Бастауышта шет тілін оқытудың психологиялық ерекшеліктері

3. Бастауыш мектепте шетел тілін оқытудың психологиялық ерекшеліктері

Оқушыларға әлемдік деңгейде білім, тәрбие беру – қазіргі заман талабы. Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам  өмірінде адамгершілік бастамаларының ролі барған сайын артып, моральдық  факторлардың ықпал аясы кеңейе түсуде.  
Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері – оқушылардың белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін сақтап, адамгершілік нормаларынан ауытқушылыққа жол бермеуді қалыптастыру.

Бала мектеп табалдырығын алғаш  рет аттағанда бәрін білсем, үйренсем деп үміттенеді. Нақтылы ойлауға  шамасы жетпесе де, азамат болсам деп  қиялдайды.  
Бастауыш сынып – қиын да күрделі. Оқушылар жас, оның үстіне ой-өрісі тар, тіл байлығы кем. Сабақтан бұрын ойнағанды жақсы көреді. Жылауы да, жұбануы да оңай. Ұрсуды, кеюді көтермейді. Олармен тіл табыса білу үшін үлкендер өз жасын шегеріп, былайша айтқанда, «баламен бала болуға тура келеді».  
Солармен бірдей күй кешесің, бірге ойнайсың, бірге күлесің, қысқасы, бар тілеуің солармен бірге болуға тиіс. Онсыз білім берем деу құмға сіңген сумен тең.  
Сабақ басталды дейік. Алдыңда көздері жәудіреп бір топ бала отыр. Олар саған бір жағы сынай, бір жағы үрке қарайды. Мұғалім қалай қарым-қатынас жасайтыны, мінезі қандай екені, мектеп тұрмысының көптеген ерекшеліктері оларға әлі тылсым, жұмбақ.

Сезімтал ұстаз оқушылармен  алғашқы таныстық үстінде – ақ көп нәрсені аңғара алады. Шәкірттерінің  ой-өрісі ауқымын да бірден ажыратады.  
Баланың бәрі бірдей емес, кейбіреуі зейінді, зерек, айтқанды лезде ұғып ала қояды. Ал кейбіреуінің аңғарымпаздығы әлі нашар, ұққанын жеткізіп айта алмайды. Ондай оқушылармен көбірек жеке жұмыс жүргізуге тура келеді. Ол үшін олардың мінез-құлықтарын, психологиясын алдын ала жете зерттеп, біліп алу қажет, мұның сабақ процесінде көп жәрдемі тиеді. Бұл бізге бұрынан белгілі нәрсе «Мың рет айтып түсіндіргеннен, бір рет көзбен көрген абзал» деген ұлағатты сөз бар. Бұл жастағы балалар көп сөзділікті ұнатпайды, ауызша айтқанға сене бермейді. Не нәрсе болса да, көзбен көргені мақұл. Сонда оқушыларда ол бейне, зат немесе сурет жайында түсінік пайда болады, оның құрылысы, жалпы көрінісі, қандай іске пайдаланатындығы санасында мәңгі сәулеленеді, қызығушылығы артады. Мынаны көз алдыңызға елестетіңіздерші: цирктегі сиқыршыға үлкен де кіші де қызыға қарайды. Көз алдыңда бір заттан бір зат пайда болып жатады. Шынында да керемет нәрсе емес пе? Ал енді сиқыршы соларды қолмен істеп көрсетпей, сөзбен сипаттап айтып берсе, қызығы болар ма еді? Әрине жоқ.

Сабақ кезінде пайдаланатын көрнекілікпен  бірге, оқушылар арасында өзара жұмыс  ұйымдастырудың да көп пайдасы бар.Ата-ана мен мұғалім ынтымақпен бірігіп, бүлдіршіннің жеке басының ерекшеліктерін ескеріп, жұмыс жүргізсе ғана тәрбие ісі әрқашан да оңға басады. 6-7 жастағы балаларға шет тілді үйрету қазіргі таңда педагогтардың, филологтардың және ата-аналардың негізгі мәселесі болып отыр.Қазіргі қоғамда орта мектептің оқушыларына шет тілін үйрету жүйесі қанағаттандырылмаған, сондықтанда осы жүйені мектепке дейінгі немесе 1 сынып оқушыларына шет тілін үйрету жүйесі дәстүрлі кезең болып табылады.Шет тіліне балаларды үйретуді «психология – педагогикалық» тұжырымдамада әр түрлі елдерде шет тілін үйретудің негізі салынған, осыған байланысты шет тілге үйрету теориясы қалыптасқан.Осы теорияға сәйкес балалар ересектер сөзіне еліктеу нәтижесінде немесе ұқсас жолмен шет тілін меңгереді.Басқа сөзбен айтқанда, баланың тілді меңгеруін және сөйлеу үлгілерін дұрыс қолдануды ешкім түсіндіре алмайды.

