Логопедия негіздері ринолалия

Тшдщ  сол жары элслз болганда керсетшгеи жаттыгулар сол жакка тусеАн кушА ecKepin жасалады. Кедергщен отуге арналган жаттыгулар тшмцц болып кeлeдi. Мысалы: тшдщ оц жагыныц элсгздшшде балага Алд1 шыгарып сол жакка буру усынылады да, логопед шпательмен кедерп жасап тшдщ оц жак булшык еттерше тусеАн кушА кебейтедц т.с.с.

Tin, epiH, бет булшык еттершщ еркзн козгалысын жаксарту yinin артикуляция кезшде балага Алге тускен катаюды калай жасау KepeKTiri туралы айтып, ©3i сол катаюды , «естуше» уйрету кажет. Осы артикуляцияга катысты дыбыс айту мушелершщ калпын сезшш, сол калыпты кезбен Kopin (айна алдында) жэне кинесте- шкалык турде сезшд1ру кажет. Бала анык сезшу ymiH механика- П.1К турде кемектесуге болады. Мысалы, тшд1 залалсыздандыры- п ан докемен усгап, кажегп калыпка экелу.

Артикуляциялык  праксист1 калыптастыру уинн артикуляция  мушелершщ булшык errepiHin езара байланысын ескеру кажет. < )ji ymiH тeмeндeгiдeй тэсшдер колдантан пайдалы. Мысалы, иелгш артикуляциялык калыпты калыптастыру ymiH тицц ауыз куысына терещрек жылжыту кажет. Ол ymiH механикалык жол- мсн ауыз урттарып ею жакка жылжыщанда тш алга карай козгала- 1Ы. Бершген тэсшдер мшдегп турде Kepin кадаталау аркылы колли иллады (айнамен жумыс). Дурыс артикулемаларта кол жетю- «удщ сипатталтан тесш балата артикуляцияныц кор1нет1н жакта- I >1.1 и накты турде тус1нд1руге opi квршбейтшдерше эсер етуге мумк1нд1к беред1. Осылай балата оз1н1ц козталыстарын, сотан пшкес булшык еттерд1ц эр тобына тусет1н катаюды ce3in, саналы I урде сезшуге жэне ажыратута комектесем1з.

Сонымен, логопедиялык жумыстыц мундай жуйесшде артику- 1яция мушелер1н1н спецификалык гимнастикасы пайдаланылады {гойлеу TiaiHin дыбыстарын айтута кажетт1 козталыстары тана ка гтыгады); сонымен катар, артикуляциялык праксист1ц дамуына ыкпал етет1н косымша жаттытулар колданылады. Артикуляция-

8. IK праксистт дамыту тыныс алу козталыстарын дамытумен 6ip уакытта журпзшедг Дыбыс артикуляциясын жасаута арналтан олрлык жаттытулар ауыз аркылы тыныс шытаруга уйрету болып 1абылады, ятни сойлеу кезшде тыныс алуга уйрету тэсш жэне ' ойлеу аппаратыньтц гимнастикасы болып табылады.

Дайындьщ кезецшде дыбыстармен  жумыстыц кезектШгл

Дауысты дыбыстар: дауысты дыбыстардыц артикулемалары мынадай кезектшкте калыптастырылады: а, э, э, о, ы, i, у, у, у, и,

ч. е, е, ю. (бул кезектийкп аяктайтын жартылай дауысты: й дыбы- ■ м). Я, е, е, ю дыбыстары и жэне сэйкес дауысты дыбыстар (а, э, о, у) косыидысынан калыптастырылады. И дыбысы тыныс шыта- 1»удыц багытын дифтонгтыц l-mi жэне 2-mi бэл1мшде байкаута мумюндк тутызады. Дыбыстардыц артикуляцияларын жазу ymiH ртикулемалардын ерекшелжтерш белгшейтщ дыбыстардьщ су- реттерш усынамыз: (а, э ,о, у, и ) дыбыстары. Бул суреттер ерш- дердщ созылу багытын корсетш, epiH булшык еттершдеп катаю- ды кобшесе жогаргы epinre тусетшш керсетедк Ы дыбысын айт- канда - катаю мурын канаттарында; И дыбысында - ауыз уртта- ры симметриялык турде келденен созыла/1,ы. Ауыз аркылы тыныс шыгару узактыгы сызбада - узак сызыкпен керсетшедц ал кыска- лыгы - нуктемен (й - дыбысында). Дауыссыз J-тыц дауыстылар- мен кезектелуш 6epin отырмыз.

