Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудың әлеуметтік-педагогикалық жұмыстары

-Темекі тартуды шектеу туралы  заңды жетілдіре түсу, заң асты актілерін ұйымдастыру және енгізу.

-Жасөспірімдер мен  жастар арасында темекі шегу мен спирттік ішімдіктер ішуге әсері тигізілетін ықпалға қарсы тұруға бағытталған ақпараттық - білім беру бағдарламасын жүзеге асыру.

-Қоғамдағы адамдардың  спирттік ішімдіктер ішуге деген қарсы көзқарастарын дамыта түсу және ересек жастағы адамдардың спирттік ішімдіктерге деген мәдени тұрғыда көзқарастары мен дағдыларын қалыптастыру.

-Темекі шегу мен  спирттік ішімдіктерді ішуге арналған альтернативті модельдерді ұйымдастыру және оны балалар мен жасөспірімдер арасына енгізу.

"Темекі  шегуді таста да, жең!"-атты  Халықаралық сайыстың тиімділік  нәтижесін бағалау және сараптау.

Салауатты өмір салтын үгіттеу және насихаттау [23].

СӨСҚ  ұйымының қызметі профилактикалық бағдарламаларды жүзеге асыру барысында келесі бағыттарды орьшдайды:

-өмір  салтына байланысты іс әрекеттік  патологиялар мен әлеуметтік  негіздемелердің алдын алу,

-жұқпалы аурулар мен туберкулездің  алдьш алу,

-ана  мен баланың денсаулығын сақтау, репродуктивті денсаулыкты сақтау.

ДДҮ жобалары, интеграциялық бағдарламалар.

    ЖЖБИА, ВИЧ\СПИД-тің алдын алу бағдарламасы. Статистикалық көрсеткіштер бойынша қазіргі таңда ВИЧ - инфекциясы Қазақстанның барлық аймақтарында тіркелуде. 2002 жылдың 1 шілдесінде республикада ВИЧ инфекциясына щалдыққан 2901 адамдар тіркелген, оның 68 СПИД-пен ауыратындар. ВИЧ/СПИД-ке жиі шалдығатындар жастар.

    ЖЖБИА Қазақстанда індет секілді бағаланады. Ол індет тек генофондқа, репродуктивтік, психикалық және төндік денсаулыққа ғана зиян емес, сонымен қатар, ВИЧ инфекциясына шалдығуды 10 есеге арттырады. Ал ЖЖБИА көбіне ВИЧ ауруьшен ауыратын адамдарды анықтау кезінде ескерілмейді.

     ВИЧ/СПИД атты ұлттық стратегия 2001-2005 жылдарға жасалған, Қазақстан  Республикасындағы СПИД эпидемиясына  қарсы жасалған бағдарламасында  корсетілген, ол бағдарлама ҚР 2001 жылының 14 қыркүйегінде № 1207 бүйрығымен, үкімет шешімімен қабылданған [24].

     Бағдарламаның мақсаты: ВИЧ/СПИД  пен ЖЖБИА-дың Қазақстан республикасында  таралу қарқынын төмендету.

    Бағдарлама міндеттері:

1. Ақпараттық қамтамасыз ету мен білім беру бағдарламасын жүзеге асыру арқылы ВИЧ/ СПИД пен ЖЖБИА-лар жайлы, олардың алдын алу жайлы хабардар ету.
2. Халықтың қауіпсіз иньекциялық және жыныстық іс әрекеттерге байланысты білімін қалыптастыру және жетілдіру.
3. Волонтерлік қозғалыстарды дамыту, лидерлер мен әлеуметтік қызметкерлерді дайындау.
4. Барлық осы мәселелермен айналысатын ұйымдардың басын біріктіру (мемлекеттік, қоғамдық, халықаралық).

Арнайы (нысаналы) топтар:

1. Жасөспірімдер мен жастар.
2. Педагогтар мен медицина қызметкерлері.
3. Есірткілерді иньекция арқылы түтынушылар (ЕИТ).
4. Коммерциялық секс қызметкерлері (РКС).
5. Журналистер
6. Волонтерлер.

Бағдарламаны жүзеге асыру нәтижелері. 1998 жылдан бастап салауатты өмір салтын қалыптастыру проблемаларының Үлттық Орталығы ВИЧ/СПИД-тің алдын алу мәселесімен айналысады, мемлекеттік, қоғамдық және халықаралық ұйымдармен тығыз байланыста қызмет атқарады.

