Бастауышта шет тілін оқытудың психологиялық ерекшеліктері

 

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ  БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

 

Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

 

                                  Жоғарғы оқу орнынан кейінгі  бөлім

 

                             Психология   және педагогика  кафедрасы

 

 

 

 

 

МАГИСТРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

 

Бастауышта шет  тілін оқытудың психологиялық ерекшеліктері

 

 

Орындаған Абнасирова А.К.

 

 

Ғылыми жетекші,                                                          Жукенова Г.Б.

пс.ғ.кандидаты, доцент

 

 

 

 

 

 

Қорғауға жіберілді 

«__ » _________2013 ж

 

 

Кафедра меңгерушісі,                                                    Курманова Б.Ж.

п.ғ.д.,доцент

 

 

 

 

 

 

Ақтөбе

2013

 

Мазмұны

 

 

Кіріспе.................................................................................................................3

 

1.  Бастауыш сынып оқушыларының шетел тіліне оқытудың ғылыми-теориялық негіздері.

1.1 Бастауыш сынып оқушыларының шет тілін оқытудың теориялық болжамы............................................................................................10

1.2 Бастауыш мектеп оқушыларының психологиялықерекшеліктері................19

1.3 Кіші мектеп оқушыларының шетел тіліне оқытудың психологиясы............35

2. Бастауыш мектеп оқушыларына шет тілін оқытудың тәжірибелік-эксперименттік жұмысы.

2.1 Бастауыш мектеп оқушыларына шет тілін оқытудың тәжірибелік-эксперименттінің мазмұны......................................................................................48

2.2 Бастауыш мектеп оқушыларын шетел тіліне оқытудың әдістемесі...................................................................................................................59

2.3 Бастауыш мектеп оқушыларына шет тілін оқытудың тәжірибелік-эксперименттінің қорытындысы.............................................................................78

Қорытынды......................................................................................................83

Қолданылған әдебиетер…………………………………….............................87

Қосымшалар

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

 

Зерттеудің көкейкестілігі:«Үштұғырлы тіл» туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария етті.[1]Ал 2007 жылғы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты халыққа жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Қазақстан халқының рухани дамуымен қатар, бұл идея ішкі саясатымыздың жеке бағыты болып белгіленді. Яғни, идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлт-аралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Басқаша айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай әрі қарапайым, әрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Айта кетелік, үштұғырлы тіл жай ғана әдемі тұжырымдама немесе тілдік саясаттың жаңа формасы ретінде пайда болған жоқ, ол – өмірлік қажеттіліктен туындаған игілікті идея. Өйткені, қазіргі кезде күллі әлемге есігін айқара ашып, “ақылды” экономиканы енгізіп жатқан елдер қарыштап дамуда. Ал бұл бағыттағы толайым табыстарға, ілім-білімге алып барар жол – ғаламшардағы үстемдік құрған тілдерді үйрену. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Мысалға, ежелгі дүниедегі Мысырдың өзінде бірнеше тілді білетін мамандар иерархиялық сатымен жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған. Сондай-ақ, бүгінгі Еуропада да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни, бүгінгі таңда ТМД мен Орталық Азияның көшбасшы мемлекетіне айналған Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Атап айтарлығы, көпұлтты Қазақстанның жағдайында “Үштұғырлы тіл” ұлттық жобасы қоғамдық келісімді нығайтудың негізгі факторы болып саналады. Алайда, еліміздегі негізгі үш тілді дамытуға басымдық беру – басқа халықтардың тілдерін назардан тыс қалдыру деген сөз емес. Мәдениеттер мен тілдердің саналуандығы – бұл біздің ұлттық байлығымыз. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарынан бастап-ақ, мемлекет Қазақстандағы халықтардың барлығының мүдделерін ескере отырып, посткеңестік кеңістікте ең либералдық тілдік саясат жүргізді. Соның дәлелі болар, кез-келген эт-ностың өкілі қай тілде білім алатынын, сөйлейтінін, шығарма жазатынын ерікті түрде таңдай алады.

