Балалар мен жасөспірімдердің салауатты өмір сүру салтын қалыптастырудың әлеуметтік-педагогикалық жұмыстары

      Салауаттанудың оқу арқылы  өз  организімдерін жайлы өз білімдерін  меңгеріп, физикалық және психикалық  денсаулықты сақтауға үйренеді.Адам  организімі тек  биологиялық ғана  емес,әрі әлеуметтік тұлға болып  та есептеледі.Адам биологиялық  тіршілік иесі болғандықтан,қоршаған  ортадан өмір сүруге  қажетті  қуат беретін әртурлі тағам  өнімдерін алады.Организімге қажетті  заттар үнемі және қатаң түрде  белгілі бір мөлшерін сақтап  беріліп тұруы тиіс.Аз ғана  жетіспеушілігі немесе кейбіреуінің  артық болуы түрлі ауруларға  себепші болады.

     Адамның әлеуметтік мәні- ең алдымен  өзінің қоғамның  бір бөлігі  екендігін, өзінің «мен» деген  ұғымын сезіну.Бұл адамдар мен  қарым-қатынас жасай білу, келіспеушілікке  бармау, кикілжіңнен аулақ болу.Адам  қоғамда өмір сүретіндіктен  қоршаған  адамдармен тату-тәтті болуы, үлкендерді  силау,кішілерге қамқоршы  болуы  тиіс, денсаулыққа ұжымдағы психологиялық  ахуалдың да зор мәні бар.

     Сондай-ақ, өмірдегі материялдық-рухани  ахуал да зор рөл атқарады.Сонымен  адам денсаулығына биологиялық  факторлармен бірге,әлеуметтік факторлар  да әсер етеді.

    Денсаулық  ұғымының анықтамасы-қалыпты толыққанды  өмірге тек жақсы денсаулық  пен қол жеткізуге болады.Денсаулық-адам  өміріндегі басты құндылық. Денсаулық  адамға қуатты сақтауға, қозғалыс  жасауға және жоғары сергектікпен  ұзақ өмір сүруге мүмкіндік  береді.

    Денсаулықтың  күйі көптеген биологиялық және  әлеуметтік факторларға  байланысты  болады.Егер адам организіміндегі  барлық физиологиялық процестер (тамақтану,тыныс алу, зат алмасу  және т.б.) қалыпты жүрсе , онда  адамның денсаулығы  жақсы болады.Денсаулығы  дұрыс адамның  организімде барлық компананттер үйлесімді әсер етеді.Бұлар - денсаулықтың  физиологиялық (организім- тірі ағза ретінде ),психикалық (адам-әлеуметтік тұлға ретінде),адамгершілік (адам-қоғамының өкілі ретінде) компаненттері.

     Денсаулыққа әсер ететін факторлардың  ішінде  ең жетекші орынды физикалық, рухани және әлеуметтік факторлар  алады.Дүниежүзілік денсаулықты  сақтау ұйымының зерттеулеріне  қарағанда адам денсаулығының 50-55%-ы  өмір сүру салтына,яғни адамның  өз денсаулығына  қалай қарайтындығына  байланысты.Бұл–салауатты өмір  салтының шартты.Адамдарды салауатты  өмір сүруге – күрделі процесс.Барлығы  да бұл істің  өте маңызды  екенін біле тұрса да,оны ұстанбайды.

    Қоршаған  ортаның оганизімге әсеріне  де  үлкен көңіл бөледі.Ауаның және  судың ластануы организімде әртүлі  аурулардың пайда болуына себепкер  болады.Адам денсаулығының 17-20%-ы  экологиялық  факторларға  байланысты, яғни қоршаған ортаның ластануының  организімге  әсерінің нәтижесінде  организімнің улануы мүмкін [9.15].

     Үлкен мидициналық энциклопедиядағы   анықтама бойынша: денсаулық-адам  организімінің барлық мүшелері  мен жүйелері қызметінің қоршаған  ортамен теңестірілуі және қандай  да бір ауытқудың болмауы.Дүниежүзілік  денсаулықты сақтау ұйымының  анықтамасы бойынша денсаулық-тек  аурудың немесе физикалық ,психикалық  және әлеуметтік саулық  күйін.