Мемлекеттік оқу орындарының оқу бағдарламасына салауаттану курстары енгізіліп, оны оқытуда үлкен жұмыстар жасалуда. Бүгінгі таңда жалпы білім беретін мектептерде валеология пәні оқытылады. Осы пәннің аясында "Зиянды заттарды қолданудың алдын алу", "ВИЧ/СПИД-тің алдын алу", "Жыныстық-адамгершілік тәрбиесі" т.б. тақырыптардан оқушыларға сауатты білім берілуде.

Орталықтан бүгінгі күнге дейін ВИЧ/СПИД, ЖЖБИА, аурудың аддын алу мен салауатты өмір салтын қалыптастырудан 5000 мыңнан астам педагогтар, медицина қызметкерлері, волонтерлар және журналистер білімдерін көтерді, курстан өтіп даярланды. "Тең-теңге" принципі бойынша профилактикалық жүмыстар жасалды, волонтерлік қозғалыстар үйымдастырылды. Орталықтың қызметкерлері мүғалімдерге көмек ретінде 15 ақпараттық білім беру материалдары мен 7 әдістемелік қүралдарды жарыққа шығарды. Орталықтың келешектегі басты мақсаты ВИЧ/СПИД-пен, ЖЖБИА-дың таралуының алдын алу үшін жасөспірімдер мен жастарды ауру жайында ақпаратпен қамтамасыз ету. Олардың салауатты өмір салтын үстануға білім арқылы көздерін жеткізіп, қауіпсіз өмір сүрулеріне ықпал ету [25].

"Жасөспірімдер мен  жастар арасында есірткілерді  пайдаланудың алдын алу" бағдарламасының жүзеге асырылуы.

Бүгінгі таңда психоактивті заттарды қолдану дүниежүзілік қоғамдастық, қауымдастық бірлестік алдында түрған өзекті мәселелердің бірі. Бүл мөселе Қазақстанды да айналып өткен жоқ. Есірткіге тәуелділік соңғы жылдары елімізде, әсіресе, жастар арасыңда кең етек алуда.

Қазақстан Республикасында 2002 жылғы 1 қаңтардағы ресми деректер бойынша 50.000 мыңнан астам есірткі пайдаланатын адамдар тіркелген. БҰҰ-ның жылдам бағалау сарапшыларының есептеріне жүгінетін болсақ, Қазақстандағы есірткіні пайдаланатын адамдар саны 500.000 құрайды екен, яғни 10 есеге артық. Оның 2/3 немесе 400.000-ын жасөспірімдер мен жастар қүрайды. Әрбір есірткі шегетін жасөспірім 1 жыл ішінде кем дегенде айналасындағы 10 адамды есірткі түтынуға дағдыландырады. Әйелдер арасында да есірткі қодданатындар саны өсіп келеді. Олар есірткіні жеңіл жүріспен қолға түсіреді. Егер де 1997 жылы әйелдер арасында түрлі есірткі заттарды қолдану салдарынан 7,2% адам психикалық ауруларға душар болса, 2000 жылы олардың саны екі есеге өсіп, 12,5% болған.

Халық арасында заң бүзушылардың санының өсуіне есірткіні жиі қолдану да басты себеп болып отыр. Соңғы 4 жылда есірткіге байланысты тіркелген бүзақылықтың саны 5 есеге артып, 17,5 мыңға жеткен.

Есірткіге тәуелділіктен емделу қазіргі танда тек жалпылама ғана, үстірт қарастырылуда. Тәуелділік ауруынан айығу, емделу өте қиын, үзақ мерзімді қажет ететін процесс. Емделу нәтижесі сәтсіздіктерге көп үшырайды. Сол себептен, ең басты есірткіден арылудың бірден бір жолы ол жастармен профилактикалық мазмүндағы жүмыстар жүргізу.

"Салауатты өмір салты" кешенді  бағдарламасының басымды бағытының  бірі "Есірткілерді қолданудың  алдын алу" болып табылады. Оның  негізгі мақсаты — жасөспірімдер  мен жастар арасында есірткілік заттарды қолдануды азайту. Негізінен көп көңіл бөлетін топтар 19-29 жас аралығындағы азаматтар, 7-19 жас аралығындағы балалар мен жасөспірімдер, ДДСҰ-ның мамандарының айтуынша, ең қауіп тудыратын "қауіпті жастар" [26]

10-14 жас аралығындағы  балалар екен. Есірткіге деген төуелділік ауруы жылдан жылға жасаруда, ал оған жастардың көп қызығуының жасөспірімдердің ойларынша, басты себебі төмендегідей:

отбасындағы келіспеушілік, жанжал; бұл өмірде барлық нөрсені жасап, ұстап, пйдаланып көру; іш пысқандықтан; шаршауды басып, дем алу үшін; өз достарынан бөлінбес үшін, "ақ қарға" болмас үшін; ләззат алу үшін; ата- анасына әдейі ерегісіп істеу; жасы үлкен немесе лауазымы жоғары адамдардың қысым көрсетуінің нәтижесінде; сән үшін.

Бұл себептерден байқайтынымыз, егер жастар өздерін, сезімдерін дұрыс басқарып, өмірлеріне жауапкершілікті сезінсе, салауатты өмір салтын ұстанса есірткіге деген тәуелділіктен қүтылуға болар еді.

Есірткіге қарсы түрудың алдын алу жүмыстарын нашақорлармен емес, дені сау балалармен, қауіп тудыратын жастағы жасөспірімдермен жүргізу қажет. Қауіп тудыратын топтар деп отырғандарымыз түрлі әлеуметтік-психикалық проблемалары бар балалар, нашақорлар мен маскүнемдер отбасынан шыққан жасөспірімдер және балалардың ең жақын айналысатын ортасы -отбасы, мүғалімі, достары, мектебі. Есірткіге тәуелділіктің алдын алу жүмыстарында жасөспірімдермен әңгімелесу барысында зиянды заттардың медициналық зияндығымен қатар, басым көңіл бөлінетін мәселе есірткіге тәуелділіктің әлеуметтік жағынан болу керек. Тәуелділіктің соңы неге апарып соғатынына көздерін жеткізу қажет. Әңгімелесу барысыңда, алдын алу жүмыстарында балалардың есірткіге қызығушылығын туғызып алмауды мықтап ескерген дүрыс. Сондықтан, бүл жүмыстарды іске асыруда балалардың көмегі, әңгімеге қатысуы да өте қажет.

Ол үшін барлық күш-жігерді келесі мәселелерге бағыттаған жөн:

• Зиянды заттарға теріс көзқарасты қалыптастыру.
• Салауатты өмір салтын қалыптастыру арқылы өмір қүндылықтарына /махаббат, достық, отбасы, денсаулық, жоғары кәсіби мамандыққа/, имиджге көңіл аударту.
• Өзін өзі жоғары бағалай білуге, алдына мақсат-міндеттер қоюға, әр нәрсеге жауапкершілікпен қарап, сезінуге, өзін-өзі сыйлауға, әрдайым шыншыл болуға тәрбиелеу.
• Әңгімелесу, араласу дағдысын дамытып, әлеуметтік жағынан әділ болу мен белсенді болуға, шешім қабылдап, өз іс әрекетіне жауап бере білуге баулу керек.

— Ата-аналармен, мұғалімдер мен балалармен бірігіп тәрбиелік жүмыстарын өткізу.

СӨСҚПҰО-да волонтерлар, медициналық қызметкерлер, педагогтар, студенттер мен жастардың лидерлері арнайы білімдерін көтеруге арналған тренингтер мен семинарлардан жүргізуге бағытталған оқыту бағдарламасы даярланды. ЮНИСЕФ-тің белсенді қолдауымен Үлттық Орталықта екі ақпараттық білім беретін жастар орталығы қүрылды. Оның бірі Алматы қаласында, екіншісі Астана қаласында. "Жастар - жастар үшін" атты жастардың веб-сайт трибунасы қүрылған. Олардың базасында қоғамның түрлі топтарынан жиналған, түрлі әлеуметтік деңгейдегі жастар арасында тренингтер мен семинарлар, пікірталастар өткізіледі. Пікірталас кезінде олардың өмір, тәрбие, жеке бастың қалыптасуы, СӨС жайлы көзқарастары ашық айтылып пікір түйінделеді. Әлеуметтік белсенділікті арттыру, денсаулықты сақтап, нығайту, азаматтық жауапкершілікті тәрбиелеу туралы да кеңеседі.

2000 жылы БҮҮ басқармасының  қолдауымен "Есірткісіз өмір сүру" атты республикалық плакаттар сайысы өтті. Сайыс негізінен Қазақстандағы есірткі мен заң бүзушылыққа қарсы тақырыпта болды. Қазақстанның барлық аймағынан 50.000-нан астам жоғары сынып окушылары өз жұмыстарын сайысқа жолдады. Республикада жыл сайын даталы күндерге арналған кең көлемді акциялар /митингілер, шерулер, сайыстар, спорттық іс-шаралар/ өткізіледі. Биылғы жылы мұндай шараларға 30 мыңнан астам жастар қатысты.

2002 жылдың мамыр айында алғаш  рет "Жастар нашақорлыққа, ВИЧ/СПИД-ке, темекі мен ішімдік ішуге қарсы" атты Республикалық Форум өтті. Оған әр түрлі жастар үйымдарының лидерлері, волонтерлар мен студенттер қатысты. Нашақорлықтың алдын алуға 100-ден астам телебағдарламалар, 250 радиохабарлар арналып, республикамыздың барлық аймақтарын қамтыды. Түрлі деңгейдегі басылымдарда 200-ден астам материалдар жарьгқ көрді. СӨСҚ облыстық орталықтарында қазақжөне орыс тілдерінде 85 акдараттық білім беру материалдары, плакаттар, кітапшалар 10 мың тиражбен шығарылды. Есірткіні қолдануға қарсы алдын алу бағдарламасын өмірге тұрақты кіргізу үшін мынадай іс-шаралар жасау жоспарланып отыр.

      Ақпараттық білім  беру бағдарламасын жасап, жасөспірімдер мен ата-аналарға, педагогтарға, журналистерге арнап семинарлар өткізу.

     Республикамыздың барлық оқу  орындарында "Тең-теңге" принципіне негізделген волонтерлік қозғалыстың жұмысын дамыту.

     Есірткілік заттардың  зияндығы жайлы жастардың білімін  тексеру үшін арнайы сауалнама  жасалады. Сол сауалнама қортындысынан кейін аймақтарда социологиялық зерттеулер жүргізіледі.

     Инфекциялық аурулардың алдын алу бағдарламасы. Статистикалық шолу. Инфекциялық аурулар сәби жастағы балаларда өте жиі кездеседі, соньщ салдарынан сәбилер жиі шетінейді. Көптеген инфекциялық аурулар — сары ауру, кене энцфалиті және т.с.с. салдарынан ауру асқынып үзақ емдеуді қажет етеді, ал кей жағдайда тіпті мүгедектікке де әкеліп соғатын жайлар кездеседі. Қазақстанда РСЭС-тің есебі бойынша, жыл сайын шамамен 2 млн. түрлі инфекциялық аурулардың есебі тіркеуге алынады, оның 1,5 млн. ЖРВИ /жедел респираторлық вирустық инфекциялар/ мен түмау, 30000 сары ауру, 35000 іш аурулары екен. Ауруға шалдығатын адамдардың 70 % 15 жасқа дейінгі балалар, әсіресе, 1 жасқа дейінгі нәрестелердің 50% түрлі суық тию, түмау, іш ауруы инфекцияларынан жиі шетінейді, олардың саны жыл сайын шамамен 2,5 мың баланы кұрайды. Эпидемиялық дүмпу кезінде 100 мың адамның 550 мыңы сары аурумен ауырады, оның 2/3 балалар мен жасөспірімдер. Салыстыру үшін айта кетейік, бұл көрсеткіш Европада 100 мың халыққа шаққаңда 5 адам, ал Америкада 15 адам. Сонымен қатар, сары аурудың парентеральді түрі прогрессивті түрде өсіп отыратындығы жайлы айтып кету керек. Жалпы 100 мың адамға шаққаңда оның 30 осы ВГВ-мен ауыратындығы анықталып, тіркеліп отыр. Бүл аурудың жиі өлімге әкелетінін ескерсек, ауру адамдардың саны 180 мыңға дейін жетуі мүмкін. ВГВ ауруының қауіптілігі бүл ауру жасөспірімдерде, балаларда жиі кездеседі, өзге топтарға қарағанда балаларда бұл ауру 10 есе артық болады. Олардың ішінде ең қауіптілері осы ауруды жүқтыратыңдар, яғни бойында аурудың инфекциясы бар адамдар. Олар жалпы халықтың 10% күрайды. Осы ауру тасымалдаушылардың 25%-да бауыр рагі дамуы мүмкін.

ҚР Елбасы жарлығымен шыққан 1998 жылдың 18 мамырындағы № 3956 бүйрығына сәйкес "Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын одан әрі жақсартуға арналған бірінші кезекті шараларда" жаңадан туған барлық нәрестеге ВГВ-ге қарсы ваксинациясын екті, әйтсе де бүл егу инфекция проблемасын толық шешкен жоқ, соған қарамастан бүл іс шараның орны ерекше. ВГВ ауруының кең етек алуы 29 жасқа жейінгі жастармен байланысты. Ал ВГВ — ның инфекциясымен күресуге болатынын ескеретін болсақ, адамдар оның алдын алу жолын білу керек және ауруды болдырмас үшін түрлі үгіт насихат жүмыстарын үздіксіз жүргізіп отыру қажет [27].