Стратегическое управление

Сыртқы факторларға жатқызуға болатындар: нарықтағы жағдайлар,  инфляция және бағаларды реттеу саласындағы мемлекеттік саясат.

         Ішкі факторларға жататындар: шығарылатын өнімнің өзіндік құны, оның сапасы, бәсекелестік қабілеттілігі және бағалар саясаты.

Ықпал етуші факторларды ескере отырып, кәсіпорынның экономикалық мәселелерін шешудің ең дұрыс жолы - ұйымдастыру құрылымдарын орталықсыздандыру мен жаңа дербес құрылымдарын құрудың қажетті екендігіне көз жеткізуге болады.

Ол үшін бәсекелестердің нарықтағы алар орынына мән берудің рөлі үлкен. Зерттеу барысында, бәсекелестіктің теориялық негіздерін зерттей отырып, кәсіпорын стратегиясының бәсекелестік артықшылығын қалыптастыру үрдісін бірнеше кезеңге бөлдік:

        -   саладағы (салалық нарықтағы) бәсекелестік ортаны талдау;

        -   бәсекелес кәсіпорындардың жағдайын бағалау;

        - кәсіпорынның өзінің (оның нақты  жағдайы мен мүмкіндіктерінің тұрғысынан) бәсекелестік қабілеттілігін талдау;

        - кәсіпорынның бәсекелестіктегі тұрақты орнының деңгейі туралы қорытындыларды дайындау;

        - кәсіпорынның бәсекелестік артықшылықтарына  жету бойынша іс-әрекеттердің (құралдардың,  іске асыру нысандарын) бағдарламаларын  дайындау;

        - мақсатты (бәсекелестік артықшылықтарға жетуді), құралдар мен әдістерді (іс-әрекеттер бағдарламаларын), және басқа да мүмкіндіктерді (ресурстық әлеуетті) анықтау.

 

Экономикалық стратегиялардың  экономикалық міндеті (бағдары, бағыты) нақты бағдарламаларда көрсетілген  көмекші экономикалық міндеттердің кешенімен қамтамасыз етіледі.

Әлемдік тәжірибеде экономикалық стратегияны  жетілдірудің көптеген әдістері мен  жолдары бар, бірақ оларды Қазақстанның экономикалық дамуына толық қолдану  мүмкін емес. Сондықтан, дүниежүзілік тәжірибеге сүйене отырып, іздену жұмысымызда  экономикалық дамудың деңгейіне  сәйкес келетін кәсіпорынның экономикалық стратегиясын реттеудің жолдарын қарастырдық.

Ең жетілген стратегия уақыттың өтуіне қарай өзгерістер мен түзетулерді талап етеді, сондықтан бұрын қабылданған және өзгермейтін түрде әрекет ететін стратегияны басшылыққа алып, жемісті жұмыс істейтін кәсіпорынды  кездестіру қиын. Нарықтың қиын жорамалданатын дамуы кәсіпорындарды өз стратегияларын түрлендіруге мәжбүрлейді. Сол үшін, оларды дайындау мен іске асыру үрдістері еш уақытта тоқтамайтын, ұласпалы сипатта болуы тиіс.

Әдістемелік тәсілмен сәйкес кәсіпорын  стратегиясының теориясы болып танылған мәліметтерді зерттеп білу - кәсіпорынның экономикалық стратегиясының теориялық тұрғыдан негізделген үлгісін (сурет 4) ұсынуға мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

КЭС құралдары:            - қаржы саясаты;                                   -  ақпараттық қамтамасыз ету;            -  диверсификация;                                -  бағдарламалар мен жобалар;                                                  -  жаһандандыру;                                    -  қаржылық қайта құрылым;            -  заң тактикасы;                                    -  қаржылық қамтамасыз ету.

 

      

 

 

 

Іске асыру әдістері: стратегиялық экономикалық жоспарлау;                - экономикалық талдау; экономикалық үлгілеу;                                              - болжамдау. қаржы нарықтарын сараптау;

 

 

 

 

 

 

КЭС өндірістік және экономикалық әсері:                                     - сатып алу қабілеті;                                     - пайдалылық;                                     - жетістік (бәсекелестік ұтымдар, өнім өкізудің                                     саласын кеңейту).

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 4 -  Кәсіпорынның экономикалық стратегиясының үлгісі

 

Бұл үлгінің артықшылығы, мұнда  экономикалық стратегияны жүргізудегі  құралдар, стратегияны іске асыру  әдістері және экономикалық стратегияның өндіріс пен экономикалық дамуға әсері жан-жақты қамтылған.

Сонымен, экономикалық стратегия нарықтық экономиканың кез келген құрылымдары үшін өзінің өзектілігін жоғалтпайтынын айтуымыз керек.