     Берілген анықтамалардан денсаулық  түсінігі  организімнің сыртқы  орта жағдайларына  бейімделу  сапасын және адам мен тіршілік  ортасының өзара әсерін айқындайтынын  көреміз.Денсаулық сыртқы және  ішкі факторлардың өзара әсерлесу  нәтижесінде қалыптасады.Денсаулық  түсінігі оған қарама-қарсы сырқаттану  күйінің,яғни аурудың болатындығын  айқындайды.

     Салауатты өмір салтын қалыптастыру

     Егемен елдің туын көкке көтеретін,әрине өркениетті ұрпақ.Ендеше сол елдің елдігін танытатын бүгінгі ұрпақ  қандай болу керек? Өкінішке орай,қазіргі кезде  жасөспірімдердің  бір бөлігі салауатты өмір салтына қайшы келетін іс-әрекеттерге  баратыны барлымызға белгілі жайыт.

      Сондықан бүгінгі білім беру  жүйесінде  еліміздің өсіп өркендеуіне  сай,заман талабына  жауап беретін  рухани-адамкершілік қасиеттерін  қалыптастырған,қоғамдық өмірге  икемделген,білім және кәсіпөнер  сырларын бойына  мұқият сіңірген, қоғам мемлекет  және отбасы  алдындағы жауапкершілігін сезінетін,салауатты  өмір салтын санслы түрде  таңдаған  өркениетті ұрпақ тәрбиелеу  кезек  күттірмес міндет [12].

      Бұл жерде балаларға  валеологиялық  тәлім-тәрбие  беру ерекше орында.Сондықтан  валеологияны  оқыту барысында  балалар мен жасөспірімдердің  бойына салаутты  өмір салтын  қалыптастыру мен денсаулықты  сақтау және нығайту мәселелеріне  айырықша мән беру керек.

     Сабақты оқытудың белсенді түрлерін  пайдаланып өткізген дұрыс: сюжетті  ойындар,тест, реферат жазу, пресс-конференциялар, өткізу,ғылыми қарапайым әдебиетпен  және бұқаралық ақпарат құралдарымен  жұмыс.

      Сонымен қатар валеологиядан  алған білі мен тәрбиенің  бірлескен  жүйесі бойынша  салауатты өмір  салтын  қалыптастыру барысында  көптеген іс-шаралар өткізілуі  қажет.

      Себебі мектептегі  барлық жұмыстың  бағыты  салауатты өмір салтының  негізгі құралдарын орындау болып  табылады,яғни баланың

• денсаулыққаа деген көзқарасын тәрбиелеу;
• жас кезден бастап белсенді демалыс мәдениетін,қозғалыстың қажеттігін тәрбиелеу;
• жас кезден бастап дұрыс тамақтану
• зиянды әдеттердің алдын алу, осы заттардың зиянын түсіндіру.

Жоғарыда келтірілген түрлі бағыттағы негіздеулер мен валеологиялық тәлім-тәрбие беру мүмкіндіктері, денсаулықты күтудің айрықша белгілері т.с.с дәйектемелерді негізге ала отырып, төмендегідей салауатты өмір сүруді қалыптастырудың сызба нұсқасын жасадық: /сызба2/

Бұл сызбада салауатты өмір сүруді қалыптастырудың бағыттары беріледі:

1. Дене тәрбиесі және спортпен шұғылдану;
2. Қоршаған орта, табиғатты қоғау;
3. Денсаулық және жыныстық тәрбие:
4. Тамақтану, еңбек, демалу  гигиенасы ;
5. Жеке және қоғамдық гигиена талаптарын орындау;
6. Зиянды әдеттердің алдын алу;
7. Гиподинамиямен күрес.

Бұл бағыттармен жүргізілген жұмыс, валеологиялық білім беру жүйесін одан әрі дамытады.

