Бастауыш сыныпта қазақ тілі пәнінде дидактикалық ойындарды қолданудың әдістемесі

Сұрақтар:

1. Түбір сөз дегеніміз не?
2. Қосымша дегеніміз не?
3. Қосымша қандай қызмет атқарады?

3. Жаңа сабақ

Дидактикалық ойын  «Шаңғышылар жарысы»

Ойынның мақсаты: Түбірге қосымша жалғанғанда, сөздің мағыналарының арасында болатын айырмашылықты түсіндіру.

Ойынның шарты: Тақтаға шаңғы мен шаңғының таяқтарының суреті ілінеді. Шаңғының таяқтарының сыртында сөздер жазылған. Шаңғышылық таяқтың артындағы түбірге қосымша дұрыс жалғанғанда мәреге жетеді.

• Түбір сөзге қосымша жалғанғанда қандай өзгеріс болады?
• Сөздің мағынасында өзгерістер болды.
• Қосымша дұрыс жалғанып, мәреге жеткен соң осы сөздерді қатыстырып сөйлеп құрайды.
• Мақтаны тердік.
• Менің ағам теңізші.

244-жаттығу. Жазбаша орындалады.

Оқушы түбір мен қосымшаны тауып, қосымшалардың астын сызады.

245-жаттығу. Ауызша орындалады.

Дидактикалық ойын «Араларға көмек».

Ойынның мақсаты: Оқушылардың байланыстырып сөйлеу дағдыларын қалыптастыру.

Ойынның шарты: Тақтаға араның ұясындағы балға келе жатқан аюдың суреті ілінеді. Аюдың балға келе жатқандығын ескертуге күзетші ара басқа араларға кетеді.

Енді балалар сызбадағы түбір сөзге қосымша қосып, екінші бағанадағы сөздермен байланыстыруы керек. Сонда басқа аралар келгенше балалар аюға біраз кедергі жасайтындығы түсіндіріледі.

Мысалы:  Аула: шықтым,   жүр,  көрдім.

• Балалар, осы сөйлемдерде қосымша қандай қызмет атқарып 

     тұр?

-  Қосымша сөзбен сөзді  байланыстырады.

-  Түбір сөзге қосымша  жалғамай сөздерді қосып оқуға  бола 

    ма?

• Жоқ.
• Онда сөзбен сөз арасында байланыс болмай қалады.

246-жаттығу. Жазбаша орындалады.

Дидактикалық ойын: «Түйені жетектеу»

Ойынның мақсаты: Оқушылардың сабақты қандай дәрежеде түсінгендерін және өз беттерінше жұмыс істеуге дағдыландыру.

Ойынның шарты: Мұғалімнің үстеліне түйенің макеті қойылады. Кімде кім жаттығудағы сөздерді көшіріп жазып, түбірін тауып астын сызса және алдымен орындаса, сол бала түйенің жібін алып жетектейді.

4 Қорыту.

• Балалар, түбір мен қосымша жайында не білдік?

Сабақ сұрақ-жауап әдісімен қорытындыланады.

Үйге: 247 жаттығу беріледі.

, Сабақтың тақырыбы: «Антонимдер»

Сабақтың мақсаты:

а) білімділік:    Оқушыларға   антоним   сөздердің   өзіндік   белгілерін таныстыру;

ә) дамытушылық: Сөздердің мағыналарын дұрыс түсіну дағдыларын қалыптастыру. Олардың сөздік қорын молайту.

б) тәрбиелік: Оқушыларға сөз мағыналарын терең түсіндіру арқылы тіл мәдениетін жетілдіру.

Ұйымдастыру кезеңінде оқушыларды түгелдеп, үй тапсырмасын сұрап болғаннан кейін, мұғалім оқушылардың синонимдер туралы білімдерін бекіту үшін «Сөзді тап» ойынын өткізді.

Ойынның мақсаты: Оқушылардың синоним сөздер туралы білімін бекіту.

Ойын узақтығы: 5 минут.

Ойынның кезеңдері: Ойын бір кезеңнен тұрады.

Ойын ережесі: Оқушылар төмендегі тор көзде жазылган сөздерге синоним деген сөз шығуы керек. Тапқан синоним сөздерінің мағыналарын түсіндіруі қажет.

Ойынның қатысымдық қызметі: Оқушылар синоним сөздердің мағыналарын тауып, тілдік қарым-қатынаста дұрыс қодануға үйренеді.