Бала 5-6 жасында күрделі  грамматиканы үйренеді, өз ойын құрай  алады, соған сәйкес сөйлеу қабілетін арттырады, ал 7–8жасында баланыңсөйлеу мәнері күрделене түседі.

Бұл теория бойынша бала бірінші тілді меңгерген секілді  екінші тілді де солай меңгереді, соның арқасында өзінің ерекше қабілетін  арқылы имитациясын қалыптастырады.

Дәлелдеу – екі тілді ортада баланың дамуы.Бірақ имитация баланың тілді меңгеруде негізгі құралы болып табылмайды, себебі баланың өзіндік мүмкіндіктері оның аналитикалық жұмысына зор үлесін тигізеді.Барлық балалар өзінің туған тілі негізінде тәуелсіз, жоғарыгенерезациялау кезеңінен өтеді.

Психолог А.Р. Лурия айтқандай кез-келген аналогия жалпылауды ұсынады.Бірақ балалық шақта тілді меңгерудің механизімі арқылы жүзеге асады және оның қандай айырмашылығы бар?[33]  Егер бұл меңгеруді санасыз жалпылауыш жүйелер басқарса, онда бұл баланың екінші тілді жақсы меңгеруіне мүмкіндігі барма?Бұл сұрақтың жауабы анық, егер біз туған тілді меңгеруде психологиялық фон ретінде қарастырсақ.Неліктен балалар қысқа уақыт ішінде көп мөлшердегі сөздерді есте сақтайды?

Мұғалімдер мен балалардың психо-педогогикалық өзара тепе-тең ұсынысын оқыту барысы болып табылады. Осы ұйымнын ерекшеліктері, бірінші сыныптан бастап шетел тілін орта мектепте окыту ма? Біріншіден, міндетті түрде шетел тілін окытудың жалпы ерекшеліктерін белгілеу керек. Педагог тырысу кажет, ол балаға жеке сабақ беру және ұжымдык білім беруі қажет. Екіншіден, мұғалім балаға білімді дұрысигеру тәсілін табу керек. Білімді белгілі бір бағытқа бағыттау қажет. Ол  үшін әр бала басты сабақтын тақырыбын талқылауға белсенді қатысу керек. Өкінішке орай  мұндай суретті сыныптан жиі байқауға болады. Мұғалім өте  белсенді, өз қолымен дайындаған көрнекі заттарды көрсетіп, сабақ жүргізіп, және оны түсіндіру, түрлі - түрлі жұмыстарын көрсетуде, бірақ  сол белсендіктен балалардың қанағаттықтары байқалмайды.

Өкінішке орай, сыныпта мындай көріністерді бақылау мүмкін:мұғалім өте белсенді, өздерін көрнекті құралдар пайдалана отырып, сабақты сынды сюжет арқылы жүргізеді.Түрлі жұмыстың белсенділігін қолданады.Бұл қанағаттанбаушылық балалардың педагог ерігі бойынша дұрыс орындаушы ретінде түсіндіреді:олар белгілі бір деңгейде талаптарды және жазылған сценарийларды орындайды.

Баланың шығармашылық дамуы  шет тілін меңгеруде белсенді көрініс табады.Осы арқылы балалардың мұғаліммен бірге «жасап шығарған»сабағы маңызды болып табылады.Кіші мектеп жасында балалардың халықаралық қарым- қатынастағы шет тілін үйрету жүйесінің әсері тілді және сөйлеуді игеру мәсселесі бойынша анықталады.Бұл мәселе мектептік іс-әрекеттің негізгі формасында, мұғаліммен басқа адамдармен белсенді қарым- қатынасында көрінеді.

Шет тілін оқыту жүйесінің  ұйымында кіші мектеп жасындағы оқушылардың  жас ерекшелігіне қарайды.Ресей психологтардың (А.А.Леонтьев, Е.И.Негневицкая) мәлімденуінше, шет тілді үйрету 6- жастан бастап оқу қолайлы кезең болып табылады дейді.[34;35]

2005 жылдан бері шет  тілін екінші сыныптан бастап  оқыту міндетті деп қарастырылған.Кіші  мектеп жасындағы оқушылардың  мінез-құлқы, іс- әрекеті олардың  жас ерекшелігіне қарай талданады.Психологтардың  қызметі бойынша балалардың дамуында  психологиялық ерекшелігі белгілі  бір сатыда екенін анықтады.Жетекші  қызметтің мәнділігі баланың  жаңа жоғарғы сатыда дамуын  дайындайды.