Сызба  2    Салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметінің құрылымы мен жүйесі

Қазіргі таңда республикамызда СӨСҚ қызметінің құрылымы мен жүйесі құрылған. Оның құрамына салауатты өмір салтын қалыптастырудың Ұлттық Орталығы және 14 облыстық, 9 қалалық (Астана, Алматы, Тараз, Жезқазған, Семей, Рудный, Теміртау, Балқаш, Шымкент)   СӨСҚ  орталықтары   кіреді.             Аудандық деңгейлерде де СӨСҚ орталықтары ұйымдастырылуда, мысалы, Жамбыл облысында 8 аудандық орталық қызмет атқаруда. 180-нен астам Денсаулықты нығайту орталықтарында /ДНО/ 1500 адам қызмет жасайды. Орталықтарда міндеттемелерді іске асыру мақсатында 400-ден астам СӨС кабинеттері іске қосылған. СӨСҚ мен аурудың алдын алу бағдарламасын ғылыми түрғыда негіздеу үшін Ұлттық Орталықтың филиалдары Астана қаласының дәрігерлік академиясында (Солтүстік аймақ), Ақтөбе қаласында (Батыс аймақ), Семей қаласында (Шығыс аймақ) және Шымкент қаласында (Оңтүстік аймақ) қүрылған [13].

Салауатты өмір салтын қалыптастыру қызметі жоғары маманданған қызметкерлермен толық қамтамасыз етілді. Мысалы, 10 қызметкер медицина ғылымдарының доктор, 14 қызметкер медицина ғылымдарының қандидаты, 6 медицина ғылымдарының ізденушілері жүмыс жасауда.

Мәселелерді шешу үшін ведомство аралық деңгейдегі республикалық, облыстық, аудандық, қалалық аймақтарында салауатты өмір салтын қалыптастыруды басқаратын Координациялық кеңес ұйымдары қүрылды. Білім беру басқармасымен жүмыс жасайтын Республикалық басқару кеңестері, қалалар мен аудандардың әкімшілігіндегі "Қазақстан 2030" стратегиясының жүзеге асуын бақылайтын "Халық денсаулығы" мемлекеттік бағдарламасының СӨС-на, денсаулықты сақтау мен нығайтуға байланысты мәселелерді шешетін комиссиялар құрылған. СӨСҚ-ға байланысты үгіт насихат мәселелері аудандық және қалалық Мәслихаттарда қарастырылды [14].

Міндеттердің жүзеге асырылу қарқыны СӨСҚ қызметінің директоратында квартал сайын өткізілетін жиналыстарда талданады. Онда істеліп жатқан іс шаралармен қатар алдағы уақытта жасалатын істер және СӨСҚ орталықтарының аймақтарда жасап жатқан жұмыстары да талқыланады.

ҚР Білім және ғылым министрлігімен, ҚР Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігімен, ҚР Табиғи ресурстар және қоршаған ортаны қорғау министрлігімен, ҚР Туризм және спорт агенттігі сияқты ұйымдармен келешекте бірігіп жүмыс жасау келісім шарттары жасалған.

      ТМД мемлекеттерімен  жасалған келісім-шарттары. Соңғы жылдары еліміздің салауатты өмір салтын қалыптастыру тәжірибесі Орталық Азия мемлекеттерінде кең таралуда. Қырғызстан, Тәжікстан, Өзбекстан мамандары біздің жаңа технологияларымыз бен тәжірибелерімізді үйреніп, өз елдеріне енгізуге мүмкіндіктері бар. Қазіргі кезде СӨСҚ Қырғызстандағы, Тәжікстандағы және Өзбекстандағы осы тектес ұйымдармен байланысып, бірігіп жүмыс істеуге мүмкіндік алып отыр. Тәжірибе алмасу мақсатында ТМД мемлекеттерінің мамандары Ұлттық Орталықта өткізілетін халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларға, СӨС мамандарын даярлайтын курстарға шақырылады және оларға ҚР СӨСҚ Орталығы мамандарының жасалған ғылыми-әдістемелік материалдарын пайдалануға мүмкіндік беріледі.

СӨСҚ қызметінің негізгі бағыттары. Қазақстан 2030 жылдарына дейін Даму стратегиясын жүзеге асырудың негізгі бағыттары, "Салауатты өмір салты" кешенді бағдарламасы, "Салауатты өмір салтын үгіттеу және насихаттау" бюджетті бағдарламасын Республикалық және аймақтық деңгейлерде жүзеге асыру үшін келесі міндеттемелерді орындау қажет: білім беретін және аурудың алу, СӨС мамаңдарын даярлау бағдарламалар, ДДҰ жобаларын кеңейте түсу және іске асыру, аурудың алдын алу бағдарламаларына ғылыми тұрғыдан қолдау көрсету, жаппай халықтық іс-шаралар өткізу, ғылыми практикалық әдістемелік материалдарды, жаңа технологияларды жасау және енгізу, халықты СӨСҚ мәселесіне байланысты хабардар етіп отыру, аурудың алдын алу және денсаулығын  нығайту.

Білім беретін бағдарламалар.СӨСҚ мамандарын даярлау және қайта даярлау. СӨСҚ мамандарын даярлау негізінен медициналық немесе педагогикалық сала қызметкерлерімен өткізіледі, олардың профилактикалық медицина саласы бойынша білімдері толықтырылады, біліктілігі қарастырылады — бұның барлығы қызметтің дұрыс ұйымдастырылуына қажетті жағдайлар. Осыған сәйкес ҚР Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігінің 14.12.98 жылғы № 594 бұйрыгына негізделіп СӨСҚПҮО базасында салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелерімен аиналысатын мамандарды даярлайтын Республикалық орталық құрылды.Оның негізгі мақсаттары төмендегідей:

Салауатты өмір салтын қалыптастыру бойынша мамандарды даярлау жөне қайта даярлау;

Мемлекеттік оку, білім беру ұйымдарына валеология пәнін енгізіп, дамыту.

Міндеттерді жүзеге асыру мақсатында, салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселесімен айналысатын республикалық Ұлттық Орталықта СӨС қалыптастыратын мамандар үздіксіз даярланып, курстар мен семинарлар өткізілуде, аудандық және қалалық білім жетілдіру институттарында басшылар мен ғылыми педагогикалық мамандар оқытшуда, сонымен қатар, Республикалық медицина колледжінде, қоғамдық денсаулық сақтау жоғары мектебіңде, Қазақ мемлекеттік спорт және туризм академиясында және Алматы мемлекеттік дәрігерлер білімін жетілдіру институтында арнайы валеология факультеттері ашылған. СӨС-ның жекеленген аспектілері бойынша медицина жөне педагог мамандары үздіксіз даярлануда, аурудың алдын алу мақсатында аудандық және қалалық СӨСҚ орталықтарында 1-2 күндік семинарлар үнемі өтеді. Бүгінгі күнге дейін СӨСҚ орталығында 20 мыңнан астам СӨС мамандары дайындалды олардың 70 пайызы медициналық қызметкерлер. Әйтсе де, мақсатсыз маман дайындау, оларды өз саласы бойынша қызметпен қамтамасыз ету АМСК деңгейіндегі денсаулық сақтау үйымдарын және мектепті СӨС қалыптастыратын мамандармен қамтамасыз етуде кедергі келтіріп отыр [15].

СӨС мамандарын даярлауды одан әрі жетілдіре түсу ҚР Үкіметінің 2002-2004 жылдардағы бағдарламасымен қолдау көрсетілуде, яғни ол 28.03.2002 жылғы ҚР Елбасының "Қазақстан —2030 Даму стратегиясын дамыту іс шаралары жайлы" № 827 бүйрығы. Алдағы уақытта АМСК үйымдары үшін СӨСҚ мамаңдарын 2002 жылы 40% дейін даярлау, ал 2003 жылы олардың санын 70% дейін арттыру міндеті көзделіп отыр. Бүл көрсетілген міндеттемелерді жүзеге асыру үшін ҚР Денсаулық сақтау министрлігінің тарапынан бірқатар бүйрықтар жарық көрді. Олар: "Медициналық жоғары оқу орындарында аурудың алдын алу және денсаулықты нығайту үшін арнайы кафедралар мен курстар ашу"(№ 596 бұйрық 2002 жылдың 21 маусымы) және "Салауатты өмір салтын қалыптастыруға қажетті тренерлерді дайындауға арналған курстар жөнінде" (№ 634 бұйрық 2002 жылдың 2 маусымы).