Ойынның тиімділігі: Оқушылардың сөздердің мағыналарын түсіну дағдылары жетілді.

Көркем	С
Жақсылық	И
Келбет	Н
Елсіз	О
Сенім	Н
Жасқану	И
Қоныс	М

Бұл   ойынды   Дінмүхаммед   деген   оқушы   бірінші   шешті.   Мұғалім Дінмүхаммедтің жауаптарын: сұлу, игілік, нүсқа, олақ,  наным, илану, мекен деген  сөздерін тақтаға жазып, басқа оқушылардан толықтырулар енгізуді сұрады. Бұл ойын оқушылардың сабаққа қызығушылығын оятып, олардың өзіндік орындауларына, эвристикалық ойлауларына мүмкіндік берді. Оқушылар жарыса отырып, мағыналас сөздер табуға ұмтылысын байқатты. Бұл олардың синоним туралы түсініктерін бекітумен қатар, сөздік қорларын молайтуға да септігін тигізді. Мысалы, көп оқушы келбет сөзінің синонимі болатын нұсқа сөзін бірінші естіп тұрғанын айтты. Дінмұхаммед келбет сөзінің нұсқа сөзінен басқа түр, бет, әлпет, жүз, рең сияқты синоним қатары екенін айтып, нүхқа сөзінің мағынасын түсіндірді. Мұғалім өз сөзінде нүхқа сөзінің «жазудың нүсқасы» деген сөз тіркесіндегі ауыспалы мағынасын түсіндірді.

Ойын ойналып болғаннан кейін мұғалім антоним сөздерінің өзіндік белгілерін, ережесін түсіндіріп, №89, 90 жаттығуларды орындатты. «Шақпақты толтыр» ойынын өткізді.

Ойынның мақсаты: Оқушылардың антоним сөздер туралы білімін бекіту.

Ойын ұзақтығы: Юминут.

Ойын кезеңдері: Ойын екі кезеңнен тү-рады. Бірінші кезеңде оқушылар антоним сөздер тауып, шақпақты толтырады. Екінші кезеңде тапқан сөздердің мағыналарын түсіндіреді.

Ойын ережесі: Жазылған сөздердің дыбыс санына қарай қарама-қарсы мәндес сөздерді табу. Бірінші тапқан оқушы бағаланады.

Ойынның қатысымдық қызметі: Оқушыларға қарама-қарсы мағыналы сөздердің мәнін ұғындыру арқылы тілдік қатынаста антонимдерді орнымен қолдана білу дағдыларын қалыптастыру.

Ойынның тиімділігі: Оқушылардың сабақта белсенділігін арттыру.

к

е

ң

а

р

а

қ

ж

а

қ

с

ы

а

қ

ы

л

д

ы

е

л

г

е

з

е

к

с

а

л

м

а

қ

т

ы

Оқушылардың арасынан Балауса деген оқушы бірінші тауып, өз сөздерін тар, тату, жаман, ақымақ, сабырлы, ұшқалақ сөздерін жазып әр сөздердің мағыналарын түсіндіріп берді. Раушан деген оқушы: ойын ережесі бойынша жазылған әріптер санына сәйкес табылған қарама-қарсы мәндес сөздердің дыбысы бірдей болуы қажет екенін ескеріп, салмақты сөзі сегіз әріптен құралып түр, сондықтан ұшқалақ сөзінің орнына тынымсыз сөзі дұрыс келеді,

- деп алдыңғы оқушының қатесін жөндеді. Бұл ізденімділік ойындардың тағы бір тиімділігі әрбір оқушы өзіндік пікірін қалыптастыруын, өз ойын дәлелді жеткізу дағдыларын жетілдіретінін көрсетті. Оқушылар Раушанның пікірін қоштады.

Мұғалім антоним сөздердің мағыналарын бекіту мақсатында төмендегідей жаттығу жұмыстарын орындатты:

1-жаттығу: Төмендегі тәртіппен «мазалай берген», «шеткері», «бірнеше» сөздеріне антоним сөздер табыңцар. Соңғы сөйлемді қалай дұрыстап жазу керек.

Дүкенде

«Велосипед алып бер», - деп мазалай берген соң, бірде Маратты ертіп дүкенге бардым. Дүкенде велосипедтің бірнеше түрі тұр екен.

- Кәне, қайсысын алайық?

Балам шеткері біреуін ары - бері шұқылап көрді де:

- Мынау сағатына қанша километр алады? - деп сұрады.