Мектепке дейінгі балаларды  ойынның қызметі, оның қоршаған әлемді тануында маңызды рөл атқарады.Балаларда 6 жастан бастап ойын әрекеті оқу  біртіндеп ауысуы бақыланады.Бұл  арқылы ойын әрекеті өзінің жетекші  рөлін сақтайды.Бір жағынан балаларда  жаңа оқу әрекетіне белсенді қызығушылық  туады, бірақ ойын әрекетіне қажеттілік әлсіремейді.Себебі баланың 9 -10 жасқа дейін ойын әрекетін жалғастыратыны белгілі.

Қызметтің негізгі себебі  оның сиппаттамасы болып табылады.Себептің негізі балаларға  шет тілін үйрену ұйымының маңызы болып табылады.Кіші мектеп жасындағы оқушыларды жеке дамуы оқу себептерін қалыптастыруынболжайды.Психологтар кіші мектеп оқушыларының оқу себебінің кең таралған түрлері мыналар деп белгілейді:  

• әлеуметтік себептердің кеңдігі;

• танымдық оқу себептері;

• ойын себептері;

Оқу қызметі бағалы дамуы  соңғы екі себептердің әрекеті  есебінен болады, бірақ олар бірінші  сынып оқушыларына ойын  әрекет есебін қанағаттандырғанда ғана қалыптасады. Егер ойын әрекеті балаларды қажеттілікпен қанағаттандырмаса, онда тұлға олардың дамуына және оқу қызығушылығына елеулі зиян келтіреді.

Кіші мектеп жасындағы  оқушылардың психологиялық ерекшелігін  қарау.Бұл жас негізінен баланың  қалыпты және тепе-тең дамуына  қатысты.Оқу қызметі осы жаста  кіші мектеп жасындағы баланың психикалық (есі, назары, қабылдауы және елестетуі) дамуын анықтайды.Оларда қоршаған ортамен  қарым- қатынасы және сезімі жақсы дамиған.Оқушылардың назарын жаңа және күтпеген нәрселер қызықтырады. Бірақ оларды ұқыпты қарым –қатынасқа үйрету оңай емес, себебі бұл әрекет жарамаса, онда тек сыртқы тартымтылыққа ғана назары ауады және оларды тұлғаның  еріктік қасиеті дамымайды.Ал егер оқушыларда ерік дамымаған болса, онда олар болашақта тұрақтылық көрсетпейді және алдына қойған мақсатына жете алмайды.

Кіші мектеп жасындағы  оқушыларға оқу жүйесі кезінде дыбыс жазуға, айтуға және оқуға шарт қою маңызды.Сондықтан мектеп оқушысын назарға алып басқару маңызды.

Оқушыларды назарлы басқару :

• маңызды материялды орынды пайдалану арқылы оқушыны қызықтыру;
• әрбір ұсынылатын тапсырмалардың мағыналарын түсіндіру;
• жаттығуды орындаудың тәсілдерін қамтамасыз ету;
• еңбек және қарым қатынас тұрғысы жайлы жағдай жасау;

Кіші мектеп оқушылары  есі әжептәуір дамыған, дегенімен олардың сезімталдық үн қосуы мен қызығушылығы оңай және тез есте сақтауын қамтамасыз етеді.Бұл жас ерекшелігі ескере отырып, балаларды лексикалық және грамматикалық сөйлеу, сөйлеу мәнерімен таныстыруды ұйымдастырылады.Сонымен бірге балаларда жадты басқару қабілеттілігін дамыту, яғни олардың назарын қажет нәрсеге аудару басты болып келеді.Солай, балалар жазылған әріпті оқу ережесін есте сақтауы керек.

7-10 жас аралығындағы балаларда ақыл-ойы жақсы дамыған.Оларда талдау қабілеті дамығандықтан, заттар мен құбылыстарға олар қартынды жасап, шешім шығара алады.