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, Қазақстанның жағдайларында кәсіпорын  стратегияларын қолданудың құндылығын, кемшіліктерін және мүмкіндіктерін бағалаудың шетелдік тәжірибесін және үлгілерін кешендік шолу, қазақстандық кәсіпорындардың экономикалық стратегияларын қалыптастыру мен реттеудің талдамалық негіздерін жасауға мүмкіндік беретіндігін атап өтуге болады.

Нарықтық қатынастар жағдайларында, кәсіпорындардың дербестілігі, өзінің қаржылық-шаруашылық қызметі үшін жауапкершілік  тартатын жағдайларда экономикалық жағдайдың тенденцияларын, нарықтық мүмкіндіктеріне және перспективаларын икемделу деңгейін анықтау, өзге бәскелес кәсіпорындардың қаржылық жағдайын бағалаудың объективті қажеттіліктері пайда болады. Кәсіпорындар үшін өзінің ішкі қаржылық стратегиясын қалыптастыру мұқтаждығы туындайды.

Кәсіпорынның экономикалық стратегиясы  саласында ірі маман М. Портердің  пікірі бойынша, стратегияның түрлерінің біреуін негізге ала отырып, стратегияларды топтастыруға болады: шығындарды басқару, саралау стратегиясы және шоғырландыру.

Шығындарды бақылау стратегиясы  – кәсіпорынның мөлшерін және өнімінің көлемін реттеу немесе шығындарды міндетті бақылау жолымен бәсекелестердің  шығындарымен салыстыра отырып, өзіндік  шығындарын төмендетуге негізделеді, сол арқылы өндірістің жоғарғы тиімділігіне қол жеткізу.

Саралау стратегиясы – бәсекелестің өніміне қарағанда, тұтынушыларының  қызығушылығын таныту үшін нарыққа  сапалы тауарлар мен қызметтер ұсынуға  бағытталады. Саралау стратегиясы  бұл сала бойынша орташадан жоғары табыс деңгейіне қол жеткізу  үшін сенімді және ұзақ мерзімді стратегия  болып табылады.

Шоғырландыру – бұл кәсіпорынның тұтынушылардың белгілі бір тобына, өнім ассортиментінің шектелген  бөлігіне және арнайы географиялық нарығына мақсатты түрде бағытталғандығын білдіреді.

Кәсіпорын мен оның сыртқы ортамен  қарым-қатынасы, яғни өнімдер мен  технологиялардың қалай өндірілетіні, өзінің өнімдерін қайда және кімге  жөнелтетінін, бәсекелестерінен қалай  басым түсетінін анықтайтын ережелер өнімді нарықтық стратегия деп атайды.

Эволюциялық стратегия жақсарту инновацияларына  сүйенеді және мемлекеттік қолдануға  байланыссыз ол тек монополияға  қарсы шараларды жүргізе отырып, бәсеке үшін тең жағдайларды қамтамасыз етуі керек.

Дағдарыстық жағдайларда  өміншеңдік стратегиясы жиі қолданылады. Оның мақсаты – кәсіпорынның, аймақтың, саланың негізгі потенциалын  сақтай отырып, нашарлаған конъюнктураға бейімдеу. Бұл жағдайда өндірістен сұранысы жоқ, ескірген өнімдер алынып тасталады, иноовациялық және инвестициялық қызмет ауқымы төмендейді, жаңа нарықтарға бейімделу, қызметкерлерді қайта дайындау және оны қысқарты жүргізіледі. Ұйымның сыртқы ортасы мен ішкі резервтерін зерттей отырып, кәсіпорынның басшылығы алдына стратегиялық баламаны талдау мәселесін қояды. Стратегиялық баламаның келесідей түрлері белгілі: өсу, шектелген өсу, қысқарты және осы үш стратегияның үйлесімділігі.

Шектелген өсу стратегиясы  кемеліне жеткен кәсіпорындарды қолданылады.

Өсу стратегиясы алдыңғы  кезең көрсеткіштерінің деңгейін тұрақты  түрде көтеріп отыруын білдіреді. Ол тез өзгеріп тұратын технологиялы, серпінді түрде дамушы кәсіпорындарда қолданылады. Өсу стратегиясының ішкі және сыртқы түрлері болуы мүмкін: ішкі өсу тауарлар мен қызмет көрсетулер мен тауар ассортиментің кеңейту  жолымен жүргізіледі; сыртқы өсу  компаниялардың бірігуімен байланысты болады.

Қойылған мақсаттар қол  жеткізілген деңгейлерден төмен  болған жағдайда кәсіпорын басшылығы  қысқарту стратегиясын қолданады. Қысқарту стратегиясының келесідей түрлері  белгілі: кәсіпорынның таратылуы (ұйымның  материалдық қорлары мен активтерін толығымен сату), қызметтің кейбір түрлерін қысқарту.

Барлық баламалардың үйлесімдік стратегиясын бірнеше салаларда  белсенді қызмет атқаратын ірі кәсіпорындар қолданады.

