Тұрғындардың әлеуметтік-экономикалық жағдайын жақсартудағы аймақтық басқарудың тиімділігін жоғарылату

4. «InternationalLiving» журналының өмір сапасы индексі [45]

«International Living» халықаралық  журналы 2009 жылдан бастап жыл сайын  Әлем елдері көпшілігінде өмір сапасын  жеке бағалауды жүргізеді. Мәні жағынан  журналдың бағасы негізгі мақсаты  өмірдің американдық-еуропалық стандарттарына үйреніп қалған ағылшы тілді тұтынушы көзқарасы тұрғысынан Әлемдегі өмір сүру үшін жақсы орындарды анықтау субъективтік сипатқа (авторлар оны жасырмайды) ие.

Өмір сапасы индексін есептеу  мақсатында зерттеу тоғыз санаттардағы 194 елді қарастырады:

1. Ең төменгі күн көріс деңгейі
2. Мәдениет және бос уақыт
3. Экономика
4. Қоршаған орта
5. Еркіндік
6. Денсаулық
7. Инфрақұрылым
8. Қауіпсіздік және тәуекел
9. Климат

Тұжырымдама өмір сапасын тек қана сандық санаттармен бағалаудың мүмкін еместігін мойындайды. Оған таңертең есіктен шығып, сол жерде жағажайға бару, мейірімді көршілер және жақсы дәрігерлер жоғарыда болатын мүмкіндік сияқты үйреншікті жағдайлар жатуы мүмкін. Көбінесе мұндай ұсақ-түйектер елдегі инфрақұрылымнан маңыздырақ болады. Сондықтан журналдың зерттеуі тек қана сандар мен фактілерді емес, сондай-ақ, өзінің оқырмандарын сезінуді ескереді.

Әдістеме.

Рейтингті есептеу 100-балдық жүйе негізінде болады. Әрбір ел кез келген басқа елмен салыстырғанда, 0-100 аралығында санаттардың әрқайсысында бағаланады: 0 алатын ел осы санаттағы  нашары болып табылады, тиісінше, 100 деген баға алған ел үздік болып  табылады.

Зерттеуге аннотацияда оның авторларының өзі оның алдын-ала  алынғанын мойындайды. Ол зерттеу  көздері, қызметкерлер және бірлескен  редакторлар батыс адамының көзқарасы  тұрғысынан өмір стандарттарын қарастырады: өмір сүру деңгейі, мәдениет және ойын-сауықтың жоғары немесе төмен екендігі, қандай ахуал барынша ыңғайлы болып  табылатындығын білдіретін белгілі  бір алдын-ала алынған идеялар. Сондай-ақ, ресми көздерден алынған  статистикалық деректердің әрқашан  өзекті, дәлме-дәл немесе сенімді, олардың  кейбірі барынша субъективті  болып табылмайтыны түсініледі. Басқа  да жиналған статистикалық деректер әртүрлі себептермен ескірген немесе сенімді емес ретінде бағалануы  мүмкін. Статистикалық ақпарат өмір сапасын бағалауда әрқашан объективті болмағандықтан, нақты жағдайды барынша  шынайы көрсету үшін сондай-ақ, субъективтік факторды  пайдалану қажеттігі  бар.

Түпкілікті бағаны есептеу  үшін әрбір санатқа белгілі бір  салмақ беріледі.

Өмірдің құны (15% қорытынды рейтингте). Санат қарастырылатын елдер мен АҚШ-тағы өмір құнын салыстырады. Бұл санаттағы негізгі дерек көзі АҚШ Мемлекеттік департаментінің шетелдегі өмір құны индексі болып табылады. Өмір құнын есептеу үшін пайдаланылатын шығындар әртүрлі елдердегі өмірдің батыстық стиліне қолданылады. Есептеуге сондай-ақ, елдердің мемлекеттік қарыз көлемі енгізіледі.

Мәдениет және бос уақыт (10%). Бұл санатты есептеу үшін сауаттылық деңгейі, мерзімді басылымдардың таралымы, бастауыш және орта мектептің жай-күйі, ЖІӨ-дегі білім үлесі, шаршы километрге ЮНЕСКО ескерткіштерінің саны, сондай-ақ, мәдени және ойын-сауық объектілердің әртүрлілігінің субъективтік рейтингі қарастырылады.

Экономика (15%). Әрбір елдің экономикасының даму дәрежесін анықтау үшін пайыздық мөлшерлемелер, ЖІӨ, ЖІӨ өсу қарқыны, халықтың жан басына ЖІӨ, инфляция қарқыны қарастырылады.