Шет тілін оқытудың негізгі компоненттерінің бірі баланың шет тілін үйрену процесіндегідамуында қабілеті, ес, ақыл, ойлау болып табылады.Баланың бұл процестегі даму функциясы, олардың шет тілімен қарым-қатынасын және қалыптастыру әдеттерін, тез және әрі оңай игеруіне әр түрлі тәсілдерін қолдана отырып ұйымдастыру жолына  байланысты.Шет тілін дұрыс меңгермеген оқушы-бұл ақыл-ойы, есі және ерігі баяу дамыған оқушы деп табылады.Психолог М.Г.Каспаровтың зерттеуі бойынша оқушының шет тілін меңгерудегіқабілеті әмбебаб әрекетінің функциясы және тұлғалық ұстаным қағидалары екенін көрсеттіп отыр.[36]Бұл принципті елемеушілік, оқушының қабілітінің және жеке тұлғанын дамуына,таным белсенділігіне әкеледі.Шет тілін меңгеруде қабілеттілігі, үш ұғымды деңгейден тұрады.Олар «жоғары», «орташа», «төмен».Сонымен қатар оқу әрекетінің табысты факторы тек қана шет тілін  меңгеру болып табылмайды.Оған мотивация, ерік сапасы, және оқу біліктілігін игеруі жатады.

«Жоғары» деңгейлі  оқушы барлық әмбебап оқу әрекеттерімен, жоғары сапада өзіндік оқу іс-әрекетімен және ақыл ойынның жақсы дамығандығымен, назарының жоғары деңгейде дамуымен, яғни өзінің іс әрекетінің қабілетілігінің ерекшелігімен айқындалады.

«Орташа» деңгей болып саналатын оқушы, барлық кешенде әмбебап оқулық қимылдарын меңгермеген, яғни жадында сақтау қабілеті, мөлшердегі көрсеткіш көлемі және болжам бойынша қабілеті тым аз, күшті ішкі мотивациясы мен күш жігері жоқ, оқуда жақсы нәтиже алуға, оңай және тез дағды мен ақыл процесін қабылдауды қамтамасыз етпейтін шет тілдік сөз іскерлігі қалыптастырады.

«Төмен» деңгейге акустикалық есі, дыбыс естуі нашар дамыған, ойлау операциясы аналитикалық жағынан төмен деңгейдегі оқушы жатады. Осы бөліктердің әлсіз дамуынан, оқушыға шет тілін меңгеруі қиын болады.

Келесі фактор, балалардың шет тілін меңгеруіне әсерін тигізеді, ол туған тілін меңгеру тәжірбиесі мен деңгейі.  Бұл жастағы мектеп оқушылары ана тілін жетік  меңгеріп: кең көлемде естіген  нәрсесін түсініп, өз ойын және түсінігін  айта алады.  Негізінен оларда буындап  оқудың  дағдылары ұйымдастырылған. Әрине,  балалардың туған тіліндегі  тілдік және коммуникативтік тәжірибесі, мұғалімге шет тілінде қарым-қатынасты құруға және ұйымдастыруына қызмет етеді. Кіші мектеп жасындағы оқушылардың физиологиялық ағзаларының ерекшеліктерінің дамуы маңызды. Физиология РАО институтында алынған мектеп шарттары, баланың тетігі үшін зор физикалық, зияткерлік және эмоциональды мүмкіндік сынағы болып табылады. Бұл бейімделу жаңа оқу шарттарының құрылым -  функционалдық кемелділігімен анықталады және ағзаның функционалдық факторларына әсер етеді.

Арнаулы кешенді нейрофизиологиялық және психофизиологиялық зерттеулер бойынша, 7-8 жастағы балалардың ми қыртысындағы функционалдық піспегінің үйлестірілмегенін көрсетті және қиыншылықтарды көрермендер мен кеңістіктің қабылдауында екенін дәлелдеді. Балаға тілді үйретуде және дамытуда көрермен қабылдауы үлкен рөл атқарады. Физиологтар 6-7 жаста көрермен қабылдауының өтпелі кезең екенін және осы кезеңді ұстаздардың ескеруі қажет екенін орнатты.

Нейрофизиология бастапқы кезеңдегі  оқу қызметін қалыптастыру ерекшелігін  және мидың қамтамсыз етуін көрсетті. Осы жаста бір нәрсеге назар аудару төмен деңгейлі дамыған (балаға бір мезетте орындау және түсіндіру қиынға әкелетін, немесе мұғалімнің айтқанына көңіл аудармай, жұмысына кедергі  жасайды).

Жоғарыда айтылған жүйке-физиологиялық  ерекшеліктер баланың психикалық денсаулығы үшін теріс және зиянды жақтарын көрсетіп отыр: