тшнщ лсксикалык жэне грамматикалык жагыныц дамымауы байкалады. Балалардыц сездж коры кедей, аз болады. Жа- 1уында балалар косымша сездердц cenTiK жалгауларын, демеулж- I срд1 дурыс колданбайды, ягни балалар жазуында аграммагизмдер байкалады. Балалардыц ауызша сейлеу тш дамымаганы оку кезш- (с кершедг Оку темш баяу, сез элементтерш шатастырады, сездщ (|)ормаларын дурыс ажырата алмайды. Окыганныц мазмунын туану эр Typni децгейде болады; фразадагы сездердщ, мэтшнщ белш- I cpinin эз ара байланысыныц бузылуы байкалады.

Ринолалия кез1нде сейлеу тшнщ жетюпеушшп адамныц  бар- IIыК психикалык функцияларыныц дамуына  эсер етедг Сейлеу гшнщ коммуникативн курал ретшде бузылуы адамныц ужымда- гы жагдайын киындатады. Олардыц курбыларымен карым-каты- масы кебшесе 6ip жакты болады да, нэтижеш балаларга Kepi ecepin гипзедг Балалар уялшак,туйык,ашуланшак болады.Егер ринола- 11ия таза кушнде кездессе кеп жагдайда наукастардыц интеллекта сакталган болады. Содан олардыц ю-эрекеттер1 колайлы жагдайда болады.

Сейлеу  тш ауыткуын тузету жумысы балалардыц оц мшез срекшелштернпц калыптасуына себеп болады, жогаргы психика- лык; функцияларыныц дамуын ынталандырады.

Сонымен, туа бйкен жарыкшалар бала агзасыныц  калыптасуы- па жэне жогаргы психикалык функцияларыныц дамуына Kepi эсе-

—1

pin типзедг Адамдар ез ауыткуларынын орын басатын ерект* жолдарын табады. Соньщ нетижесшде артикуляциялык annapai булшык еттершщ ез ара байланысы дурыс кальштаспайды. Ьу i 6ipiHiuipeTTiK бузылыстыц - сейлеу гшдщ фонетикальщ ондеуппм

бузылысыныц- ce6e6i болып табылады. Бул бузылыс сейлеу  

6ip катар екшыпретпк бузылысына жене адамныц психикалык статусыныц бузылысына екелш соктырады. BipaK бундай адам дардьщ бузылган функцияларын одалтуу унпн компесаторлм мумкшдштер1 ете жогары.

Ринолалияда кездесетт ор турлг ауыткуларды  тузету м ум Kin д i кт ер i

Ринолалия кезшдеп ауыткуды тузету медициналык  жене пси хологиялык-педагогикалык  куралдар аркылы жузеге асады. Эдене  емдеудщ хирургиялык eдicтepi колданылады. Уранопластиканын максаты - катты тандай жарыкшасынан кутылу (фиссурорафня). жумсак тандайды узарту (ретротранспозиция) жене жуткыншак сакинасыныц ортацгы белшш жщ1шкерту (мезафарингоскона рикция). Хирургиялык кемек, ен б1ршнпден, баланыцтамактануыи жаксаргуга жене калыпты тыныс алуын калпына келттруше ыкиал етедт Уранопластиканы жасау мерз1хн елще толыгынан шепплме- ген меселе. Кептеген мамандар бундай операцияны мектеп жасынл дешн жасаган жен деп есептейдг Сонда логопедтщ кемепмеи баланыц мектепке барар шагында дурыс cefeieyi калыптасад1,г Bipaic, кейбiр жагдайда баланыц 5-6 жасында соматикалык жене физикалык жагдайына байланысты уранопластиканы жасауга мум • кшшшк болмайды. Жогаргы ерппнде жене тацдайында жарыгы бар балаларды хирургиялык емдеу 6ipiieme кадамдарда жузеге асырылады. Акау формасы мен баланыц агза жагдайына теуел;п ершнщ жарыгы 2-3 куннен 6ip жылга дешнп мерз1мдерде опера- цияланады(хейлопластика). Бул баланыц дамуынын жаксартады, сырткы Typin калыпка келпредг Жогаргы ершнщ, мурынныц кал ган акауларын жене тандайдыц деформациясын жою бойынша жумыс 7 жастан 14 жаска дейш жасалынады. Логопедиялык тежг рибеде сото жасалган уранопластиканын мацызы ете зор.