Қоршаған орта (10%).Осы санаттағы елдің баллдар санын бағалау үшін шаршы километрге халықтың тығыздығы, халықтың өсу қарқыны, халықтың жан басына парниктік шығарындылар, елдің жалпы ауданындағы қорықтар пайызы қарастырылады.

Еркіндік (10%). Осы санатты бағалау азаматтардың саяси құқықтарына және азаматтық еркіндікке екпін түсіре отырып, тұтастай Freedom House зерттеуіне негізделеді.

Денсаулық (10%). Бұл санатта тәуліктік қажеттілік пайыздарында тұтыну калориялары, бір дәрігерге адамдар саны, халықтың 1000 адамына аурухана орындарының саны, қаупсіз ауыз суға қолжетімділігі бар халықтың үлесі, нәрестелер өлімінің деңгейі, күтілетін өмірдің ұзақтығы, елдің ЖІӨ пайыздарда денсаулық сақтауға мемлекеттік шығындар қарастырылады.

Инфрақұрылым (10%). Елдің инфрақұрылымын бағалауды есептеу үшін теміржолдардың ұзақтығы, қатты жабыны бар жолдардың ұзақтығы, әрбір елдегі кеме жүретін су арналарының ұзақтығы, көрсеткіштерде келтірілген халық саны және әрбір елдің көлемі сияқты көрсеткіштер қарастырылады. Сондай-ақ, халықтың жан басына әуежайлар, автомобильдер, телефондар, интернет-провайдерлер және ұялы телефондар саны есептеледі.

Қауіпсіздік және тәуекел  (10%). Зерттеудің бұл санатын есептеу үшін өмір және денсаулық үшін қауіпті өмір шарттарын сипаттайтын АҚШ Мемлекеттік департаментінің деректері пайдаланылады.

Климат (10%). Әрбір елдегі климатты бағалау туралы шешім қабылдаған кезде жауын-шашынның орташа жылдық көлемі, орташа жылдық температура, табиғи апаттардың көлемі және қауіптілігі қарастырылады.

International Living Өмір сапасы  индексін есептеу кезінде мынадай  дерек көздері пайдаланылады:  ЮНЕСКО Статистикалық жылнамасы;  әлемдегі еркіндік: саяси құқықтар  және азаматтық еркіндіктерді  жыл сайынғы шолу, АҚШ Сауда  министрлігі, АҚШ Мемлекеттік  департаменті, Біріккен Ұлттар Ұйымының  есірткіні бақылау және қылмыстың  алдын алу жөніндегі басқармасы; FreedomHouse шолуы; АҚШ Статистикалық  шолуы, TheWorldFactbook, Халықаралық альманах  және фактілер кітабы; World Bank Атласы; GaleCountryandWorldRankingsReporter; АҚШ Мемлекеттік  департаменті шетелдегі өмір  құны индекстері, Дүнежүзілік денсаулық  сақтау ұйымының шолулары, БҰҰ  Статистикалық жылнамасы.

Сондай-ақ,The New York Times, The Wall Street Journal, National Geographic, Time және The Economist әйгілі газеттері мен журналдары пайдаланылады.

Сондай-ақ, аталғандай өмір сапасын анықтау үшін Әлемнің әртүрлі түкпірінде тұратын журналдың оқырмандарының, редакторларының және жазушылардың субъективтік пікірлері пайдаланылады

Әртүрлі Әлем елдерінде өмір сапасы қандай өлшемдермен бағаланатындығын анықтау қажет. Мысалы, АҚШ дәстүрлі түрде рейтингте жоғары позицияны  иеленеді. Бұған ең алдымен статистикалық  көрсеткіштермен қол жеткізіледі: АҚШ-та әлемдегі ең ірі экономика  бар, осының арқасында ел инфрақұрылымы  үшін ең жоғары бағаларды алады. Сондай-ақ, АҚШ қалған тоғыз санатта да жоғары бағаларды алады. Осылайша, қатаң  статистикалық негізде АҚШ-ты басып  озу қиын: АҚШ-та қатты жабыны бар  жолдар көп, әуежайлар және ұялы телефондар көп, интернетке қолжетімділік жақсы.