Біздің қоғамда барлық этностардың мәдениеті мен тілін  дамытудың бірегей формуласы  жасалып отыр. Біздің жетістігіміз – басқа этностардың құқықтарына  ешқандай да қысым жоқ. Сонымен қоса, біз тағы бір аса маңызды мәселе – мемлекеттік тілді барша  қазақстандықтардың меңгеруіне толық  жағдай туғызып отырмыз. Өйткені, бұл  халықаралық тәжірибеде бар үрдіс. Қарап отырсақ, қазіргі кезде мемлекеттік тілді оқып-үйренуге барлық жағынан жағдай жасалған. Тіпті, мемлекеттік мекемелер мен кәсіпорындардың бәрінде курстар ашылып, ғылыми-әдістемелік материалдар таратылады. Мемлекеттік тілді жетік меңгерген басқа ұлт өкілдерін материалдық жағынан ынталандыру да дұрыс жолға қойылған. Содан да шығар, көптеген қазақстандықтар қазақ тілін білуді – патриоттық борышым деп санайды. Оған қоса, мемлекеттік тілді үздік меңгеру жеке бәсекеге қабілеттіліктің, кез-келген қызмет саласындағы мансаптық өсудің факторына айналды. Десек те, мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі іс-шаралар бұдан да тереңірек және нәтижелі болуы шарт. Яғни, бізге елімізде тұратын барлық этностардың тілін сақтай отырып, ұлт бірлігін нығайтудың маңызды факторы ретінде мемлекеттік тілдің ауқымды қолданылуын қамтамасыз ететін тілдік саясат жүргізу қажет. Ол үшін барша қазақстандықтардың мемлекеттік тілді меңгеру жүйесін құру бағытында жұмыс ұйымдаастырылады. Бұл жүйе ең алдымен, мемлекеттік тілді меңгеру мен оқытудың бірыңғай стандарттарын әзірлеуді және бекітуді, содан соң оларды білім беру жүйесінің барлық деңгейіне – мектепке дейінгі мекемелерге, мектептерге, жоғары және одан кейінгі оқу жүйесіне енгізуді көздейді.

Екінші жағынан, отандастарымыздың  орыс тілін меңгеру деңгейін сақтап қалуына да көңіл аударуымыз керек. Өйткені, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас  пен интеграциялық қызметтердің діңгегі. Ақиқатын айтсақ, ақпараттық кеңістігімізде орыс тілі әлі де маңызды  рөл атқаратынына ешкім дау айта алмас. Сондай-ақ, әлемдік алты ресми  тілдің қатарына кіретін орыс тілін  меңгеруге бәсекеге қабілетті ұлттың кез-келген өкілі ұмтылуы тиіс. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына сәйкес, орыс тілін оқыту жүйесін  одан әрі оқу-әдістемелік және зияткерлік тұрғыдан қамтамасыз етуіміз керек. Бұл мақсатқа жетеміз десек, қашықтықтан  оқыту, электронды интерактивті оқулықтар  бағдарламасын құру, ұлттық мектептерде  орыс тілін оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерін енгізу, оралмандарға, шетелдіктерге  және халықтың басқа топтарына орыс тілін оқыту курстары мен орталықтарын ашу, халықтың орыс тілін меңгеруіне тұрақты мониторинг жүргізу сияқты іс-шаралар қолға алуымыз қажет.