Кәсіпорынды стратегиялық басқарудың басты мақсаты – оған жоғары рентебельділікті (табыстылықты) қамтамасыз ететін бәсекелестік артықшылықтарға қол жеткізу.

Кәсіпорынды басқару стратегиясы  нарықта мүмкін болатын өзгерістерді есепке ала отырып, оның дамуының ұзақ мерзімді мақсаттары мен табыстылықтың  өсу факторларын анықтауды білдіреді. Басқару стратегиясында кәсіпорын  дамуының ұзақ мерзімді міндеттері, сондай-ақ оны жүзеге асыруға қажетті қаражаттар мен ресурстар көрініс табады. Сондай-ақ, кәсіпорынның сыртқы жағдайлары мен потенциалды мүмкіндіктерін табу, оны жүзеге асырудың жағдайларын, жаңа өнімге, технологияға өту, басқару  жүйесін, шаруашылық саясатын жүргізу  шараларын ойластыру қажет. Стратегиялық басқарудың міндеті корпорацияны нарықтық жағдайлардың мүмкін болатын өзгерістеріне  дайындау, кездейсоқ факторлардың қолайсыз әсерінен қорғау. Ол мүмкін болатын  өзгерістерге икемді құрал болуы  қажет.

Басқару стратегиясын жасау  және оны жүзеге асыру келесі реттерден  тұрады:

• сыртқы орта дамуының перспективті бағыттарын бағалау (нарықтың, ғылыми-техникалық прогрестің, жалпы экономикалық жағдайдың, бәсекелестіктің және т.б.);
• сыртқы ортаның дамуында олардың қолайлы және теріс бағыттарын табу;
• кәсіпорынның потенциалды мүмкіндіктерін және оның дамуының перспективті бағыттарын анықтау;
• кәсіпорын дамуының ұзақ мерзімді міндеттерін жасау;
• іс-әрекеттер бағдарламасы мен оны жүргізу қаражаттарын анықтау.

Нарық конъюнктурасының тұрақсыздық  жағдайларында басқару стратегиясы  кәсіпорынның қаржылық-шаруашылық қызметін тұрақтандыруға ықпал етеді. Кәсіпорын  табысының тұрақтылығы және оның жетістігі стратегиялық шешімдердің  сапасына тікелей байланысты.

Стратегиялық басқару  ісінде корпорация табысын көбейтетін барлық факторларды жинақтау қажет. Корпорация табысының өсуіне әсер ететін факторлардың қатарына мыналар жатады:

• маркетингтік зерттеулерді енгізу;
• өнімдердің жаңа түрлерін жасау және оның сапасын өсіру;
• кәсіпорынды басқару жүйесін жетілдіру;
• еңбек ресурстарын тарту саясаты;
• кәсіпорынның қаржылық саясаты.

Бұл бағыттардың барлығын басқарудың стратегиялық міндеттерін  жасау және жүргізу есепке алынуы қажет. Осылайша, стратегиялық басқару  ішкі және сыртқы жағдайларды тұрақты  түрде талдап, олардың өзгерістерін бақылап отыруды білдіреді.

Кәсіпорынның даму стратегиясын жасау және оны енгізу бойынша  жұмыстардың барлық кешенін келесідей  ірі блоктарға бөлуге болады:

• саланың инвестициялық тартымдылығын талдау, оның даму болжамын жасау, ішкі және сыртқы нарықтарда сұраныс пен ұсыныс конъюнктурасында сұраныс өзгерістерін болжау;
• салада кәсіпорынның бәсекелестік позициясын талдау;
• келешек кәсіпорын бейнесін қалыптастыру;
• стратегияны ендіру бойынша жұмыстар кешенін анықтау.

Саланың инвестициялық тартымдылығын  талдау кәсіпорын дамуының стратегиясын жасаудың маңызды  құрамдас бөлігі болып табылады. Оның мақсаты келесі сұрақтарға жауаптар алу:

• салада бәсекелестіктің интенсивтілік деңгейіне негізгі бәсекелес күштердің әсер етуінің дәрежесі қандай;
• оның құрылымында болатын өзгерістер не туындатады және бұл фактордың келешекте әсері қандай болады;
• қандай факторлар бәсекелес күресте жетістік немесе қолайсыздықты анықтайды;
• талданып отырған сала тартымды ма және табыстың жоғары деңгейін қамтамасыз ету бойынша оның перспективалары қандай?

Осы сұрақтарға жауаптар табу кәсіпорынның даму базасын құрады. Саланың тартымдылығы, оны сапалы және терең талдау, банктермен, потенциалды  инвесторлармен келісім-шарттар жүргізуде  маңызды негіз болып табылады, себебі бос ресурстардың иелеріне өз салымдарының оңтайлы болуы үшін бағыттарын анықтау өте қажет.