(Ж. Сәтібеков)

Оқушылар берілген сөздерге қарама-қарсы сөздерді тауып, «Мынау сағатына қанша километр жүреді» деп өзгерту қажет екенін айтты. Мұндай тапсырмалардан кейін оқушылар сөздердің мағыналарын ғана меңгеріп қоймай, оларда сөйлемді дұрыс айту дағдылары да қалыптасатыны байқалды. Кейінгі сабақтарда оқушылардың тіл мәдениетін жетілдіру үшін осындай тапсырмаларды көптеп беру қажеттілігі туындады.

Мұғалім оқушылардың пікірлерін дәлелді жеткізу, ойын анық айту дағдыларын жетілдіру үшін төмендегі мәтінді ұсынды.

2-жаттығу: Төмендегі мәтіннің мағынасын сендер қалай түсінесіңдер. Осы мәтіннің мағынасына қарама-қарсы мәтін жазыңдар.

Бір бала әбден қиналып: «Мен неге қыз болмадым екен. Егер қыз болсам, босқа секіре бермес едім. Көйлек жуып, оны үтіктеп, дастарханды жинар едім. Анама көмектесіп, үйді жинастырып, ойыншықтарды орын-орнына қойып, тамақ пісірер едім. Анам жұмыстан келгенде істеген ісіме қуанып, алғысын білдірер еді ғой», - депті.

Бұл мәтін оқушылар арасында қызу пікір-талас туғызды. Кейбір оқушылар қыз болмай-ақ анасына көмектесуге болатынын айтып, қыздар жағы ер балалардың жағымсыз қылықтарын тізбектеп шықты.

Мұғалім сабақты қорытындылап, үйге тапсырма берді.

Лексиканы оқытуда ізденімдік ойындарды қолданудың мынадай тиімді жақтары айқындалды:

• Оқушылардың сөздік қоры, тілі үнемі дамытылып отырды;
• Оқушылар сөздерді мағыналық реңктеріне қарай тілдік қарым-қатынаста сауатты қолдануды үйренді.

Мүғалімнің міндеті - ойын барысында балалар арасында адамгершілік қарым-қатынастарды талдап, зерттеу, оны тиімді әдістермен басқару, балалардың достығын қолдау.

Дидактикалық материалдағы ойындар бастауыш сынып оқушыларының меңгеруіне қиындық келтірген жағдайда мүғалім өз шығармашылығын пайдаланып, эр алуан ойындарды қүрастырады. Бүл бағытта бастауыш мектеп окытушыларының жүргізіп жатқан іс-тәжірибелері айтарлықтай.

Атап айтсақ, 1 сыныпта «Қыс» тарауына бірнеше материалдар оқылады. Осы тарауға байланысты оқушының білімін тереңдетіп, логикалық ойлауын дамыту және оқуға қызығушылығы менбелсенділігін арттыруға көмектесетін бірнеше қызықты тілдік фактілер мен танымдық білім матерналдары.

Мысалы:

1. «Кім тез табады?» ойынының тапсырмасы:

Екі жыл мезгілінің атын ойла да, оны реттен айтып байланыстыр. Қандай мақал не қанатты сөз шығады? (қыс қысыл, жаз жазыл, көктемде көгер, күзде күзел).

2. «Қай созбен тіркестірем?». Ойын тапсырмасы:

Долы, үскірік, қаһарлы, ақ түтек, күрпілдек сөздерін табиғат қүбылысы атауымен тіркестір (долы дауыл, үскірік жел, қаһарлы суық, ақ түтек боран, күрпілдек кар).өйлемде қай сөз жоқ?» тепті балалар.  жатыр қомданып.

бер балдырған.

денең сомданып.

(шықсын, зымырай, қүсша, шаңғы).

3. Бәрі табиғат қүбылысы. Ойлан.

Торкөзге қысқы табиғатқүбылысының атын жаз. (дауыл, боран, қырау). Сөздер көлденеңінен қүралуы керек.

	А
			А
			А

 

Алайда, әр түрлі мектептердің бастауыш сыныбындағы оқу-тәрбие жүмысының мазмүны мен үйымдастырылуын үзақ зерттеу ойындардың әдетте білім және тәрбие мақсаттары үшін жеткіліксіз пайдаланып, келе жатқанын, сонымен қатар, ойын элементтерін оқу үрдісінде қолдану технологиясын жетілдіре түсудің қажеттігін көрсетемін.