Бірақ статистика әрқашан  өмір сапасы тұрғысынан істердің нақты  жағдайын көрсете бермейді. Экономикасы  төмен дамыған ондаған басқа  да елдерде барынша аз шығындарда ыңғайлылық деңгейі осындай, тең  сападағы өмір сүруге болады. Мысалы, Куэнка қаласы, Эквадор, ай сайынғы табысы 2000 АҚШ доллары болғанда өте жоғары өмір сүру деңгейіне (өте жақсы денсаулық  сақтауға қол жеткізу, жалдамалы  қызметкер қызметі және т.б.) қол  жеткізуге болады. Осы себептерден  әдістеме елдің тікелей тұрғындарының  субъективтік бағалары көмегімен статистикалық  аппаратты түзетеді.

2009-2011жж. «International Living» рейтингісіндегі  өмір сапасы индексі.

2009-2011жж. жүргізілген жыл  сайынғы зерттеулерге сәйкес, Қазақстан  ТМД елдері тізімінде өмір  сапасы деңгейі бойынша соңғы  орындардың бірін алды. Біздің  ел, басылымның бағалары бойынша  кейде Тәжікстан, Қырғызстан және  Әзірбайжан сияқты елдердің қалып  қойды. 2009 жыл қорытындылары бойынша  Әлемнің 196 мемлекеттерінен тұратын  тізімді 100 мүмкін болған балдан 80 балл жинаған Франция бастады,  ал өмір сапасы ең төмен  ел Сомали (32 балл) болып анықталды.  Қазақстан 49 балл жинап және 144 орында болып тізімнің соңына  жақын орналасты, ал ТМД елдерінің  арасында соңынан үшінші орынды  алды.[45]

2010 жылғы рейтингте 48 баллмен  154 орында болды. Бұл жолы ТМД  елдерінен 46 баллмен Түрікменстан  Қазақстаннан төмен болды, бұл  ретте соңғы елдің экономикасы  Қазақстандық экономика деңгейінде  бағаланды.  

Жағдай 2011 жылы айтарлықтай  өзгерді – Қазақстан 20 позициядан жоғары серпіліп, жиынтық 52 балл жинап  және Беларусь, Өзбекстан, Тәжікстан  және Түрікменстанды артта қалдырып, 133 орынға көтерілді. Қырғызстан 2010 жылы 54 жиынтық балл жинады,  бұл ретте  талдау жалпы оның көрсеткіштері  олар бойынша көршіміз бізден асып түсетін өмір құнын және климатты қоспағанда Қазақстандық көрсеткіштермен  салыстыруға келетінін көрсетеді.

Рейтинг авторларының өздері мойындайтын алдын ала алуға  түзетулерді және оның батыс экспатриантына бағдарланғандығын ескере отырып, жалпы International living тәжірибесі барынша қызықтылардың  бірі болып көрінеді.

5. «The Economist»журналының өмір сапасы индексі[40]

EconomistIntelligenceUnit – «The Economist»  медиялық холдингі қолдауымен  «өмір сапасы» жаңа индексін  әзірлеу және пайдалану мақсатында  құрылған ұйым. Оның принципі  өмірдің субъективтік қанағаттандырылу  нәтижелерін әртүрлі елдердегі  өмір сапасы детерминант объективтік  зерттеулерімен байланыстыратын  бірегей әдістемеге негізделген.  Индекс 111 ел үшін есептеледі.

Халықтың жан басына ЖІӨ  шамасымен өлшенетін материалдық  саулықтың елдегі өмір сапасын толық  шамада сипаттай алмайтындығына байланысты, бұл зерттеу сандық көрсеткіштерді нарықтық емес қызметтің әртүрлі  салаларын өлшеумен, сондай-ақ, мысалы, қоршаған ортаның ластану дәрежесі сияқты әлеуметтік мәселелермен байланыстыру үшін ұсынылған. Бұл ретте тәсіл  әлеуметтік-экономикалық саулық жағдайының толық көрінісін барынша толықтыратын әртүрлі факторлардың және материалдық  емес активтердің сандық құндылығын белгілеуде қиындықтарға тап болды.

Осы жүйені қалыптастыру сәтіне дейін өмір сапасына әсер етеді деп  есептелетін әртүрлі факторларды  бірыңғай статистикалық жүйеге біріктіру  жолымен әлеуметтік-экономикалық әл-ауқаттың балама, ақашалай емес көрсеткіштерін қалыптастырудың көптеген әрекеттері болды.

Әдістемені әзірлеу кезінде  негізгі проблема өмір сапасын бағалайтын факторлар тізбесін объективті анықтау  және бір синтетикалық өлшеуішті  есептеу мақсатында көрсеткіштерге салмақ беруде барынша елеулу болды. Халықтыңжан басына ЖІӨ көрсеткіші өзінің кемшіліктеріне қарамастан ең кемінде ақты айқын мәнге ие, сондай-ақ, бұлтауарлар және қызметтерге бағаларға  жатады (бұл ретте, оның көмегімен  осы валютадағы елдің табыстарын көрсету үшін нарықтық валюта бағамдарының орнына пайдаланылуға тиіс сатып  алу қабілеті паритетін бағалауда  жеткілікті күрделі проблемалар  бар).

Өмір сапасы индексін есептеу  кезінде Economist Intelligence Unit Әдістемесі зерттелетін  тұлғалар өмірдің субъективтік қанағаттандырылуына  екпіні назарды білдіреді (бірақатар  себептермен артық саналатын  тиісті бақыт тұжырымдамаларын зерттеуден ерекшелігі өмірдің қанағаттандырылуы  туралы сауалнамалар).

Субъективтілік бөлігінде  тексеру нәтижелері соңғы жылдары  көп қызығушылық туғызуда. Бірқатар сындарлы ескертпелерге қарамастан (салыстырылатын елдердің мәдени салыстырмайтындылығы, терминдерді анықтаудағы тілдік айырмашылықтар,  респонденттердің жауаптарын бұрмалайтын психологиялық  факторлар) тесттер көптеген проблемаларды  жоққа шығарды немесе жұмсартты.

Тағы бір сындарлы ескертпе өмірдің қанағаттандырылуы туралы жауаптардың өмірге үстем көзқарастарды, былайша айтқанда елдегі нақты өмір сапасы емес, пікір сұралушылардың өмірлік ұстанымын білдіретіндігінде. Өмірдің қанағаттандырылуы оның ішінде елдің әлеуметтік және мәдени ерекшеліктеріне байланысты талқылау ретінде қарастырылады.

Біріншіден, тексеру нәтижесінде  салыстырылмайтын нәтижелер алынады, бұған қоса, есепті жариялау уақытына қарай олар ескіріп үлгереді.

Екіншіден, өмірлік қанағаттандыру және объективтік индикаторларды қабылдаулар  арасындағы қатынастарды бағалау кезінде  нәтижелерді өлшеу қателерінің  әсері көптеген елдер арқылы теңесу үрдісіне ие болады.

Ақыры, ең маңызды фактор. Дегенмен өмірдің қанағаттандырылуы  дәрежесін зерттеулердегі еларалық айырмашылықтардың үлкен бөлігі объективтік факторлармен түсіндірілуі мүмкін, өлшеулердегі қателікке қосымша  өмір сапасы индексін объективтік бағалауға  енгізу талап етілетін ерекше факторлармен байланысты боулы мүмкін түсіндірілмеген  елеулі құрамдауыш бар.

Өмірдің қанағаттандырылуы  көрсеткіштерінің көлемі елдің өмір сапасы индексін білдіреді немесе өмірлік  қанағаттандырылудың «түзетілген» көрсеткіші объективтік еларалық детерминанттарға байланысты.

Өмір сапасының тоғыз  факторы және бұл факторларды  өлшеу үшін пайдаланылатын индикаторлар

Сондай-ақ, көптеген өзге де ауыспалы мәндер зерттелді, бірақ түбінде  олар  осы көп шамалы құрылымға  елеулі әсер еткен жоқ.

Мұндай ауыспалылар мыналар  болды: білім деңгейі, ЖІӨ өсуінің  қарқыны және табыстар теңсіздігі (Джинни Коэффициенті). Зертетеулер білім  мен өмірдің қанағаттандырылуы  арасындағы біршама корреляцияны анықтады, алайда, білім адамдардың табыстарына  және денсаулығына әсер етеді, бұл мысалы, саяси еркіндік дәрежесі сияқты басқа  да ауыспалыларға қатысты болуы  мүмкін. Халықаралық еңбек ұйымының жуырдағы есебі білімділік деңгейі  жұмыс орындары адамдардың қажеттіліктірне  және ұмтылыстарына сәйкес келмеген жағдайларды әл-ауқатпен іс жүзінде  кері пропорционалды байланыста екендігін  анықтады.

6. Mercer компаниясының өмір сапасы бойынша рейтингі[44]

Өмірсүрудің үздік шарттарын  анықтау мақсатында елдер және қалалардың рейтингін жүргізуді Mercer компаниясы – ғаламдық ауқымда адам ресурстарын  орналастырумен айналысатын халықаралық HR-компания жүзеге асырады. Компания ресми  жариялағандай елдердің барынша  маңызды ресурсы – олардың  адамдары, сондықтан олардың денсаулығын, байлығын және өнімділігін ілгерілету қажет.