Дауыссыз дыбыстар. Дауысты дыбыстардьщ артикулемала- рымен таныскан сон дауыссыз катан, дыбыстардьщ артикулемала- ры аркылы ауыз аркылы тыныс шыгаруды дамытуга арналган жаттыгулар басталады. Дауысты дыбыстар артикулемаларымен жумыс оларды сыбырлап айткызу бойынша жалгастырылады. Мундай кезектшкте ауыз аркылы тынысты epiciH шыгару дагдысы бек1тшед1 жоне дыбыс айту мушелерш белсендшеу кез1нде, есту аркылы кадагалау жасамай-ак машыктандырылады. Баланыц бар назары унем1 артикулеманыц сапасы мен ауыз аркылы тыныс шыгарудыц багыттылыгына аударылады. Дыбысталуга назар ауда- рылмайды. Катац дауыссыз дыбыстардыц артикуляциялык кал- пын баланы логопедДц артикуляциясын кору аркылы, ауызша сипаттауына ел1ктеып (ершдердщ калпы, тшд1ц калпы, ауыздыц ашылу децгей1 сипатталады) жасауга болады. Бала дыбыстыц ай- тылуын ecTiMeyi керек. Кдлыптастырылган катац дауыссыз дыбыстардыц артикулемалары №2 кестеде белг1ленед1.

№2 кесте

Тыныс ал у	Дауыссыз тыныс шыгару
Ауыздыц cypeii	Артикулемалардын сурсттсрк дауысты дыбыстар: а, о, э, о, е, ы, у, у, у, й, я, е, е,ю; катац дауыссыз дыбыстар: ф,с,ш,щ,х

 

Жумыстыц дайындык кезец1нде фрикативД  катац дауыссыз дыбыстар мынадай  кезектийкпен калыптастырылады: ф, с, ш, щ, х. Дауыссыз дыбыстарды калыптастыру: ф-дыбысынан басталады.

Ce6e6i, артикуляциясы оте колжетерлш. Бул артикуляциялык калыпты бала кере алады, логопед тексере алады. Бул дыбыстыц узак айтылуы, едейшеп созу мумкшдт баланыц назарын ауыз аркылы тыныс шыгаруга аударып, кадагалауга мумкшдж бередг Узшмел1 дыбыстар тобы бул жагынан курдел1 болып келед1 (бул 1ыбыстар кыска); сондыктан олармен жумыс кешшрек журпзшедк

Дайындьщ кезещндег1 логопедиялъщ сабацтардагы материалдардыц мвлшер1

Эр  сабакта балага усынылатын жаттыгулар саны эр турл1 болады. Сондай-ак, алгашкы сабакта ауыз аркылы тыныс шыгаруга жаттыктырумен шектелуге болады, кейде дауысты дыбыстардыц Снрнеше артикулемаларын калыптастыруга кешуге болады. Ере- сск балаларга кеб1рек жаттыгулар беруге болады, 6ipaK 6ip сабакта жаттыгулардыц барлык турлерш жасатып асьщпау керек. Жога- рыда керсетшген артикулемалармен жумыс кезектшпн мшдегп гурде сактану керек. Басында анык, толык жасалмай жаткан ар- гикулемаларды тиянакты турде жасатуга токталмаган жен. Сейлеу агымында ep6ip дыбыс алдындагы немесе келесз дыбыска байла- нысты езшщ артикуляциясын езгертедц сондыктан жумыс жаса- лып отырган артикулемалар сейлеу тшш жаттыктырганда анык сипатка ие болады.