Keft6ip жагдайда туа бйкен жарыкшалары бар балаларга опера ими жасалмай, обтуратор (жарыкшаны жауын туратын пластина- HI.I) колдану усынылады. Егер обтураторды алгашкы сездер шык- кмига дейш (1-2 жаска) колданса, баланьщ белсещц сейлеушщ ммуы колайлы жатдайда етедй Bipaic сонда да мурындык рецк юлыгынан жойыладьтдеп кеш л бершмейдг Ершнщ жоне тандайдъщ жарыгы бар балалардыц Ke6iciH толыгымен рсабилитациялау ушш nip хирургиялык ем жеткшксгз. Бул наукастар б1ркатар мамандар- Iмц (стоматолог, ортодонт, ортопед, отоларинголог, логопед, невропатолог, офтальмологтардыц жэне т.б.) тарапынан кэмекД клжетсшедк Диспансерл1 бакылау мен емдеу жуйесшщ тарабынан оларга комек корсетьледг Диспансеризация идеясы 1950 жылдарда пайда болтан. (М.Д. Дубов). Диспансеризацияныц каз1рп замангы к:и идасынын, гылыми ттепздемесл мен тэж1рибеде кец пайдаланылу- M1I Г?.Я. Булатовская 1958-1971 жылдары жузеге асырды. Оныц \ сыиысы бойынша жарыктары бар балаларды алгашкы диспансер- п бакылауга алу мен емдеу шаралары етюзшдг

Диспансеризация келейдей турде жузеге асырылады: баланыц oipinmi рет каралуы кезшде медициналык бике оны есепке алады, (испансерл1 картаны бастайды. Баланы хирург, ортодонт, педи- а I р карайды. Ата-аналардыц создер1нен жет1к анамнез жиналады. бастапкы диагноз койылады. Ага-аналарды емдеудщ кадамдары мен мерз1мдер1мен таныстырады, олардын баланы кешенд1 емдеу- деп ролдерш тус1нд1ред1. Суйек жак-бет саласындагы косымша ауыткуларды жэне деформацияларды аныктау мен алдьтн алу уийн жоне тшсп емдеуд1 белгшеу ymiH кешенд1 караулар уйымдасты- рылады.

Акаулыктыц  сипаты мен ауырлыгына байланысты балаларга  амбулаторлык немесе стационарлы бакылау  усынылады. Манызды баланыц нэрестел1к  жасынан керсетшетш ортодонттык  жэрдем болып табылады. Уранопластикадан кешн (тацдайга операция) жумсак тацдайды калыптастыратын корганыс пластинкалары т.б. пайдаланылады. Психикалык даму жагдайына тэуелд1 жарыктары бар балалар аса эртекД топты курайды: калыпты психикалык дамыган балалар; акыл-eci дамуы тежелген, олигофрениясы бар балалар (эргурл1 децгейдеп). Кейб1р балаларда болек неврология- лык микробелплер1 болады: нистагм, коз санылауларыц мурын- cpiii кыртыстарыныц жецш ассиметриясы, cinip жэне перистальцц  

рефлекстердщ  жогарылауы. Осындай жагдайларда, ринолалия  ор- талык жуйке жуйелершщ ерте кезектеп закымдануымен шиелеш- сед1. Эр турл1 дорежеде балаларда жуйке жуйесшщ кызметшщ бузылулары, езшщ акауына психогещц эсерлесулермен сипаттал- ган козушылык жэне т.б. жшрек байкалады.

Ринолалияга шалдыккан балалармен коррекциялык жумыс дифференциалды турде баланыц жасына, артикуляциялык аппараттыц шети белшийц калпына жэне сейлеу тшнщ даму ерекшелжтерше байланысты журпзшедк Балаларды логопедиялык мекемелерге орналастырудыц neri3ri белпс1 сейлеу процесшщ дамуы болып табылады. Сейлеу тшнщ фонетикалык-фонемати- калык жет1спеушшп бар балаларга логопедиялык кемек балалар емханаларында амбулаторлы немесе стационарлы турде керсеть ледц сейлеу тiлiнiц баска процестершщ жемспеушшп бар балалар арнайы балабакшаларга алынады. Мектеп жасындагы фоне- матикалык кабылДауында курдел) жет1спеушшктер1 бар балаларга кемек жалпы бшм беру мектебшдеп логопедиялык пункттар- да керсетшедк

К,орытынды. Туа б1ткен тацдай жарыкшалар балалардыц дамуына ете кеп эсерш типзедк бундай балалар соматикалык элс1ре- ген, аурушац болып келедг Сонымен 6ipre олардыц шшде есту кaбiлeтi темендеген балалар жш кездеседк Ринолалияда сейлеу тшнщ кем1ст1пмен катар жогаргы психикалык функцияларыныц дамуыныц ауыткулары байкалады. Бул наукастар тулгалык да- муыныц жэне ic-эрекетшщ калыптасуыныц ерекшелжтер1мен сипатталады.

Ринолалиясы бар балалардыц сейлеу тшнщ кем1стжтер1 OMipre келген кезщен бастап 6ip катар себептермен непзделедг BipiHini- ден, тыныс алу жэне тамактану функцияларын камтамасыз eTyi тщцщ спецификалык калпын (тщцщ Ty6i ете жогары кетершуО калыптастырады. Тщцщ мундай калпы 6ip жагынан оныц функционалдык мумюншшктершщ бузылуына, eKiHmi жагынан бузылыстыц компенсациясына (орын басуына) экелш соктырады (сейлеу кезшде артикуляцияга бет, мацдай булшык eTTepi катысады, кептеген синкенезиялар пайда болады).