Ал “Үштұғырлы тіл” идеясының  үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын  тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі  таңда ағылшын тілін меңгеру  дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына  ілесу деген сөз. Оған қоса, ағылшынша  білсең – әлемдегі ең үздік, ең беделді  жоғары оқу орындарында білім  алуға мүмкіндігің мол. Тіпті, оқуыңды  тәмамдаған соң, біршама уақытқа  шетелде қалып, еңбек етуің үшін де бұл тамаша мүмкіндік. Ең бастысы, ағылшын тілін білу – бұл іскерлік қарым-қатынас және әлемнің кез-келген нүктесінде бизнеспен айналысу үшін міндетті талап. Қазақстандықтардың ағылшын  және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге жәрдемдесу үшін колледждер мен жоғары оқу орындарында шет тілінің  болашақ оқытушыларын оқыту жүйесі мен процесіне қойылатын талаптарды күшейту керек. Сонымен қоса, жаратылыстану  мен математиканы ағылшын тілінде  оқытатын оқытушыларды дайындау, шетелдермен  тәжірибе алмасу, шет тілдерде сөйлейтін  мамандарды тарту саласындағы ынтымақтастықты  жандандыру, арнайы орта және жоғары оқу орындарының студенттері мен оқытушыларын шетелдерде тіл үйрену мен тәжірибе жинауға жіберу сияқты бірқатар іс-шараларды жүзеге асыр-ған жөн. Жоғарыдағы мақсаттар Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында тайға таңба басқандай етіп жазылыпты. Жалпы алғанда, тілдерді меңгерудің тиімділігін сөз еткенде біз бұл жұмыстың жүйелі түрде жетілдірілуіне батыл қадам жасағанымыз жөн. Әсіресе, инновациялық әдістерді іздеуіміз қажет. Мысалға, әрбір облыста үш тілге бірдей оқытатын мамандандырылған орталықтар ашып, оларды алдыңғы қатарлы технологиялармен қамтамасыз етсек. Түптеп келгенде, Қазақстандағы үштұғырлы тіл саясаты – бұл елімізді, оның әлеуетін одан әрі нығайтуға бағытталған тұтас тұжырымдама. Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір бөлшегі болып табылады. Яғни, мемлекет әрбір қазақстандық үшін үш тілді білу – әркімнің жеке дамуының міндетті шарты екендігін әрдайым естен ұстауды қалап отыр. Осыған байланысты Қазақстандық жалпы орта білім беретін мектеп соңғы жылдары өзінің келбетін өзгертті. Білім беруді жаңарту жүйесін қолдайтын нақты қадамдар жасалды. Олардың ішінде мемлекеттік жалпыға міндетті білім стандарттарының әзірленуі және енгізілуі, кредиттік технология негізіндегі үш сатылы жоғары білім моделінің енгізілуі, варитивті білім берудің еңгізілуі, білім сапасын бағалау критерийлерін әзірлеу жөнінде жұмыстар басталды. Қазіргі кезенде 12 жылдық мектепте есептелген белгілі бір харықаралық білім беру стандарты қалыптасты.Еуропа кенесінің 1992 ж. Декларасиясына сәйкес 12 жылдық білім беру әлемдік білім кеңістігінде 136 елде жүзеге асырылуда. Олардың ішінде дамыған елдерден: АҚШ, Жапония, Германия, Франция және т.б. ТМД елдерінен 12 жылдық оқыту мерзімін Беларусь, Украина, Өзбекстан және Балтық елдері таңдады.

Қазақстанның 12 жылдық білім  беруге көшуі білім берудің жаңа ұлттық моделін жобалаудың стратегиялық міндеттерін табысты шешуге мүмкіндік  береді. 12 жылдық білім беру жағдайында мектепке дейінгі тәрбие мен білім  беру деңгейі ерекше мәнге ие болып  отыр. 5 жастағы балаларды мектепалды даярлау олардың психологиялық, педагогикалық, дене және физиологиялық  талаптарын ескерте отырып, бастауыш мектепте оқытуға дайындау сапасының  басты жағдайы ретінде жүзеге асырылуы тиіс. Бастауыш сатыдағы негізгі  бағдар – оқушының өзін-өзі таныту мүмкіндігі мен қоршаған ортасының  шынайылығы туралы білімді игерудегі  даралығын ашу, оқуға талабын  және білігін қалыптастыру,  яғни оқытудың келесі сатыларына қажетті  танымдық қызығушылығын артыру, кіші жастағы оқушылардың біртұтас оқу  әрекетін қалыптастыруға ықпал ету. Баланың тұлғалық қалыптасуын, оның қабілеттерінің тұтастай дамуын қамтамасыз ету. Бастауыш мектепте қажетті біліктер мен дағдыларды игеруге, оқу, жазу, санау, шығармашылықпен ойлау элементтерінің, жеке гигиенасы мен денсаулығын сақтау негіздерінің болуына ықпал ететін оқу әрекетін ұйымдастыру.Өнер-бiлiмдер, иемденушi шетел тiлдерiнiң кез-келген саланы қоғамның өсетiн қажеттiлiгi, және шет тiлдерiне мектеп үйретуiнiң нәтижелерiмен қанағаттанбаушылық сонымен бiрге, iздестiрудiң әдiсшiлерiнiң үйретудiң процесi, бұйыммен мәлiметтерлерге табысты меңгерудi бағынышты болған шарттарды қайта қарауды бекiтуiрек оптимизациясы талап етедi.80-90 жылдары мұндай шарттарға балалар мектепке дейiнгi мекемелерiнде шет тiлдерiне үйретудiң тиiмдi басын қоса санай бастады және орта мектепте оның ішінде бастауыш мектептерде шетел тiлiнiң қарым-қатынасқа үйретудiң табысты шешiм мүмкiн алғышарт болған. Ғалымдар - психологтар  және лингвистердің ойынша, мектепке дейiнгi жас балаларды зерделi даму үшiн ең қолайлы болып көрiнедi. Балалардың тiлден жасалатын қабiлеттiлiктерiн даму шетел тiлi мықты меңгеруден астам ендiгәрi қамтамасыз етуге рұқсат бередi. Алайда, қалай мектеп жасына дейiнгi балаларды шет тiлiне үйретудiң тәжiрибе, процесiнiң көрсеттi және кiшi мектеп оқушылары тиiстi арасында келесi ерекшелеуге болатын әр түрлi себептермен күшке нәтижелерiн әкелмедi:

1. Оқытудың барлық жүйесi негiздеуi керек болатын белгiлi теориялық жағдайлардың жоқтығы;

2.Бастауыш мектеп мамандарының болмауы;

3.Биiк экономикалық шығындар және қажеттiлiктің жеткiлiксіздігі.

Балаларға шетел тiлдерiне үйретудiң мәселесiмен мектепке дейiнгi және кiшi мектеп жасындағы балаларға мұндай ғалымдар зерттеулер жұргізді: Е.О.Алексеев, Н.Д.Гальскова, О.А.Денисенко, Е.А.Ленская, А.А.Леонтьев, Е.И.Негневицкая, Н.А.Яценко, Г.В.Яцковскаясы тағыбасқалары.[2;3;4;5;6;7;8;9] Олар үйрету, ұстау, таңдаудың мақсаттарын шешiлген мәселенi болған iс негiзiнде еңбек олардың лексикалық және мектеп жасына дейiнгi балалар үшiн грамматикалық материал дайындады. Мектеп жасына дейiнгi балалары үшiн әлеуметтiк мәдениет құрамдас бөлiгiн таңдауы туралы сұрақ болмау iс жүзiнде шешiлген. Мектеп жасына дейiнгi балалардың шетел тiлiн үйретудiң тәсiлдерге  арналған жұмыстарсоңғы кезде пайда болды. Оларда сөздiң дамуын әдiстемелiк ықпалдасумен байланған сұрақтарды зерттейдi және (Н.А.Яценко ) шетел тiлiне үйрету, сонымен бiрге балалардың шетел тiлiне қарқынды үйретудi әдiстеменiң сұрақтарына мектепке дейiнгi қаралып және (Т.П.Блудов ) ағылшын тiлiне мектепке дейiнгi жастың балаларына үйретудің жолдарын көрсетіп (И.С.Гарамов) кiшi мектеп оқушыларына шартты белгiлердiң пайдалануы, пайдалану синтетикалық және аналитикалық көрнекiлiктерді қолдану әдістерін беріп отыр.[10;11;12]Кәзіргі таңда балаларды шетел тiлдерiне үйретудiң әдістемелік материалдар жинақталып отыр. Психологияда және педагогикада балаларды психологиялық, педагогикалық, психолингвистикалық, физиологиялық ерекшелiктері мектепке дейiнгi  және кiшi мектеп балаларына арналған зерттеулер әліде жүргізіліп жатыр. Дегенмен балаларды шет тiлiне үйретудiң мәселесiне мектепке дейiнгi және кіші мектеп оқушыларына арналған қазiргi уақытта диссертациялық зерттеулер әлі де бiрлiк талап немесе жүйелі түрде жүмыс жасалып жатқан жоқ. Елімізді дамыту тұрғысында білім беру жүйесінде бірталай іс-шаралар жүзеге асуда. Оның мақсаты – елдің біліктілігін арттыру, сол арқылы елді дамыту. Білім беру жүйесінде ақпараттық және инновациялық технологияларды көтеру шаралары іске асуда. Солардың қатарында тіл мәселесі де бар. Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес елдегі беделді тілдің үшінші түрі – халықаралық қатынастағы ағылшын тілі болып саналады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2008 жылғы 29-мамырда бір топ бұқаралық ақпарат құралдары басшыларымен кездесуінде «Тілдердің үш тұғырлығы» мәселесіне байланысты ағылшын тіліне деген өзінің ой пікірін төмендегі сөзімен дәлелдеп берді:

     «Ағылшын тілі – XXI ғасырдың тілі.Бұл тіл қазақты дүниеге танытатын, әлемдік деңгейге шығаратын тіл. Ал, әлемдік тіл ретінде бейресми түрде орныққан ағылшын тілін меңгеру ұлттың бәсекеге қабілеттілігін шыңдай түседі. Ағылшын тілін біздің халқымыздың жаппай меңгеруі сол тілде жасалған, жасалатын шексіз байлықты аудару жөніндегі машақаттан, артық шығыннан құтқарады . Демек, балаларымыздың ағылшын тілін білуі – уақыт талабы».

Осы мақсатта ағылшын тілін  жетік меңгертудегі басты әрекет – белгілі мектептер мен басқа  да оқу орындарындағы эксперименттік обьектілердің немесе топтардың  ашылуы. Осыған орай №128 орта мектебі  Қазақстан Республикасының Білім  және ғылым министрлігінің 2004 жылғы 4-наурызындағы «Жалпы білім беретін мектептің 2 – сыныбынан бастап ағылшын тілін оқыту» экспериментін ұйымдастыру туралы № 174 және 2004 жылғы 2- сәуірдегі «Жалпы білім беретін мектептің 2 – сыныбынан бастап ағылшын тілін оқыт » экспериментін ұйымдастырудың іс – құжаттарын бекіту туралы № 273 бұйрығын негізге ала отырып , 2004 – 2005 оқу жылынан бастап «Ағылшын тілін 2 – сыныптан бастап оқыту» жалғастырып келеді.

Эксперименттің мақсаты:

      12 – жылдық  білім беру жүйесіне өтудің  міндеттерін іске асыру үшін  база дайындау шеңберінде жалпы  білім беретін мектептің бастауыш  сатысында ағылшын тілін сапалы  оқытуды қамтамасыз ету.

Міндеттері:

- Баланың бойына тілдерге деген қызығушылығын, оны үйренуге құштарлығын сіңіру

- Жеке тұлғаның заман талабына сай өмірге икемделуіне бағыттау және оның басқа елдің тілін, мәдениетін, тарихын және әдет – ғұрпын танып білуіне ықпал ету

- Баланың сезімтал, шығармашыл, әлеуметтік, танымдық және тілдік қабілеттерінің дамуына жағдай жасай отырып, оның жалпы дамуына едәуір үлес қосу

- Бастауыш сынып оқушыларын шетелдік құрдастар әлемімен, әндерімен, тақпақтарымен, оқулық және ертегі кейіпкерлерімен таныстыра отырып тілді тез меңгеруге және өздерін еркін сезінуге көмек тигізу.

Зерттеудің мақсаты: Оқу әрекеті барысында бастауыш сынып оқушыларының шет тілін оқытудың психологиялық ерекшеліктерін теориялық және дидактикалық тұрғыдан негіздеу және тәжірибелік-эксперимент арқылы тексеру.

Зерттеу объектісі: бастауыш сынып оқушыларының оқу-әрекеті.

Зерттеу пәні:бастауыш сынып оқушыларына шетел тілін оқытуға қойылатын талаптар.

Зерттеудің ғылыми болжамы:Бастауыш сынып оқушыларының шет тілін оқытудың үрдісі сапалы түрде өтеді егерде:

1)берілген педагогикалық-психологиялық негіздерге бейімделсе,