0p6ip сабак бурын еткещц мшдегп турде кайталаудан баста- лады. Алгашкы сабактарда ер тштп жаттыгуларды кеп мерте кай- галау кажет; кейшп сабактарда успртш кайталаумен шектелуге болады.

Сабактар  хаттамаларыныц кеппрмелер1 бойынша  дауысты жене катац дауыссыз дыбыстарды калыптастыру бойынша жургь зшетш  жумысты карастырайык.. №1кесте бойынша баламен 6ipre дем алып, дем шыгарудыц барлык турлерш уйренген соц, ауыз аркылы тыныс шыгару дагдысын беютуге, 6ip уакытта дауысты дыбыстардыц артикулемаларын жасауга KipiceMi3. Логопедиялык сабактардыц барасын бакылап керешк:

Логопед: «Сен ауызбен дем шыгаруды жене тшдщ ушын ас- тыцгы тютер тубше Tipeyai жаксы мецгердщ. Ендо, 6i3 дем шыгару кезшде ауызды «ер турлЬ> ашып уйренем1з. Аузыцмен дем алып кец ашылган ауызбен дем шыгар, тш жалпак, астьщгы тютерге жакын жатыр. Тш ein6ip кимылсыз «уйыктап» жатыр. (ауыз аркылы дем шыгаруды макта аркылы тексерем1з. Дем шыгару кезшде ершдердщ жене тшдщ мундай калпында дем шыгару -а- дыбы- сы сыбырлаган тэр1зд1 шыгады. Егер артикулема аныксыз болса, оны тузетш, кайталаумен беюту кажет).

- Жаксы.  Ал, ещц мен саган ауыз аркылы тагы калай дем алуга болатынын керсетемш (э - дыбысыньщ артикуляциясын керсетед1)»

Бала  дыбысты артикуляциялаганда тшдщ дурыс  калпына на- зары аударылады. Кешннен бала ауызбен дем шыгаруы керек (тш мен ершдердщ бершген калпын сактай отырып). Тапсырма тура орындалмаган жагдайда, логопед артикуляцияны тузетед); ал, егер 2-3 реттен кешн артикуляция калыптаспай жасатса, келесше кеипп, ол жумысты (жасалмай жаткан артикуляцияны) кешнп сабакта- рга тастап кою кажет. Дауысты: о,ы,у,у,у дыбыстарыныц артику- ляциясымен дем шыгаруда дел осындай жоспар бойынша жат- тьтктырылады. Дауысты а,э,о,ы,у дыбыстарыныц калпын жасау аркылы - и— дыбысын айткызып уйретуге мумюндж туады.

Ойын ретшде балага жымиып дем шыгаруды усынуга болады.

Логопед: «Кел, жымиып дем шыгарайык!»

И дыбысыныц калыптаскан калпы аркылы /-пен уйлесмрш айтылатын дауысты дыбыстармен жумыс жасауга болады.

Логопед: «Кдз1р 6i3 ершдердщ ею козгалысында ауызбен дем шыгарамыз. Жымиып, саган таныс козгалыстарга KenieMi3».

J-мен дауыстыларды ynnecTipin айту уинн ею сурет дайында- лады (и+а, о...), (№2 кесте). Осы жаттыгулардыц барлыгы тшдщ белгш1 калпында ауыз аркылы дем шыгаруды жаксартады, сонымен осы жаттыгулар аркылы еюнип катардагы дауысты дыбыстардыц артикулемаларьт калыптастырылады.

Ауыз  аркылы дем шыгарудыц эркайсысы  алакандагы макта кимылымен кадагаланады. Жасы юшкентай балалар ушш мактаны ашыктуске бояп коюга болады. Сабактардыц эмoциoнaльдi фонын унем1 сактап отыру кажет. Баланыц opoip coTri кимылын мадак- тап отыру керек.

Ауыз  аркылы дурыс дем шыгаруга жаттыктыру дауыссыз дыбыстарды уйрету кезшде де, жалгасады. Бала койылатын дыбыс-

1. алдын-ала ecriivieyi керек. №2 кестенщ сол жагына - дем алу - дауыссыз дем шыгару деп жазамыз. Бал ара карап: «Мше сен бэрш /каксы орындап отырсын,. Сен ауызбен дем алуды уйрендщ, енд! мен сиякты дем шыгара бшесщ бе?» (ф - дыбысыньщ артикуле- масын керсету). Логопед ез1 дем шыгармауы керек, ce6e6i бул 'Кагдайда бала дыбысты ecxin койып, озшше айтуы мумкш. Логопед тек ауызша туспцпрт, баланыц дептерше Ф дыбысы артику- 1ЯЦИЯСЫНЫЦ суретш салады.

Логопед: «Жогаргы пстерд1 астыцгы epiHre THri3in, «коршау» /касап, сол коршаудан дем шыгарайьщшы». Кешннен логопед чыбыс айту мушелершщ калпын аныктап, ауыз аркылы дем шы- | аруды бакылап, тузету ymii-i мактаны жакындатады. Кейшп жу- мысга осылай с, ш, щ, х дыбыстарыныц артикуляциясы да уйрет- шедд.

С - дыбысын  айткызу уипн бала гушспршген тютер  аркылы дуызбен дем шыгаруы керек. Егер бул кезде с дыбысыньщ артикуляциясы езшдж шьщпаса тш ушыныц астыцгы курек тютерге nnoiH талап етем1з. Логопед балага тш астыцгы тютер артында «уйыктап жатканын», тш тютер арасынан шыкпауы ymiH жумыс- ка астыцгы ершд1 белсеьда турде косу керек. екенш тусшд1редь

Массажбен дифференциалды гимнастика нетижеге окелмеген  кагдайда механикалык KOMeKTi колданамыз.

Ill дыбысын айткьтзу уипн ойын туршде тушщцруге болады: Логопед: «Аузымызда «Желкенд1 кеме жасайык. Тпцц желкен сияк- м.[ жогары кетерш, урлейм1з, сонда «желкенд1 кеме» жузедг Tic- I ерд1 косамыз. (тушспрем1з)». Ill дыбысыньщ артикуляциясын уйрету кезшде тшдщ калпына коб1рек назар аударатынымыз, ер- шдер тшдщ калпына, олардыц булшык еттершщ езара байла- нысына шартталады. Логопед балага (Ш дыбысыньщ дурыс ай-

и.ыуы) жаттыгудыц дурыс жасаганы туралы, тшмен ершдердщ калпын айтып 6eiciTyi керек.

Сабактар  жазылган доптерге катац дауыссыз дыбыстар кесте- »шде «дауыссыз дем шыгару» графасында «желкендЬ саламыз, жанына - жогары котершген тшд1 саламыз. Бул суре г балага «желкен» ауыз куысында тшдщ жогары KOTepmyi аркылы жасалатыны ууралы айтады.

Щ дыбысында, балага тш жогары кетершп, жогаргы курек

TicTepre жакындап, ауыз аркылы дем шыгарган кезде тамак icTe- гендеп май ышылдагандай дыбыс шыгатыны гуралы айтамыз. Щ дыбысыньщ теменп артикуляцияда айтылуында тшдщ ушын ас- тыцгы курек тштерге Tipey кажеттштн айтамыз.

Xдыбысын айткызганда - тонып калган колдарымызды ауыз- бен шыгарган деммен жылытуды усынамыз. Кебшесе осы тосш оцды нотиже бередг Жеке жагдайларда X дыбысыньщ артикуля- циясын аныктап, ец соцгы жагдайда гана дем шыгару кезшде зондтпен тшдщ ушын басып, тшд1 артка карай жылжытамыз.

Сонымен, жумыстын дайындык ice3eniHiH багдарламасы баланыц ауыз аркылы дем шыгарып, дыбыстар катарын (сыбырлап айтуда - дауыстылар жоне фрикативт1 катац дауыссыз дыбыстар) мецгеруше ыкпал етедт

Осы кезецдеп жумыс нотижелер1 корнею туршде №1, №2 кес- телерде белгшенедг

Осы кезецнщ непзп  ерекшелктерп

1. тыныс алу жоне артикуляция бойынша жумыстыц катар журпзшуц
2. дыбыстарды айту кезшде ecTin, бакылаудан баланыц мак- симальдц турде аулак болуы;
3. жаца жаттыгулар кешенш мецгеру алдында бурыцгы мате- риалды (жаттыгуларды) унем1 кайталап отыру.

Нег1зг1 кезец

1. Ауызбен демд1 (тынысты) узак шыгару кезшде дауыс косу;
2. Узшмел1 дауыссыз дыбыстарды айткандагы ауызбен кыска дем шыгаруды калыптастыру;
3. Сонорлы дыбыстар тобын жоне аффрикаттарды айтуды калыптастыру кезшде ауызбен жоне мурынмен кыска жоне узак дем шыгаруды ажырату,
4. Жицшке дыбыстарды калыптастыру.

Бул кезецнщ сабактарыныц Heri3ri максаты - 6ipiHini кезендегь дей, ягни артикулемаларды дамытумен 6ip уакытта сойлеу кезшде дурыс тыныс алуды калыптастыру.

1 кезец. Фрикативпй  дыбыстарды айтцызу жгу мысы  цатац уз1пмел1 дыбыстарды цалыптастыруга  дейт журглз'1лед1. Ce6e6i уйретшген артикулемалардыц барлыгы б1рдей ауызбен тыныс шыгаруда айткызылады.

1. кезецтц мацсаты - балага делШ узсщ шыгару кезшде дауысты цосуга уйрету.

Дауыс косуды дауысты дыбыстар артикуляциясына  суйенш жасауга болады, 6ipaK дауыссыз ф-лш дауыс шыгаруды баста- t ан тшмд1 (бала ею дыбысты ф жэне в ажырата алады). КДтац Ф, уяц в дыбыстарды айткан кезде дауыстыц косылган - косылмага- мын бшу ymiH кемейдщ козгалысын бакылау керек. Ол ymiH так- I ильд1 - вибрациялы бакылау колданамыз. Баланыц сук саусагы ногопедтщ кемешне (калканша шем1ршепнщ устше (жогаргы жагына)) койылады да, логопед балага тусшд1редт Дауыссыз ты- п ыс шыгарганда (ф - дыбысында) кемей жумсак, ал, дауыс косы- IIранда (в - дыбысында) кемей катайып алга карай козгалады да, бул катаю дауыс естшп болганша байкалады. Бул кубылыстыц механизм! оцай турде балага тусшд!ршед1 (бул катаюдыц болу cc6c6i дауыс перделер1 жакындап комейд1 алга козгалтады). Бала катаюды озшщ тамагында сезшу1 жэне есшдс сактауы керек.

Жумыстыц бул кезецшде №2 кестеде тагы 6ip бел1м пайда болады: дауыспен 6ipre дем шыгару. Артикулеманьт айту сэйкес opinneH белгшенедт Ягни бала 93iHin дыбыс айтуын есту аркылы кадагалауы керек. Сонымен, №2 кесте мынадай болуы мумюн:

Дем алу	Дауыссыз дем шыгару	Дауыспен дем шыгару
Ауыздыц cypeii	Артикулемалар cypcTTepi: а) дауысты дыбыстар- дын; э) катац дауыссыз дыбыстардыц жэне олар- дыц epinneH белплену]	Сэйкес дыбыстарды эршпен белгшеу